1 Versie B Jan Weissenbruch Welkom in Teylers Museum! Van 10 september 2016 t/m 8 januari 2017 is in Teylers Museum de tentoonstelling Jan Weissenbruch te zien. Weissenbruch leefde van 1822 1880 en wordt wel de Vermeer van de 19e eeuw genoemd. Johannes Vermeer schilderde in de 17e eeuw Gezicht op Delft, dat wereldberoemd is vanwege het heldere licht dat op de stad valt. Weissenbruch gebruikt datzelfde licht in zijn schilderijen, die bijna allemaal over steden en bouwwerken in zijn eigen tijd gaan. Veel plezier! 1 Loop door de twee Fossielenzalen en de Instrumentenzaal. Sla rechtsaf de gang in. Verderop aan je rechterhand is de ingang van de tentoonstelling Jan Weissenbruch. Op de wand gelijk rechts hangt een aquarel. Je ziet Jan Weissenbruch bezig in zijn atelier aan de Raamstraat in Den Haag. De aquarel is na 1860 gemaakt door zijn broer Frederik. Weissenbruch draagt gewoon eigentijdse kleding. a. Wat draagt hij op zijn hoofd als hij de straat op gaat? Omcirkel het op het plaatje hierboven. b. Kijk eens goed naar Jan. Hoe zorgt hij ervoor dat hij zelfs de kleinste details met een vaste hand kan schilderen? 2 In de buurt hangt een ets waar beide broers op staan, gemaakt door Jan. Rechts op de ets staat Jan en links Frederik. Noem eens drie kledingdetails die kenmerkend zijn voor goed geklede heren in die tijd: 3 Bij binnenkomst liep je bijna tegen een losse wand aan met een grote foto. Zoek aan de achterkant daarvan het schilderij Figuren in een boomrijk landschap, mogelijk te Schoonhoven? a. De titel verwijst naar de twee figuurtjes in de verte. Maar zijn zij volgens jou ook echt het onderwerp van dit schilderij? Ja Nee
2 Fotografen noemen zo n compositie een open kader, omdat je zelf kunt fantaseren hoe het aan de randen verder gaat. Het tegenovergestelde is een gesloten kader. Op zo n foto (of schilderij) staat alles er in zijn geheel op. d. Er wordt wel gezegd dat Weissenbruch schilderde als een fotograaf. Wat wordt hiermee bedoeld, denk je? Kruis aan wat je vindt passen: b. Zo nee, wat is dan wel het onderwerp volgens jou? c. Kijk ook eens naar de huizenrij helemaal rechts. Wat valt je op? 4 Je ziet de volledige huizenrij De huizen zijn afgesneden, zoals soms op een foto Op dezelfde wand hangt het schilderij Houtvlotten in de Zalmhaven te Rotterdam. a. Trek perspectieflijnen. Dat doe je door evenwijdig aan de buitenzijde van het houtvlot zowel links als rechts een lijn te trekken. Het punt waar ze bij elkaar komen heet het verdwijnpunt. b. Is daar iets opvallends te zien? c. Hoe zit het met de huizen links en rechts van de haven: zijn ze heel of afgesneden zoals op een foto? 5 Hij legt een moment vast en niet per se een onderwerp. Hij schildert vaak composities met een open kader. Hij legt de werkelijkheid van zijn eigen tijd vast, en geen ideale droomwereld. Hij manipuleert de werkelijkheid, zoals een fotograaf dat met een bewerkingsprogramma kan doen. Dieper de tentoonstelling in staat nog een hoge losse wand. Daar hangt het schilderij Aan de Lek bij Elshout (ca. 1854). Je ziet rechts een klein sluizencomplex en links de rivier de Lek. Weissenbruch had een eigenzinnige onderwerpkeuze. Als hij op het sluizencomplex was gaan zitten met zijn gezicht naar rechts, dan had hij de lange molengang van Kinderdijk gezien. Hoewel dat een prachtig gezicht is en nu bij toeristen erg populair, koos hij voor iets anders. a. Wat vond híj dan interessant om vast te leggen? Ofwel: wat is het onderwerp van dit schilderij, volgens jou? Tip: denk ook even aan je antwoorden bij 4d. b. Hoe is de vlakverdeling in het schilderij? Dat wil zeggen: hoeveel lucht zie je t.o.v. land, of andersom? De helft land, de helft lucht: de horizon ligt in het midden Een derde land, twee derde lucht Een derde lucht, twee derde land
3 c. Is het zicht op de horizon open of gesloten? Dat wil zeggen: kun je goed zien wat er op de horizon gebeurt, of niet? Het zicht op de horizon is open Het zicht op de horizon is gesloten d. Hoe komt dat? a. Keek Weissenbruch naar het oosten of het westen? b. Kijk nog eens naar de schaduwen op het schilderij (vraag 5). Stond de zon (schuin) achter hem, of keek hij juist tegen de zon in? e. Kijk eens naar de schaduwen op het schilderij. Wat kan je hieruit aflezen over de stand van de zon: stond die hoog of laag toen Weissenbruch het schilderij maakte? c. Waar stond de zon dus? In het oosten of het westen? d. Klopt dit antwoord met wat je dacht bij vraag 5i? f. Weissenbruch wordt wel de Vermeer van de 19e eeuw genoemd, omdat het licht in zijn schilderijen zo lijkt op het licht in Vermeers Gezicht op Delft. 7 Op dezelfde wand hangt het schilderij De sluizen van de Nederwaard bij Elshout. Hoe is de verdeling licht donker op het schilderij van Vermeer? Omcirkel wat van toepassing is: De voorgrond is Het midden is De horizon is licht / donker licht / donker licht / donker g. Hoe is die verdeling in De Lek bij Elshout van Weissenbruch? h. Is er (nog) een overeenkomst te noemen? Tip: denk aan je antwoord bij 5b. i. Wat vind jij: is het hier ochtend of eind van de middag? 6 Hiernaast zie je een kaart uit ca. 1905 van de omgeving van Elshout. De pijl laat zien welke kant Weissenbruch op keek toen hij het schilderij maakte. Weissenbruch is hier op een iets andere plek gaan zitten dan toen hij het vorige schilderij maakte: aan de andere kant van de sluizen. a. Wat voor soort sluizen zijn het eigenlijk? Schutsluizen waar je met een boot doorheen kan Spuisluizen waar alleen water doorheen kan Dit schilderij en het vorige zijn vrijwel op dezelfde plek gemaakt. Toch zijn er verschillen te zien. Op het schilderij Aan de Lek bij Elshout (vraag 5) spelen twee huizen een belangrijke rol. b. Waar zou je die huizen verwachten op het schilderij De sluizen van de Nederwaard bij Elshout? Omcirkel die plek op het plaatje hierboven. Eigenlijk bestaat de sluis uit 4 spuigaten. Rechts van de bomengroep bevinden zich (buiten beeld) de andere twee spuigaten. Ertussen ligt een dam, waarop Weissenbruch zat te schilderen. Er bestaat een foto van die plek uit het begin van de 20e eeuw.
Je ziet hem hieronder. De dam tussen de sluizen is weggehaald, maar het huis staat er nog steeds! c. Teken op de foto hieronder waar de dam ongeveer liep. 4 9 Loop langs de lange wand naar de achterwand van de zaal. Zoek de aquarel De steigerpoort te Leerdam. Leerdam is een kleine stad aan de Linge, ten zuiden van Utrecht. De steigerpoort werd in 1863 afgebroken, vlak nadat Weissenbruch hem getekend had. a. Welke dieren zie je allemaal op straat? d. Wat is jouw indruk van de breedte van de dam als je het schilderij (De Nederwaard) en de situatie op de foto vergelijkt? Omcirkel jouw keuze: 8 De dam op het schilderij lijkt breder dan hij in werkelijkheid was (de foto). De dam op het schilderij lijkt smaller dan hij in werkelijkheid was (de foto). Loop naar de lange wand links, en zoek het schilderij De Grote Markt te Haarlem. Hiernaast zie je ook een foto van de Grote Markt, van 25 jaar later (1885). a. Kijk goed naar het standbeeld van Laurens Jansz Coster. De foto geeft de werkelijkheid weer. Wat heeft Weissenbruch aan het standbeeld veranderd? Noem twee punten. b. Waarom deed hij dat, denk je? b. Hoe ziet de straat eruit? Hij is belegd met kinderhoofdjes Hij is onverhard en modderig c. Wat denk jij dat er achter de muur rechts van de weg is? d. Wat hangt er aan de muur links van de weg? e. Welke indruk heb je van deze toegangsweg voor een stad: breed, druk, smal, stil? f. Wat zie je half áchter de poort liggen? g. Van welke kant zie je de poort volgens jou? 10 Vanuit de stadskant Van buiten de stad Vlakbij ligt in een vitrine het schetsboek waarin hij de poort tekende. Bekijk het tekenblad met de poort. a. De poort ziet er hier toch wat anders uit. Omcirkel op het plaatje op de volgende pagina 3 punten waarin de poort verschilt met de aquarel.
5 b. Er loopt nét een man onder de poort door. Loopt hij volgens jou van buiten naar binnen, of van binnen naar buiten? e. Vergelijk je antwoord bij 11d met je antwoord bij vraag 7d over breedte. Valt je iets op dat misschien wel kenmerkend is voor Weissenbruchs stijl? Van buiten naar binnen Van binnen naar buiten c. Waarom denk je dat? d. Wat is de rand vóór de poort? Tip: check je antwoord bij 9f! 12 Loop naar de achterkant van de losse wand. Zoek het schilderij De Prinsegracht te Den Haag. 11 Zoek nu op dezelfde wand het grote schilderij De steigerpoort te Leerdam. Weissenbruch had zijn atelier hier zowat om de hoek, in de Raamstraat. Hij kon dus op elk moment van de dag komen schetsen en het daarna uitwerken in zijn atelier. a. Welk moment van de dag heeft hij hier volgens jou vastgelegd? Het lijkt op de aquarel, maar toch ook weer niet. a. Kijk nog eens naar je antwoorden bij 9 a t/m g, en schrijf hieronder 4 zaken op die anders zijn op het schilderij: b. Vergelijk de schilderijen van vraag 3, 5, 8 en 11 met dit schilderij, en kijk dan vooral naar (de lengte van) de schaduwen. Welk(e) moment(en) van de dag had(den) Weissenbruchs voorkeur om te schilderen, denk je? c. Heb je enig idee waarom? b. Wat heeft Weissenbruch stiekem met de poort gedaan? c. Waarom, denk je? d. Vergelijk de weg op het schilderij met de weg op de aquarel. Wat valt je op? d. Kijk bij dezelfde schilderijen ook naar de lucht. Met welke conclusie hieronder ben jij het eens? Kruis aan: Harde schaduwen (en veel contrast) doen zich voor bij een heldere hemel Harde schaduwen (en veel contrast) doen zich voor bij een (zwaar)bewolkte lucht e. Vergelijk de kleur van het licht in de schilderijen van vraag 3, 5, 7, 8, 11 en 12.. Welke kleur licht vind je overheersen bij Weissenbruch? Koel, blauw Warm, goud
De Prinsegracht is nu gedempt, maar in de tijd van Weissenbruch was het nog een echte gracht. f. Wat ligt er in het water van de gracht, tussen de bomen? g. Kijk naar het statige huis helemaal rechts op het schilderij. Teken hier de poort na, de twee ramen links daarnaast en de versieringen erboven. 6 14 Vlakbij hangt een ets van dezelfde vismarkt. Weissenbruch richtte de Haagsche Etsclub op, en maakte daarmee de ets tot een zelfstandige kunstvorm. Een kunstwerk dus dat je kunt kopen en aan de muur kunt hangen. a. De ets laat dezelfde markt zien, maar toch ook weer niet. Waar ligt dat aan? b. Op de ets staat iets dat je op het schilderij niet ziet. Omcirkel dat op het plaatje hierboven. c. Wat zou nu de echte situatie zijn? Die van het schilderij of van de ets? 13 Loop door naar de andere lange wand van de zaal. Zoek het schilderij De vismarkt te Woudrichem. a. Er wordt niet alleen vis verkocht op deze markt. Wat nog meer? b. Wat valt je op in dit schilderij als je het vergelijkt met het schilderij van de Prinsegracht (vraag 12)? Let vooral op hoeveel mensen er aanwezig zijn. Daar is een mooi woord voor in de kunstgeschiedenis: stoffering. Dat is de aankleding van de ruimte in schilderijen met mensen, dieren en dingen om de voorstelling te verlevendigen. Weissenbruch gebruikt in zijn schilderijen vaak maar weinig stoffering: ze zijn verstild en leeg. Een reden daarvoor kan zijn dat hij last had van pleinvrees: hij kwam niet graag op plekken waar veel mensen waren. Misschien schilderde hij daarom wel zo graag in de vroege ochtend of avond 15 Loop om de zijwand heen. Zoek aan de andere kant deze ets: Op de achtergrond, rechts, zie je een man en vrouw praten. Ze staan voor twee hoge pilaren van steen. Wat zie je links op de voorgrond? 16 In de buurt hangt dit schilderijtje met dezelfde titel. Je ziet precies hetzelfde als op de ets van vraag 15, maar spiegelbeeldig. a. Kijk naar de man die in de poort met de vrouw staat te praten. Voldoet hij een beetje aan de mode, die je in vraag 2 hebt beschreven? ja nee enigszins In tegenstelling tot veel van zijn collega's in die tijd, voegt Weissenbruch nooit historische details of kleding toe aan zijn schilderijen.
7 b. Waarom denk je? Wat is een terugkerend onderwerp bij hem? Tip: kijk naar je antwoorden bij 4d, 5a, 12b. d. Wat vind je daarvan? c. Diagonale lijnen trekken je blik naar een bepaald punt in het schilderij of de foto. Hierdoor zie je meer beweging in de voorstelling. Horizontale en verticale lijnen geven juist een veel statischer beeld. Welke lijnen overheersen in dit schilderij? Kies uit: e. Nu je hierover nagedacht heb: kijk nog eens terug naar je antwoorden bij vraag 4d. Wil je er misschien nog iets in veranderen of aan toevoegen? 18 Schrijf als conclusie hieronder 5 kenmerken op die je al doende ontdekt hebt over Weissenbruchs manier van werken. horizontaal verticaal diagonaal d. Welke schilderijen van Weissenbruch hebben dat nog meer? Noem de vraagnummers: e. Zijn er ook schilderijen met veel diagonale lijnen? 17 Zoek op dezelfde wand De Everwijnstraat met het Caffaigne en het Nieuwe Hof te Culemborg. Op dit schilderij is weer dezelfde pomp in dezelfde straat te zien. 19 Welk(e) kunstwerk(en) die je bekeken hebt vind jij het mooist, of het beste voorbeeld van bovengenoemde kenmerken? Maak er een foto van (ZONDER FLITS). 20 Verlaat de tentoonstellingszaal en volg de gang naar rechts. Ga door een klapdeur en volg de hoek in de gang naar rechts. Vlak voor het café ga je linksaf de 2e Schilderijenzaal in. a. Omcirkel de pomp op het plaatje hierboven, en ook de poort waar de mensen staan te praten. b. Maar hoe zit het nu? Wat is nu de werkelijke situatie: die van de ets, het schilderij van vraag 16, of dit schilderij? de ets het schilderij van vraag 16 dit schilderij ik weet het niet c. Kunsthistorici scharen Jan Weissenbruch bij de kunststroming van het realisme. Maar hoe betrouwbaar (realistisch) vind jij zijn werken eigenlijk? Tegenover je hangt aan de lange wand het schilderij Bloemenmarkt in Den Haag, van J.C.K. Klinkenberg. Het is er druk: vooral veel vrouwen bezoeken de markt. a. Kijk eens naar de twee meisjes op de voorgrond. Ze dragen prachtige mutsen met gouden oorijzers. Je kunt daaraan zien waar ze ongeveer vandaan komen.
Kies uit de 3 mogelijkheden hieronder: Volendam Scheveningen Noord-Beveland (Noord-Holland) (bij Den Haag) (Zuid-Holland) De markt wordt gehouden op de Prinsegracht in Den Haag: dezelfde gracht dus die Weissenbruch vastlegde! b. Herken je op dit schilderij de plek waar de zeilboot lag op het schilderij van Weissenbruch? Zet er een pijl bij op het plaatje op de vorige pagina. Aan de overkant van het water staat een statig pand met witte versieringen boven de ramen en deuren. c. Herken je het? Check anders de tekening die je maakte bij vraag 12g. Toch heeft dit huis een andere allure dan op het schilderij van Weissenbruch. Welk huis vind je statiger overkomen? 8 21 Verlaat de zaal en ga rechtsaf. Sla gelijk weer rechtsaf, de 1e Schilderijenzaal in. Op de lange wand tegenover je hangt Het Athenaeum Illustre van Cornelis Springer. Je ziet een poort van een gebouw in Amsterdam, dat nu de Agnietenkapel heet. Springer was een tijdgenoot van Jan Weissenbruch en schilderde ook graag stadsgezichten. Hij maakte dit schilderij in 1879. Maar kijk eens goed naar de kleding van de mannen voor de poort. Is dat wel kleding uit de 19e eeuw? a. Vergelijk hun kleding met die van kapitein Banninck Cocq en luitenant Van Ruytenburch op de Nachtwacht van Rembrandt uit ca. 1640. Wat valt je op? b. Waarom schildert Springer juist deze kleding? d. Wat heeft Weissenbruch aan het huis dat je hier ziet veranderd om dat effect te bereiken? e. Je herkent hierin misschien wel een kenmerk van Weissenbruch dat je hebt opgeschreven bij vraag 18. Welke is dat? Tip: denk ook aan je antwoorden bij vraag 4d, 7d, 8b en 11e. De Gouden Eeuw (= 17e eeuw) was de glorietijd der Nederlanden. Die tijd wordt met het opkomend nationalisme in de 19e eeuw verheerlijkt. Hij vond dat erg mooie kleding, die hij graag zelf zou hebben gedragen. Zoals je bij vraag 16 hebt gezien, doet Weissenbruch dit nooit. Hij legt juist zijn eigen tijd vast, maar maakt daar soms toch nét iets anders van... Dank je wel voor je bezoek en tot ziens! Afbeeldingen Voorzijde Jan Weissenbruch, Aan de Lek bij Elshout, Teylers Museum Frederik Weissenbruch, Jan Weissenbruch in zijn atelier aan de Raamstraat te Den Haag, Gemeentemuseum Den Haag Jan Weissenbruch, Zelfportret van Jan Weissenbruch met zijn broer Frederik Hendrik, Teylers Museum Pagina 2 Jan Weissenbruch, Figuren in een boomrijk landschap, mogelijk te Schoonhoven, particuliere collectie Jan Weissenbruch, Houtvlotten in de zalmhaven te Rotterdam, Museum Rotterdam Jan Weissenbruch, Aan de lek bij Elshout, Teylers Museum De historische molens van Kinderdijk, www.poi-tours.nl/de-historischemolens-van-kinderdijk/, 27 juli 2016 Pagina 3 Johannes Vermeer, Gezicht op Delft, Mauritshuis Atlas van Historische Topografische Kaarten, Zuid-Holland, Uitg. 12 Provinciën, 2007 Jan Weissenbruch, De sluizen van de Nederwaard bij Elshout, Groninger Museum Pagina 4 Anoniem, Waardhuis met sluizen, Kinderdijk, Historische Vereniging West-Alblasserwaard Jan Weissenbruch, De Grote Markt te Haarlem, Collectie Jan Janssens Anoniem, De Grote Markt met de Grote Kerk en de Vleeshal te Haarlem, Noord-Hollands Archief Jan Weissenbruch, De Steigerpoort te Leerdam, aquarel, Teylers Museum Pagina 5 Jan Weissenbruch, Schets van de Steigerpoort te Leerdam van buiten de stad, Gemeentemuseum Den Haag Jan Weissenbruch, De Steigerpoort te Leerdam, schilderij, Rijksmuseum Amsterdam Jan Weissenbruch, De Prinsegracht te Den Haag, Haags Historisch Museum Pagina 6 Jan Weissenbruch, De Vismarkt te Woudrichem, Noordbrabants Museum Jan Weissenbruch, Gezicht op de Sint-Martinuskerk te Woudrichem, Rijksmuseum Amsterdam Jan Weissenbruch, De pomp bij de ingang van het Nieuwe Hof te Culemborg, ets, Rijksmuseum Amsterdam Jan Weissenbruch, De pomp bij de ingang van het Nieuwe Hof te Culemborg, Museum Jan Cunen Pagina 7 Jan Weisenbruch, De Everwijnstraat met het Caffaigne en het Nieuwe Hof te Culemborg, particuliere collectie J.C.K. Klinkenberg, Bloemenmarkt in Den Haag, Teylers Museum Pagina 8 Klederdracht Volendam en Scheveningen www.geheugenvannederland.nl Klederdracht Noord-Beveland www.inoudeansichten.nl Cornelis Springer, Het Athenaeum Illustre te Amsterdam, Teylers Museum De tentoonstelling Jan Weissenbruch wordt mede mogelijk gemaakt door: Marten Orges Fonds