Toetsingscriteria voor het aanmerken van locaties in de psychogeriatrische 1 en verstandelijk gehandicapten zorg als psychiatrisch ziekenhuis in de zin van de Wet Bopz 1 Inleiding De Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (hierna: Wet Bopz) omschrijft in artikel 1, eerste lid, onder h wat voor de toepassing van die wet wordt verstaan onder een psychiatrisch ziekenhuis. In deze notitie staan de criteria waaraan wordt getoetst om te bepalen of een instelling een Bopz-aanmerking krijgt en dus een psychiatrisch ziekenhuis is in de zin van de wet. Deze criteria zijn niet nieuw; zij vormen de weerslag van bestaand beleid. Het gaat om een door de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport als psychiatrisch ziekenhuis, als verpleeginrichting dan wel zwakzinnigeninrichting aangemerkte zorginstelling of afdeling daarvan, gericht op behandeling, verpleging en verblijf van personen die gestoord zijn in hun geestvermogens en mede geschikt voor de desbetreffende categorie van met toepassing van hoofdstuk VI, paragraaf 1, of hoofdstuk VIII van de Wet Bopz opgenomen patiënten. Het betreft patiënten die met een inbewaringstelling (IBS), een rechterlijke machtiging (RM), of met een indicatie als bedoeld in artikel 60 van de Wet Bopz zijn opgenomen. Dit artikel van de wet bevat dus een globaal criterium voor de aanmerking. Om dit globale criterium in de praktijk te kunnen toepassen, is een toespitsing nodig voor de verschillende typen voorzieningen waarop de wet betrekking heeft, dat zijn: 1. Instellingen voor geestelijke gezondheidszorg (algemene psychiatrie, verslavingszorg, kinderen jeugdpsychiatrie). 2. Verpleeginrichtingen voor psychogeriatrische patiënten. 3. Instellingen voor mensen met een verstandelijke handicap. De onderhavige notitie betreft de toespitsing op het terrein van de zorg voor mensen met een psychogeriatrische aandoening en met een verstandelijke beperking. Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) Opgemerkt zij, dat de aanmerking als psychiatrisch ziekenhuis in de zin van de Wet Bopz onverlet laat dat op die zorg de Wkkgz van toepassing is. Dit betekent dat de zorgaanbieder verantwoordelijk is voor het leveren van goede zorg zoals omschreven in artikel 2 van de Wkkgz. Bopz-aanmerking per instelling, afdeling of locatie: zorgvoorzieningen. Wat wordt aangemerkt en wie krijgt de aanmerking? Omdat de wet spreekt over zorginstelling of afdeling daarvan, gericht op behandeling, verpleging en verblijf, heeft een aanmerking betrekking op een instelling of een afdeling. Sinds de deconcentratie van grote zorginstellingen in kleinere locaties is het ook mogelijk een locatie aan te merken als psychiatrisch ziekenhuis in de zin van de Wet Bopz. De aanmerking betreft dus altijd een voorziening of cluster van voorzieningen waar zorg verleend wordt. De zorgaanbieder vraagt de aanmerking aan voor een of meer van de door hem geëxploiteerde voorzieningen (instellingen, afdelingen en/of locaties). De procedure hiervoor staat hieronder beschreven, in de paragraaf Hoe wordt een Bopz-aanmerking aangevraagd en wat is de rol van de inspectie? 1 Sinds 01-04-2003 kunnen hieronder ook worden verstaan zorginstellingen die de functie verblijf, behandeling, verpleging en verzorging aanbieden aan personen met een psychogeriatrische aandoening. Pagina 1 van 6
Welke zorgvoorzieningen kunnen worden aangemerkt? Het moet gaan om voorzieningen waarin zorg zal worden verleend aan mensen met een psychogeriatrische aandoening en/of verstandelijke beperking. Afdeling: bouwkundig deel van een verpleeghuis of een verzorgingshuis. De afdeling wordt aangemerkt op één adres (postcode en huisnummer). Locatie: gedeconcentreerde vestiging van een verpleeghuis of een verzorgingshuis. Een locatie kan bestaan uit een cluster woningen, eventueel met een dagactiviteitencentrum. De locatie wordt aangemerkt op één adres (postcode en huisnummer). Instelling: op één terrein geconcentreerde instelling die beschikt over een of meerdere afdelingen voor patiënten met een Bopz-titel. Er kunnen meerdere woningen en dagactiviteitencentra e.d. zijn op het terrein van een instelling. De instelling wordt aangemerkt op één adres (postcode en huisnummer). Het is mogelijk dat een bepaalde afdeling of locatie op het terrein van een geconcentreerde instelling een eigen Bopz-aanmerking heeft. In dat geval kan het adres van deze locatie hetzelfde zijn als dat van de instelling. Wanneer is er wel en wanneer geen nieuwe aanmerking nodig? Elke zorgaanbieder die 24-uurszorg verleent aan mensen met een psychogeriatrische aandoening dan wel een verstandelijke beperking en een Bopz-titel, dient een Bopz-aanmerking te hebben. Hieruit volgt, dat een Bopz-aanmerking moet worden aangevraagd indien: - De zorgaanbieder van plan is om een nieuwe locatie c.q. zorgvoorziening te realiseren. - De zorgaanbieder van plan is om op het adres, waarop al een Bopz-aanmerking rust, een of meer nieuwe zorgvoorzieningen te realiseren. - De zorgaanbieder van plan is het aantal plaatsen in een bestaande Bopz-aangemerkte voorziening uit te breiden. - Een nieuwe zorgaanbieder aantreedt die voornoemde zorg gaat bieden in een of meer nieuwe voorzieningen. Geen nieuwe Bopz-aanmerking hoeft te worden aangevraagd - Voor de renovatie van een bestaande Bopz-aangemerkte voorziening of afdeling, die dezelfde functie en hetzelfde aantal Bopz-plaatsen houdt. - Indien de voorziening die een Bopz-aanmerking heeft, door een nieuwe zorgaanbieder wordt geëxploiteerd als gevolg van fusie of overname, terwijl genoemde zorg geboden blijft worden. De zorgaanbieder zal een naamswijziging wel moeten melden aan het ministerie van VWS. Hoe wordt een Bopz-aanmerking aangevraagd en wat is de rol van de inspectie? 1. De instelling verzoekt tijdig schriftelijk om een aanmerking in het kader van de Wet Bopz bij het ministerie van VWS (Directie Langdurige Zorg, DLZ). Bij de aanvraag wordt beargumenteerd op welke wijze voldaan wordt aan de Wet Bopz en de daaruit afgeleide en in deze notitie vastgelegde toetsingscriteria. 2. Het ministerie van VWS verzoekt de Inspectie voor de Gezondheidszorg om een schriftelijk advies uit te brengen over de aanvraag. 3a. De inspectie toetst op basis van de beschreven criteria of aan de voorwaarden wordt voldaan en adviseert het ministerie van VWS over de aanmerking. In het kader van deze toetsing beoordeelt de inspectie relevante beleidsdocumenten en brengt zij zonodig een bezoek aan de instelling. 3b. De inspectie toetst de aanvraag schriftelijk indien de zorgaanbieder reeds bekend is met de uitvoering van de Wet Bopz. Pagina 2 van 6
4. Het ministerie van VWS beoordeelt de aanvraag en het advies van de inspectie en neemt vervolgens een beslissing over de aanmerking. Dit is een besluit in de zin van de Algemene wet bestuursrecht (Awb) waartegen bezwaar ingediend kan worden. Elke nieuwe Bopz-aanmerking van een instelling, locatie of afdeling wordt gepubliceerd in de Staatscourant. 5. De inspectie houdt vervolgens toezicht op de uitvoering van de Wet Bopz. Het niet afgeven en het intrekken van een Bopz-aanmerking Indien aan een of meer van de onderstaande criteria niet is voldaan, wordt geen Bopz-aanmerking afgegeven. Indien reeds een Bopz-aanmerking is afgegeven en de voorziening blijkt in de loop van de tijd aan een of meer criteria niet (meer) te voldoen, dan kan het ministerie van VWS de Bopz-aanmerking intrekken, op verzoek van de instelling of op advies van de inspectie voor de gezondheidszorg. Zowel het besluit om geen aanmerking af te geven als het besluit om een reeds afgegeven Bopzaanmerking in te trekken zijn besluiten in de zin van de Awb waartegen bezwaar ingediend kan worden. Bopz-aanmerking voor een kleinschalige woonvoorziening of voorziening waar dagactiviteiten worden verricht. De zorg is in toenemende mate gericht op optimale ontplooiing van de mogelijkheden van cliënten en op behoud van zelfstandigheid. Zo wonen steeds meer cliënten in kleinschalige woonvoorzieningen in een gewone wijk. Ook maken steeds meer cliënten gebruik van dagopvang of dagbehandeling. Sommige cliënten worden echter ook in dergelijke voorzieningen geconfronteerd met vrijheidsbeperkingen. VWS onderschrijft het belang van kleinschaligheid en scheiding tussen wonen en zorg, maar staat tevens voor het grote belang van een zorgvuldige toepassing van vrijheidsbeperkingen in dergelijke kleinschalige voorzieningen. Voor kleinschalige woningen of dagvoorzieningen waar cliënten met een Bopz-titel verblijven, is een Bopz-aanmerking echter niet altijd noodzakelijk en in bepaalde gevallen niet mogelijk om aan te vragen. De toetsingscriteria Om te toetsen of een zorgvoorziening geschikt is voor behandeling, verpleging en verblijf van mensen met een psychogeriatrische aandoening dan wel een verstandelijke beperking in het kader van de Wet Bopz, gelden onderstaande toetsingscriteria. Wat wordt getoetst is of een zorgaanbieder kan voldoen aan de eisen die de Wet Bopz stelt. Het gaat daarbij zowel om eisen die aan de organisatie worden gesteld, als om eisen ten aanzien van het gebouw. Dit betekent: 1. Er is een geneesheer-directeur in de zin van artikel 1, derde lid van de Wet Bopz aangesteld. De geneesheer-directeur (GD) heeft in de Wet Bopz zeer zwaarwegende taken en bevoegdheden. Hij 2 is verantwoordelijk voor de juiste uitvoering van de Wet Bopz en moet om die reden een onafhankelijke positie hebben binnen de organisatie. Dat houdt in dat de GD geen opdrachten ontvangt van het bestuur voor zover het gaat om de uitoefening van de bevoegdheden die hij 2 Waar hij staat kan ook zij gelezen worden. Pagina 3 van 6
ingevolge de Wet Bopz heeft. Deze onafhankelijke positie moet kenbaar, dus schriftelijk vastgelegd zijn. De verantwoordelijkheden betreffen zowel de externe als de interne rechtspositie van de patiënt en bevatten in ieder geval de taken die de Wet Bopz noemt. De GD is in de gevallen waarin hij beslissingen neemt die consequenties hebben voor de rechtspositie van de patiënt (zoals bijvoorbeeld het verlenen en intrekken van verlof, ontslag) een bestuursorgaan in de zin van de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Indien een (grotere) instelling een deel van de GD-taken heeft gemandateerd aan een of meer plaatsvervangende geneesheren-directeur, dan dient deze mandaatregeling schriftelijk vastgelegd te zijn. De GD kan ook de behandelend arts zijn van patiënten; in dat geval zal het bestuur ervoor moeten zorgen dat de GD-taken ten aanzien van de betreffende patiënten worden overgedragen aan een plaatsvervanger. Een dergelijke vervangingsregeling dient schriftelijk vastgelegd te zijn. Als het gaat om zorg voor cliënten met een psychogeriatrische zorgvraag of cliënten met een verstandelijke beperking, zal het veelal niet gaan om een geneesheer-directeur die een directeursfunctie bekleedt, maar om een arts (bij voorkeur een specialist ouderengeneeskunde of een AVG), die belast is met de zorg voor de algemene gang van zaken op geneeskundig gebied in de aangemerkte bouwkundige voorziening. De functie van geneesheer-directeur hoeft niet als full time functie te worden ingevuld. Het is voldoende dat een arts met die taak wordt belast en dat de beschikbaarheid van die persoon gegarandeerd is. 2. De zorgvoorziening is geschikt voor het afwenden van gevaar, veroorzaakt door een geestesstoornis en geschikt voor de op te nemen doelgroep. De instelling, afdeling of locatie moet geschikt zijn voor mensen met een psychogeriatrische aandoening dan wel een verstandelijke beperking die daarin met een inbewaringstelling, een rechterlijke machtiging of met een artikel 60-indicatie worden opgenomen (art. 1, lid 1h Wet Bopz). Dit betekent dat de bouwkundige voorziening zodanig is ingericht dat gevaar, veroorzaakt door de geestesstoornis, kan worden afgewend. In veel gevallen zal dit inhouden dat voor individuele cliënten de voorziening afgesloten moeten kunnen worden of dat individuele cliënten op andere wijze (bijvoorbeeld door elektronische alarmering) behoed worden voor gevaar. Bovendien moet de voorziening toegerust zijn voor het zorgvuldig en verantwoord uitvoeren van dwangbehandeling (art. 38 lid 5, derde volzin van de wet) en het toepassen van middelen of maatregelen in noodsituaties (art. 39 van de wet). Indien een voorziening onvoldoende is toegerust voor het opnemen van cliënten met een IBS of een RM, dienen afspraken op schrift te zijn gesteld over overplaatsing naar een Bopz-aangemerkte voorziening die daarvoor wél toegerust is. Eventuele afzondering- en separeerruimten moeten voldoen aan de eisen die in de veldnorm staan. 3 Fixatiemateriaal dient veilig en van deugdelijke kwaliteit te zijn. 4 3 Zie Veldnorm voor afzondering- en separeervoorzieningen in de gehandicaptenzorg ( TNO, november 2012) 4 Zie IGZ-rapport Veiligheidsrisico s bij het gebruik van bedden, bedhekken en fixatiemateriaal in verpleeghuizen, 2000. Pagina 4 van 6
2 3 3. Er is voldoende kwaliteit en kwantiteit van personeel voor het leveren van 24- uurszorg. Als een zorgaanbieder intramurale zorg levert aan psychogeriatrische of verstandelijk gehandicapte cliënten, moet aan hen 7 dagen per week 24-uur per dag zorg kunnen worden verleend. Dat betekent dat er ook op ieder moment daarvoor geschikt personeel in voldoende mate aanwezig dan wel bereikbaar moet zijn. Het toezicht dient geregeld te zijn voor die cliënten voor wie dat noodzakelijk is. Een arts dient binnen 30 minuten ter plaatse te zijn 5. Scholing van personeel in het kader van de Wet Bopz en de Wet BIG dient geregeld te zijn 6. 4. Administratie en cliëntendossiers van de zorgaanbieder zijn ingericht in overeenstemming met de eisen van de wet. De administratie van de zorgaanbieder en de cliëntdossiers zijn zodanig ingericht, dat de zorgaanbieder kan voldoen aan de administratieve voorschriften van hoofdstuk VI van de Wet Bopz. Dit betekent dat geregeld moet zijn hoe de bescheiden die in de artikelen 53 en 54 van de wet worden genoemd, worden bewaard en toegankelijk zijn voor het geval de patiënt wordt overgeplaatst op grond van artikel 55 van de wet. Ook zal de administratie het mogelijk moeten maken dat de geneesheer-directeur kan voldoen aan de verplichting die artikel 58 hem oplegt tot het informeren van de inspecteur. Verder zullen de cliëntendossiers zodanig moeten zijn ingericht dat aan de artikelen 56 en 57 en aan het Besluit cliëntendossier Bopz kan worden voldaan. 5. De interne rechtspositie van de cliënt is gewaarborgd. Met interne rechtspositie van de cliënt worden de rechten aangeduid die de cliënt heeft als hij onvrijwillig is opgenomen in de Bopz-aangemerkte voorziening. In dat kader moet de zorgaanbieder regelen dat is voorzien in: 1 Schriftelijke informatie aan de cliënt, diens echtgenoot, de wettelijk vertegenwoordiger en de naaste (familie)betrekkingen over huisregels, cliëntenrechten, klachtadres en cliëntendossier (art. 37, lid 1 Wet Bopz, Besluit rechtspositieregelen Bopz); 2 Een behandelings- dan wel zorgplan, dat de behandelaar zo spoedig mogelijk na opname in overleg met de patiënt opstelt (art. 38, lid 1 Wet Bopz, Besluit rechtspositieregelen Bopz); 3 Een klachtencommissie in de zin van de Wet Bopz (art. 41 Wet Bopz, Besluit klachtenbehandeling Bopz). 6. Melden aan de inspectie is geregeld. Voor alle Bopz-aangemerkte instellingen geldt een meldingsplicht van bepaalde gegevens aan de inspectie voor de gezondheidszorg. De meldingen van dwangbehandeling ( artikel 38 van de wet) en van middelen of maatregelen in noodsituaties (artikel 39 van de wet) vinden plaats op de voorgeschreven formulieren (artikel 39a van de wet). Sinds 2010 is het niet (tijdig) melden bestuurlijk beboetbaar. De overige meldingen zijn vormvrij. Sinds 1 januari 2016 is het mogelijk om deze meldingen digitaal te doen bij de inspectie. Zie hiervoor http://www.igz.nl/melden/melden_bopz.aspx. Op deze webpagina en op www.dwangindezorg.nl is te vinden welke informatie op grond van de Wet Bopz gemeld moet worden aan de inspectie. 5 Kwaliteitskader Verantwoorde zorg 6 Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg, artikel 3. Pagina 5 van 6
Voor meer informatie over digitaal melden zie http://www.igz.nl/melden/vraag_en_antwoord_bij_meldformulier_wet%20_bopz.aspx. 7. Beleidsplan/beleidsnota en uitvoeringsprotocollen. De manier waarop de zorgaanbieder van plan is aan de verplichtingen van de Wet Bopz te voldoen, moet vastgelegd zijn in een beleidsplan of beleidsnota. Voor de uitvoering van dwangbehandeling en middelen of maatregelen moeten protocollen worden opgesteld. Met behulp van een dergelijke nota en protocollen kunnen tevens de deskundigheid en bekwaamheid van de medewerkers bevorderd en op peil gehouden worden 7. Een commissie vrijheidsbeperkende maatregelen dan wel een kwaliteitscommissie die vrijheidsbeperkende maatregelen als onderwerp heeft, dient de uitvoering van de Wet Bopz te toetsen 8. 7 Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg, artikel 3 8 Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg, artikel 7 Pagina 6 van 6