buza000457 Aan de Voorzitter van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken s-gravenhage, 11 september 2001 Hierbij heb ik de eer U verslag te doen van mijn bezoek aan Jakarta, dat van 28 tot en met 30 augustus jl. plaatsvond. Inleiding Op uitnodiging van mijn Indonesische collega Wirajuda bracht ik een driedaags bezoek aan Jakarta. Er was veel waardering, zowel bij regeringsvertegenwoordigers als maatschappelijke organisaties, voor het duidelijke, politieke signaal dat uitging van mijn bezoek, zo kort na het aantreden van de nieuwe regering. Een bezoek bedoeld om steun te betuigen aan de nieuwe Indonesische regering, die zich bij monde van president Megawati heeft gecommitteerd aan voortzetting van het hervormings- en democratiseringsproces. Nederland zal dit proces in woord en daad blijven steunen, vanuit de overtuiging dat alleen langs die weg interne stabiliteit en economisch herstel mogelijk is. Een bezoek ook om de Indonesische autoriteiten aan te sporen de aangekondigde politieke en economische hervormingen waar te maken. In dit verband is met name gesproken over versterking van de rechtsstaat, de conflicten in Aceh, Irian Jaya en de Molukken en de rol van het leger. Gesprekken De gesprekken verliepen in een open en vriendschappelijke sfeer. Aan regeringszijde sprak ik met president Megawati Soekarnoputri, vice-president Hamzah Haz, coördinerend minister voor Politieke en Veiligheidszaken Susilo Bambang Yudhoyono, minister van Buitenlandse Zaken Hassan Wirajuda, minister van Defensie Matori Abdul Djalil en procureur-generaal Rachman. Bij de volksvertegenwoordiging sprak ik met DPR-voorzitter Akbar Tandjung en MPR-voorzitter Amien Rais. Voorts had ik ontmoetingen met vertegenwoordigers van de nationale mensenrechtencommissie Komnas HAM, representanten van NGO s en vertegenwoordigers van het Nederlandse bedrijfsleven en een aantal internationale organisaties. Bij vrijwel alle gesprekken werd ik vergezeld van de mensenrechtenambassadeur, mw. R.V.M. Jones-Bos. Appreciatie nieuwe regering De huidige regering lijkt een betere uitgangspositie te hebben dan de vorige, aangezien zij een steviger basis heeft in het parlement. President Megawati leidt de grootste partij in het parlement, de PDI-P. Hoewel de partij geen eenheid vormt, weet de president zich verzekerd van de steun van de PDI-P parlementsleden en heeft zij laten zien in staat te zijn de parlementsleden op één lijn te krijgen. De vorige president heeft gemerkt hoe moeilijk het is zonder politiek draagvlak binnen het parlement beleid te voeren. Verder valt op dat de president een grotendeels professioneel kabinet heeft geformeerd, dat vooral in staat moet worden geacht het economisch herstel gestalte te geven. Het akkoord met het IMF over een nieuwe Letter of Intent is een veelbelovende eerste stap, maar ook hier geldt dat de gemaakte afspraken wel moeten worden nagekomen. Een terrein waarop ook deze regering zich nog nadrukkelijk zal moeten bewijzen is dat van juridische hervormingen en mensenrechten. 1
President Megawati stelde met klem dat zij haar kabinet zal houden aan het zes punten programma zoals uiteengezet in haar speech voor het parlement: Handhaving van de nationale eenheid; Voortzetting van hervormings- en democratiseringsprocessen; Normalisering van de economische situatie; Handhaving van de wet, herstel van veiligheid en vrede, uitroeien van KKN; Herstel van de internationale geloofwaardigheid en internationaal vertrouwen; Leggen van fundamenten voor de verkiezingen van 2004. Er resteerde weinig tijd tot de volgende verkiezingen en de problemen waren velerlei en gigantisch, maar elk kabinetslid was doordrongen van de ernst van de situatie, aldus de president. Politieke situatie Met het aantreden van de nieuwe regering is er meer rust gekomen op het politieke toneel. Het Indonesische parlement heeft onder de vorige president de tussenbalans opgemaakt en besloten tot afzetting, een ingrijpend proces dat, tegen veler verwachting in, vreedzaam is verlopen. Dat verdient respect. Ik constateer ook dat de vorige president een aantal belangrijke verdiensten heeft gehad. Onder zijn presidentschap hebben persvrijheid en vrijheid van meningsuiting meer wortel geschoten en zijn de eerste aanzetten gegeven tot de hervorming van de strijdkrachten. De politieke verlamming gedurende de laatste maanden van Gus Dur betekende dat een aantal cruciale onderwerpen niet of onvoldoende is aangepakt: Versterking van de rechtsstaat, onder meer via juridische hervormingen, bestrijding van corruptie en onderzoek, vervolging en berechting van hen die zich schuldig hebben gemaakt aan mensenrechtenschendingen; Zorgvuldige implementatie van wetgeving die toeziet op decentralisatie en, voor wat betreft Aceh en naar verwachting Irian Jaya, autonomie; Professionalisering en democratisering van de strijdkrachten, een ingrijpend en langdurig proces waarbij transparantie van de militaire inkomsten en uitgaven een cruciale stap vormt. Vooruitgang op deze terreinen is noodzakelijk voor de toekomst van Indonesië en de regionale stabiliteit. Het zes punten programma van president Megawati ademt een hoog ambitieniveau, ook op deze terreinen. Versterking rechtsstaat In al mijn gesprekken heb ik benadrukt hoe belangrijk versterking van de rechtsstaat is voor de internationale geloofwaardigheid van Indonesië. Rechtszekerheid, hervorming van de rechterlijke macht en wetshandhaving vormen onmisbare randvoorwaarden voor herstel van vertrouwen in de Indonesische politiek en economie. De corruptie ligt echter diep in het economische en maatschappelijke verkeer verankerd, een snelle en pijnloze oplossing is moeilijk voorstelbaar. President Megawati en coördinerend minister voor Veiligheidszaken gaven te kennen hoge prioriteit toe te kennen aan dit vraagstuk. Beiden hebben de verantwoordelijke procureur-generaal en minister van Justitie opgedragen concrete resultaten te boeken. Nederland draagt reeds aanzienlijk bij aan programma s die juridische hervormingen trachten te faciliteren, onder 2
meer via een bijdrage van USD 11 miljoen aan het Partnership for Good Governance Reform en een bijdrage van NLG 4,3 miljoen aan het administratieve account bij het IMF. In de gesprekken met de regeringsvertegenwoordigers heb ik tevens gehamerd op het thema accountability. President Megawati heeft een goede eerste stap gezet door in haar eerste week het decreet inzake de oprichting van mensenrechtentribunalen te amenderen, zodat het beoogde ad hoc tribunaal voor Oost-Timor zich ook kan buigen over mensenrechtenschendingen begaan voor 1 september 1999. Ook hier zal de internationale gemeenschap de Indonesische regering beoordelen op haar daden. Het kantoor van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten heeft een programma opgezet voor de opleiding van rechters en aanklagers, onder meer bij het Joegoslavië tribunaal in Den Haag. De kosten hiervan (NLG 0,5 miljoen) worden door Nederland gefinancierd. In mijn gesprekken met de Indonesische autoriteiten heb ik bijzondere aandacht gevraagd voor de zaak Sander Thoenes. Ik heb benadrukt dat de Nederlandse regering teleurgesteld is over de gebrekkige voortgang van het onderzoek tot nu toe. Hier staat ook de reputatie van de nieuwe Indonesische regering op het spel. In overleg met procureur-generaal Rachman kon uiteindelijk worden afgesproken dat de Nederlandse hoofdinspecteur, die indertijd reeds een grondig onderzoeksrapport schreef, binnenkort naar Jakarta afreist om gezamenlijk met het Indonesische onderzoeksteam verder aan de zaak te werken. Regionale conflicten (Molukken, Aceh en Irian Jaya) In mijn gesprekken met de autoriteiten heb ik benadrukt dat Nederland de territoriale integriteit van Indonesië steunt. Tegelijkertijd heb ik aangedrongen op een verstandige en vreedzame oplossing van de conflicten in de Molukken, Aceh en Irian Jaya. Alleen dan is er immers uitzicht op structurele verbetering van de interne stabiliteit. Ik heb benadrukt dat de autoriteiten hier voor twee grote uitdagingen staan: 1. Een daadkrachtige en zorgvuldige implementatie van de Speciale Autonomie wet voor Aceh en een spoedige afhandeling van een soortgelijke wet voor Irian Jaya; 2. Eerbiediging van de mensenrechten, hetgeen betekent dat zij die zich schuldig maken aan mensenrechtenschendingen daadwerkelijk worden vervolgd en berecht. Alleen langs deze lijnen is er een kans dat Jakarta het vertrouwen van de lokale bevolking in de diverse conflictgebieden herwint. Nederland is bereid de implementatie van de autonomie wetgeving zowel politiek bilateraal en via de EU als via de al bestaande OS-programma s op het gebied van Goed Bestuur te ondersteunen. Tevens zal Nederland zich inzetten voor de snelle oprichting van reguliere mensenrechtentribunalen in Medan en Jayapura. In het kader van het Partnership for Governance Reform wordt hiervoor steun overwogen. Ook zal Nederland met de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten bespreken of meer structurele ondersteuning van de Indonesische overheid bij de implementatie van nieuwe mensenrechtenwetgeving tot de mogelijkheden behoort. Het conflict op de Molukken is uitgebreid aan de orde gekomen in de gesprekken met vice-president Hamzah Haz, minister Wirajuda en coördinerend minister Yudhoyono. De vice-president, door president Megawati belast met de oplossing van het conflict op de Molukken, maakte duidelijk dat hij deze taak met kracht ter hand wilde nemen. De situatie in de Zuidoost Molukken en de provincie Noord-Molukken was verbeterd, zo werd mij ook bevestigd door een aantal NGO s. In Ambon en 3
omringende eilanden was van een structurele verbetering echter nog geen sprake. Het voorkomen van infiltraties van buitenaf was één van de prioriteiten, aldus de vice-president. Ik heb nogmaals benadrukt welk belang de Nederlandse regering en de grote Molukse gemeenschap in Nederland hechten aan een effectieve en vreedzame beëindiging van het conflict. Ook hier gold dat handhaving van de rule of law, zonder aanzien des persoons, een belangrijke rol speelde bij het bereiken van stabiliteit en verzoening. Alle gesprekspartners waren van mening dat oplossing van het conflict in Aceh misschien wel de grootste uitdaging vormde voor de nieuwe regering. President Megawati gaf te kennen zich persoonlijk met dit vraagstuk te zullen bezighouden. Tijdens het bezoek werd bekendgemaakt dat zij zelf op zeer korte termijn naar Aceh zou gaan om met leiders van Aceh te overleggen. Ze benadrukte tegenover mij een vreedzame dialoog met de bevolking van Aceh voor te staan, maar geen begrip te zullen opbrengen voor separatisme. Minister Wirajuda en coördinerend minister Yudhoyono gaven aan dat EU-steun bij de implementatie van de Speciale Autonomie wet zeer welkom was. Deze wens sluit nauw aan bij EU-strategie op het gebied van conflictpreventie, waarin op uitdrukkelijk verzoek van Nederland ook aandacht wordt geschonken aan Indonesië. Ik heb mijn Belgische collega, Hoge Commissaris Solana en Commissaris Patten gesuggereerd tijdens hun voor half oktober geplande bezoek aan Jakarta nadrukkelijk aandacht te besteden aan de EU-rol op dit terrein. Ook voor Irian Jaya geldt dat adoptie en daarna uitvoering van de Speciale Autonomie wet een sleutel kan zijn tot een vreedzame oplossing van het conflict. In mijn gesprekken met de regering en de voorzitters van de MPR en DPR heb ik dit onderstreept. Ook heb ik aangedrongen op beheerst optreden van de veiligheidstroepen en hervatting van de dialoog met het Papoea presidium. Net als bij Aceh ligt hier wel degelijk een rol voor de EU, zowel op het punt van capaciteitsopbouw als conflictpreventie. Rol leger Een van de verdiensten van voormalig president Wahid is dat hij in woord en in daad een begin heeft gemaakt met de hervorming van de strijdkrachten, een buitengewoon ingrijpend en langdurig proces. Coördinerend minister voor Politieke en Veiligheidszaken Yudhoyono liet er geen misverstand over bestaan dat TNI begonnen was het politieke toneel te verlaten, maar de hervormingen vergden wel een ware cultuuromslag. Minister van Defensie Matori meende dat TNI tijdens de krachtmeting tussen Gus Dur en het parlement had laten zien gecommitteerd te zijn aan de democratie. Bij de noodzakelijke professionalisering en democratisering van het leger had Indonesië behoefte aan buitenlandse hulp. Ik heb benadrukt dat Nederland op deze gebieden bereid is tot een in omvang en doelgroep beperkte samenwerking. Daarnaast heb ik onderstreept dat de beginselen van de rechtsstaat ook gelden voor de strijdkrachten. Ik constateer dat de hervorming van de Indonesische krijgsmacht over veel schijven zal moeten lopen. Het leger blijft een machtsfactor van betekenis. De opbouw van een krachtig civiel bestuur en voortgaande democratisering en professionalisering van de strijdkrachten zijn een deel van de oplossing, maar er is meer nodig. Er zal een einde moeten komen aan de economische activiteiten van de militairen, uit de inkomsten waarvan 70% van de militaire uitgaven wordt gefinancierd. Het transparant maken van deze inkomsten is een eerste stap. Uiteindelijk zal het budget voor TNI ten laste moeten komen van de overheidsbegroting, een enorme financieringslast bovenop de al bestaande verplichtingen. 4
Nederlandse inzet Het Nederlandse beleid van steun aan het politieke en economische hervormingsproces zal worden voortgezet, ook onder de nieuwe regering van president Megawati. Nederland zal, bilateraal en in EU-verband, waar mogelijk de implementatie van de decentralisatie en speciale autonomie, juridische hervormingen en de operationalisering van de mensenrechtentribunalen trachten te bevorderen. Daarnaast is er zoals bekend een omvangrijk OS-programma, gericht op ondersteuning van het transitieproces in Indonesië. De bilaterale contacten zullen worden benut om de Indonesische autoriteiten aan te sporen en aan te moedigen het aangekondigde beleid op deze terreinen waar te maken. De Minister van Buitenlandse Zaken, J. J. van Aartsen 5