"Ik mocht van Tante niet met Willeke omgaan. Dat is later gelukkig hersteld, ze is nu heel nabij." Mishandeld en tóch loyaal aan je ouders TILBURG STEPHAN JONGERIUS Zo'n 200 kinderboeken heeft Elle van Lieshout (53) op haar naam staan, samen met haar man, Erik van Os. Een roman was al langer een wens, in maart had er ze plots volop tijd voor. "Dit boek lag voor het oprapen, in mijn geheugen. In zes weken was het klaar." Tante is 'autobiografische fictie'. Een boek over kindermishandeling? "Dat was niet mijn idee, maar het thema zit er erg in, ja, in al zijn facetten. Ze zijn in mijn leven alle aan de orde geweest." Tante vertelt het verhaal van Marieke, die gebukt gaat onder de grillen van haar manipulatieve stiefmoeder, een uitgetreden non die in huis verschijnt als haar moeder overlijdt. Stukje bij beetje wordt het opgroeiende meisje ingepalmd, zozeer dat ze haar eigenheid volledig verliest en gaat denken en handelen als 'mama', want zo wil Tante genoemd worden. Hoe zwaar en beklemmend ook, het verhaal is - verteld vanuit de beleving van Marieke - uiterst lichtvoetig opgeschreven. Ook voor volwassenen toont Elle van Lieshout zich een vaardig woordkunstenaar.
Van haar 2,5 jaar oudere zusje - Ineke in het boek - vervreemdt ze. "Ik mocht niet met mijn omgeving omgaan, ook niet met Willeke. Dat is later gelukkig hersteld, ze is nu heel nabij. Tot in den treure hebben we samen het verleden geanalyseerd." Tot haar 24ste ging Elle gebukt onder dat verleden. Ze wist niet hoe ze moest leven, óf ze wilde leven. "Ik heb alles moeten uitzoeken en bevragen. Nu ben ik er blij mee. Het heeft mijn blik op de wereld bepaald. Het helpt me om me in te leven in de pijn van anderen." Treffend voor een goed begrip van kindermishandeling is de scène waarin Marieke op school les krijgt over kindermishandeling. 'Afschuwelijk' lijkt het haar 'als je ouders totaal niet van je houden en er maar op los slaan'. Geen moment komt het in het meisje op dat ze zelf middenin zo'n situatie zit. "Blindheid", zegt Elle, "ik was ervan overtuigd dat ik een slecht kind was. Het was fóut als ik vroeg 'wat eten we', het was terecht dat ik aan mijn arm naar de bank werd getrokken en drie weesgegroetjes en onze vaders moest bidden. Niet over wat mijn ouders deden, schaamde ik me, maar om hoe slecht ikzélf was." Zou kindermishandeling ook voor een kinderboek een geschikt thema zijn? Nee, zegt ze, zeker niet voor jongere kinderen. "Maar in de boeken van mijn man en mij gaat het vaak over grenzen. Het is wezenlijk dat een kind leert die zelf te voelen. Nee is nee. Kinderen worden zo gauw op schoot getrokken: 'geef eens een kusje?'. In hun prentenboeken pakken Elle en haar man Erik van Os grote thema's bij de kop. "De relatie volwassene-kind of autoriteit-ondergeschikte komt vaak terug. Bij voorbeeld in het boek van de boer die een kip wil slachten, maar dat later netjes moet vragen. Dan wil de kip helemaal niet in de soep."
Momenteel werken ze aan een boek over scheiden. Dat draait de rollen om: kinderen gebieden papa 'geef mama eens een kusje'. En: 'Ja, mama mag volgende week bij mij komen'. Zo'n prentenboek maken is soms ingewikkelder dan een roman, zegt ze. "Soms duurt het jaren voor alles goed valt. Het moet kloppen, tot de laatste letter." Ze werkt ook aan een nieuwe roman, over een meisje dat een complexe relatie heeft met haar vader. Niet over wat mijn ouders deden, schaamde ik me, maar om hoe slecht ikzélf was. Marieke vond het vreselijk dat iedereen Tante verafschuwde 'Tante richtte haar pijlen op Elle. Ik had niemand meer die voor me zorgde toen moeder overleed. Ik bekommerde me om papa, vond hem zielig omdat-ie met die vrouw getrouwd was." Willeke van Lieshout, als systeemtherapeut bij Kompaan en de Bocht vaak werkzaam met kinderen in de knel, heeft een andere beleving van de familiegeschiedenis dan haar jongste zus Elle.
Ze was 9 jaar toen haar moeder overleed, is opgevoed door het hele gezin, 'een warme mierenhoop'. "Maar toen Tante kwam, veranderde alles. Binnen 1,5 jaar waren de zes oudere broers en zussen het huis uit. Ze wilden vader waarschuwen tegen die vrouw, maar dat pikte hij niet." Het boek Tante, geschreven door zus Elle, heeft Willeke erg geraakt. Alle details, het tijdsbeeld, ze brachten haar herinneringen tot leven "Maar wat me vooral trof, is de ontwikkeling van Elle. Als je zo'n boek kunt schrijven, is de oude wond niet alleen geheeld, maar het litteken is ook niet meer gevoelig." Willeke (55) vindt het boek Tante een must voor iedereen die met kinderen werkt. "Bijzonder is dat je in het hoofd van Marieke gaat wonen. Dat je meemaakt hoe zij zichzelf inslikt. Marieke wórdt Tante. Dat herken ik, al was ík helemaal afgestemd op vader." Zo illustreert het boek haarfijn de grenzeloze loyaliteit van kinderen aan hun ouders. Op de poster van de 'Week tegen Kindermishandeling - van 14 tot en met 26 november - staat: 'Bij een vermoeden van kindermishandeling kom je in actie. Altijd!' "Maar zo vanzelfsprekend is dat niet", zegt Willeke. "Blauwe plekken spreken voor zich, maar vaak ligt het subtieler. Kinderen zullen alles doen om hun ouders te beschermen. Ze beseffen vaak niet dat ze mishandeld worden, hebben soms zelfs het gevoel dat ze op handen worden gedragen. Ik heb bij leefgroepen gezien dat kinderen die eindelijk veilig waren, boos bleven op hulpverleners: ondanks alles loyaal aan hun ouders." Zo vond Marieke het vreselijk bij Tante weggehaald te worden, dat iedereen Tante verafschuwde. "Zussen en broers die dachten Marieke te steunen door Tante af te vallen, deden het tegenovergestelde: ze vielen Marieke af. Dus is het als leerkracht of hulpverlener belangrijk dat je eerst erkent en zegt hoe belangrijk de ouders zijn. Pas dan voelt een kind ruimte iets los te laten over negatieve ervaringen."
Voor Elle was een alledaagse vraag tijdens een logeerpartijtje bij een oudere zus een cruciaal moment, weet Willeke. Lustte ze een milkshake? Chocola of banaan? Omdat Elle geen voeling meer had met haar eigen wil, kon ze geen antwoord geven en raakte in paniek. "Het was de eerste keer dat ze besefte: ik kan niet kiezen, hier klopt iets niet." Kindermishandeling is van alle tijden, zegt Willeke, het is meer zichtbaar nu, wordt meer erkend dan in hun jeugd. Bij complexe scheidingen - haar belangrijkste werkgebied - is het strijk en zet. "Ik ben vooral met de ouders bezig, je moet hen erkennen in hun pijn, dat is de basis om met ze te kunnen werken én om ze te confronteren met de gevolgen van hun gedrag voor de kinderen." Naar de kinderen wordt in die situatie vooral geluisterd. "Ik denk dat we ze nog te veel als weerloos slachtoffer zien. Zij zijn onderdeel van 'het systeem'. We mogen ze best stimuleren om hun ouders aan te spreken: 'wat ga je nou straks tegen mama of papa zeggen?'" Week tegen kindermishandeling dubbelgesprek Blauwe plekken spreken voor zich, maar vaak ligt het subtieler