Een archeologisch bureau-onderzoek en verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van boringen aan de Langereis 6 te Winkel, gemeente Hollands Kroon (NH) -Rapporten M. Verboom-Jansen & A.J. Wullink ARC-Rapporten 2012-106 Geldermalsen 2012 ISSN 1574-6887
Colofon Een archeologisch bureau-onderzoek en verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van boringen aan de Langereis 6 te Winkel, gemeente Hollands Kroon (NH) ARC-Rapporten 2012-106 ARC-Projectcode 2012/129 Tekst M. Verboom-Jansen & A.J. Wullink Afbeeldingen M. Verboom-Jansen Redactie A.J. Wullink Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy Versie 1.2, 16 november 2012 Autorisatie A.J. Wullink Uitgegeven door Postbus 41018 9701 CA Groningen ISSN 1574-6887 Geldermalsen, 2012 Een recente lijst van de ARC-Rapporten is te vinden op www.arcbv.nl
Inhoud 1 Inleiding 4 1.1 Aanleiding tot het onderzoek.................... 4 1.2 Ligging en beschrijving van het onderzoeksgebied......... 4 1.3 Overzicht van de geplande werkzaamheden............ 4 1.4 Doel van het onderzoek....................... 4 1.5 Werkwijze.............................. 5 2 Resultaten bureau-onderzoek 7 2.1 Bekende aardwetenschappelijke waarden............. 7 2.2 Bekende archeologische waarden.................. 8 2.3 Historische situatie en bouwhistorische waarden.......... 9 2.4 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel......... 10 3 Resultaten inventariserend veldonderzoek 12 4 Conclusies en aanbevelingen 14 Bijlagen 26 1
Projectgegevens Projectnaam Winkel, Langereis Projectcode 2012/129 Type onderzoek Bureau-onderzoek en verkennend booronderzoek CIS-code 52.919 Projectleider M. Verboom-Jansen MSc Contact 0345 620107, m.verboom@arcbv.nl Opdrachtgever Rombou, dhr. J.P. Smit Contact 06 51257034, jpsmit@rombou.nl Bevoegde overheid Gemeente Hollands Kroon, dhr. W. Langedijk Contact 088 3215000, willemlangedijk@hollandskroon.nl Toetsing Cultuurcompagnie Noord-Holland Contact 072 8502800 Locatiegegevens Toponiem Langereis 6 Plaats Winkel Gemeente Hollands Kroon Provincie Noord-Holland Kaartblad 14G Centrum-coördinaten 124.113/528.588 Oppervlakte ca. 1,5 ha. Beschrijving onderzoekslocatie Aardwetenschappelijke waarden Archeologische waarden Historische waarden Verwachting Resultaten Formatie van Naaldwijk, Laagpakket van Walcheren op Laagpakket van Wormer; getij-inversierug (3K33) en getij-afzettingen (2M35); kalkrijke poldervaaggronden gevormd in lichte zavel (Mn15AE-VI). Binnen 500 m monumentterreinen uit Vroege Bronstijd en mogelijk Laat-Neolithicum. Waarnemingen uit Laat-Neolithicum en Middeleeuwen. In 1832 in gebruik als weiland, in 1900 een gebouwtje in het zuidoosten aanwezig. Hoge tot middelhoge trefkans op archeologische resten en/of sporen uit de periode Laat-Neolithicum Bronstijd en op off site-resten uit de Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Mogelijk zijn er nog diepere grondsporen aanwezig. Archeologische begeleiding geadviseerd. 2
123 124 125 126 Afbeelding 1. Topografische kaart van de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving, voorzien van RD-coördinaten. Bron: Topografische Dienst Nederland. 530 529 528 527 Winkel
1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek In opdracht van Rombou heeft Archaeological Research & Consultancy () een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van boringen uitgevoerd aan de Langereis 6 te Winkel. Aanleiding tot dit onderzoek vormt het opstellen van een bestemmingsplan. Conform de Wet op de archeologische monumentenzorg 1 dient het plangebied eerst te worden onderzocht op de aanwezigheid van archeologische waarden. Het veldonderzoek is uitgevoerd op 30 juli 2012 door M. Verboom-Jansen MSc. Voorafgaand hieraan is een bureau-onderzoek uitgevoerd door M. Verboom-Jansen MSc. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform de eisen die gesteld worden in de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2). 2 1.2 Ligging en beschrijving van het onderzoeksgebied De onderzoekslocatie ligt buiten de bebouwde kom van Winkel, aan de Langereis 6 (afb. 1). Op het zuidelijke gedeelte van dan de onderzoekslocatie is een stal aanwezig met een verhard erf. De rest van de locatie is in gebruik als weiland. Het oppervlak van de onderzoekslocatie is ongeveer 1,5 ha. De maaiveldhoogte loopt van zuid naar noord af van ca. 0,5 tot 0,9 m NAP (afb. 2). 1.3 Overzicht van de geplande werkzaamheden Op de onderzoekslocatie zal een ligboxstal worden gerealiseerd (afb. 3). Hiervoor wordt de bodem ca. 2 à 2,5 m mv ontgraven (persoonlijke communicatie dhr. J.P. Smit, Rombou). 1.4 Doel van het onderzoek Bureau-onderzoek Doel van het bureau-onderzoek is het verkrijgen van inzicht in bekende en te verwachten archeologische waarden in en om het plangebied. Op basis van de verkregen informatie wordt een archeologisch verwachtingsmodel voor de onderzoekslocatie opgesteld. Hierin wordt beschreven of er archeologische resten aanwezig (kunnen) zijn in het plangebied, wat de potentiële aard en omvang hiervan is en of de voorgenomen werkzaamheden in het plangebied een bedreiging vormen voor het bodemarchief. Indien dit het geval is, wordt geadviseerd op welke wijze hiermee in het vervolgtraject van de plannen rekening dient te worden gehouden. 1 In werking getreden op 1 september 2007. 2 De inhoud van de KNA kan worden geraadpleegd op www.sikb.nl. 4
Inventariserend veldonderzoek Het inventariserend veldonderzoek (IVO) dient ertoe het in het bureau-onderzoek voorgestelde verwachtingsmodel te verifiëren en met veldwaarnemingen te completeren. Het IVO bestaat uit drie stappen: verkennend, karterend en waarderend. Het verkennend onderzoek richt zich op de bodemopbouw en mogelijke bodemverstoringen die de archeologische trefkans kunnen beïnvloeden. Het karterend onderzoek stelt vast of er al dan niet archeologische waarden aanwezig zijn. Het waarderend onderzoek bepaalt de waarde van de archeologische resten. 1.5 Werkwijze Bureau-onderzoek Voor het bureau-onderzoek wordt bronnenmateriaal uit diverse disciplines geraadpleegd en geïntegreerd tot een archeologisch verwachtingsmodel. Op basis van geologische, geomorfologische en bodemkundige informatie wordt een beeld geschetst van de landschappelijke ontwikkeling van de omgeving van de onderzoekslocatie. Deze landschappelijke ontwikkeling geeft inzicht in de potentiële bewoonbaarheid van de locatie. Voor de beschrijving van de archeologische waarden wordt gebruik gemaakt van Archis2, de online archeologische database van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) en de Archeologische Monumenten Kaart (AMK), en, indien van toepassing, van informatie over eerder gedaan onderzoek en archeologische waarnemingen. Naast deze informatie wordt, als deze voorhanden zijn, ook gebruik gemaakt van provinciale en gemeentelijke beleids- en verwachtingskaarten. Voor onderhavig onderzoek is gebruik gemaakt van de archeologische waarden- en beleidskaart van de provincie Noord-Holland 3 en de beleidskaart van de voormalige gemeente Niedorp, dat nu binnen gemeente Hollands Kroon valt. De gemeente Hollands Kroon beschikt nog niet over een beleidsadvieskaart; de kaart van de voormalige gemeente Niedorp is van kracht. De historische ontwikkeling wordt beschreven aan de hand van historisch-topografisch kaartmateriaal en historische bronnen. Hierbij wordt ook ingegaan op eventuele (sub)recente verstoringen die de archeologische verwachting beïnvloeden. Inventariserend veldonderzoek Het IVO is uitgevoerd als een verkennend booronderzoek. De boringen zijn in een grid van 50 40 meter geplaatst. De positie van de boringen is ingemeten met behulp van GPS en meetlinten. De maaiveldhoogte is bepaald aan de hand van het Actueel Hoogte Bestand Nederland. 4 In totaal zijn zeven boringen geplaatst tot een diepte van ten minste 120 cm mv en maximaal 300 cm mv. Voor het boren is gebruik gemaakt van een edelmanboor met een diameter van 7 cm en een guts met een diameter van 3 cm. De bodemopbouw is beschreven volgens de Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode (ASB). Het opgeboorde materiaal is in het veld doorzocht op de aanwezigheid van archeologische indicatoren zoals 3 http://maps.noord-holland.nl/extern/gisviewers/ilc/ 4 www.ahn.nl. 5
aardewerkfragmenten, houtskool, fosfaatvlekken, vuursteen, natuursteen, verbrand leem en bot. 6
2 Resultaten bureau-onderzoek 2.1 Bekende aardwetenschappelijke waarden De onderzoekslocatie ligt in West-Friesland, in het noordelijk zeekleigebied. De geologische ontwikkeling van dit gebied hangt nauw samen met de Holocene zeespiegelstijging. In de eerste helft van het Holoceen (vanaf 10.000 jaar geleden) ontstaat een kustmoeras, waarin veengroei plaatsvindt. Dit veen vormt de Basisveenlaag binnen de Formatie van Nieuwkoop. Door de steeds verder stijgende zeespiegel wordt een waddengebied gevormd dat rond 3850 v. Chr. haar grootste uitbreiding kent. Deze wadafzettingen worden binnen de Formatie van Naaldwijk tot het Laagpakket van Wormer gerekend (De Mulder et al. 2003) (zie afb. 4a). Na 3850 v. Chr. verzoet het waddenmilieu en vindt op grote schaal veengroei plaats. In West-Friesland blijft het waddenmilieu echter nog in stand, doordat het via het Zeegat van Bergen nog in verbinding met de Noordzee staat. Binnen de invloedsfeer van getijdegeulen vind afzettingen van zand en klei plaats, en buiten de invloedsfeer van de getijdegeulen vind veenvorming plaats. Het Zeegat van Bergen sluit zich in ca. 1250 v. Chr. dus tot die tijd zijn op grote schaal mariene sedimenten afgezet (Vos et al. 2011). Tussen 3800 en 1200 v. Chr. hebben de geulen die via het Zeegat van Bergen binnen kwamen zich meerdere malen verplaatst. Het Hollandveen op de onderzoekslocatie vormde zich tussen 3000 en 2200 v. Chr. (afb. 4d). Door differentiële klink trad reliëf-inversie op waardoor de voormalige, met zand en zavel opgevulde geulen en kreken, als kreekruggen relatief hoog kwamen te liggen ten opzichte van het omliggende klei- en veengebied. Rond 2200 v. Chr. kwam de onderzoekslocatie weer onder invloed van mariene sedimentatie te staan (afb. 4e). Hierdoor raakte het veen geërodeerd (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Deze mariene afzettingen vormen het Laagpakket van Walcheren binnen de Formatie van Naaldwijk. Daar waar in de ondergrond het Hollandveen Laagpakket ontbreekt, is het niet mogelijk een onderscheid te maken tussen het Wormer en Walcheren Laagpakket. Na 1800 v. Chr. eindigde de mariene sedimentatie op de onderzoekslocatie en begon er weer veen te groeien (afb. 4f). Dit veengebied werd vanaf 1000 n. Chr. ontgonnen. Als gevolg van de ontwatering en de oxidatie van het veen, daalde het oppervlak. Hierdoor konden er opnieuw inbraken vanuit zee voorkomen, waardoor het veen in West-Friesland deels is geërodeerd en opnieuw mariene sedimenten werden afgezet (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Om West-Friesland voor verdere overstromingen vanuit zee te beschermen, werd de West-Friese Omringdijk aangelegd. Deze dijk werd in 1288 n. Chr. voltooid (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Volgens de geologische overzichtskaart van Nederland 5 is op de onderzoekslocatie het Laagpakket van Walcheren op het Laagpakket van Wormer aanwezig. Direct naast de locatie is volgens deze kaart een inschakeling van het Laagpakket van Wormer met de Formatie van Nieuwkoop aanwezig. Volgens de geomorfologische kaart ligt het zuiden van de onderzoekslocatie op een getij-inversierug (3K33; afb. 5). Het noorden van de onderzoekslocatie ligt op een vlakte van getij- 5 Bron: TNO. 7
afzettingen (2M35). Ook op het AHN (afb. 2) is deze getij-inversierug duidelijk zichtbaar door zijn hogere ligging; het noorden van de locatie ligt lager dan het zuiden. Volgens de bodemkaart zijn op de onderzoekslocatie kalkrijke poldervaaggronden, gevormd in lichte zavel, (Mn15AE-VI zie afb. 6) aanwezig. Poldervaaggronden zijn kleigronden met weinig profielontwikkeling. De A-horizont voldoet niet aan de eisen voor een minerale eerdlaag en de gereduceerde horizont (Cr-horizont) komt vaak binnen 80 cm beneden maaiveld voor. Roestvlekken en grijze vlekken beginnen ondieper dan 50 cm mv (De Bakker & Schelling 1989). Een grondwatertrap van VI betekent dat de gemiddeld hoogste grondwaterstand tussen 50 en 80 cm mv ligt en dat de gemiddeld laagste grondwaterstand tussen 80 en 120 cm mv ligt Rosing (1995). Volgens Rosing (1995) komen poldervaaggronden voor op de hogere delen van het landschap, wat bevestigt dat de onderzoekslocatie op een getij-inversierug ligt. 2.2 Bekende archeologische waarden Door hun relatief hoge ligging zijn getij-inversieruggen bijzonder geschikt om op te wonen. Gedurende de Midden- en Late Bronstijd, na de afsluiting van het Zeegat van Bergen rond 1500 v. Chr. is West-Friesland dan ook intensief bewoond geweest. Naarmate het gebied vernatte, ging men ook op terpen, op de minder hoog gelegen delen wonen, zodat de hoogste delen, dus de voormalige woonplaatsen, als akkerland gebruikt konden worden (Fokkens 2005). Dit is ook gebleken uit eerder onderzoek dat heeft uitgevoerd (Ufkes & Veldhuis 2003). Vanaf 2600 jaar BP 6 werd bewoning door de vernatting en de daaruit voortkomende veengroei onmogelijk en duurde het tot het jaar 1000 n. Chr. voordat het gebied opnieuw werd ontgonnen. Binnen een straal van 500 m van de onderzoekslocatie zijn twee archeologische monumenten bekend. Ze liggen aan de oostzijde van de Langereis (afb. 7). Ca. 325 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie is een monument van hoge archeologische waarde aanwezig (AMK-terrein 1805). Er zijn sporen van bewoning uit de Vroege Bronstijd aangetroffen. Mogelijk zijn er ook nog sporen uit het Laat- Neolithicum aanwezig. Er is een dunne, zwarte tot grijze, humeuze bewoningslaag aanwezig. De laag is gedeeltelijk verploegd. De diepteligging van de laag is niet in Archis2 vermeld. Het monument is gelegen op welvingen van getij-afzettingen. Om het monument heen is een monumentterrein van archeologische waarde aanwezig (AMK-terrein 1830). Het betreft de periferie van een nederzetting uit de Vroege Bronstijd en mogelijk het Laat-Neolithicum. Binnen een straal van 500 m van de onderzoekslocatie zijn twintig waarnemingen in Archis bekend. Het zijn voornamelijk aardewerkfragmenten uit de Middeleeuwen en met name uit de Late Middeleeuwen. Ook is een fragment van een standvoetbeker uit het Laat-Neolithicum aangetroffen (waarnemingsnr. 102.942). 6 BP: before present, 14 C jaren voor heden waarbij 1950 als referentiejaar wordt genomen. 8
Ca. 190 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie heeft een proefsleuvenonderzoek plaatsgevonden (onderzoeksmeldingsnr. 32.791). Deze locatie ligt binnen het genoemde monumentterrein van waarde. Er zijn geen waardevolle archeologische sporen aangetroffen, daarom is het terrein vrijgegeven. Verdere onderzoeksresultaten zijn niet beschreven in Archis2 en het rapport is niet beschikbaar op DANS EASY. 7 Aan de oostzijde van de Langereis heeft in een tracé een booronderzoek plaatsgevonden (onderzoeksmeldingsnr. 39.135). Voor een gedeelte van de geplande werkzaamheden is een archeologische begeleiding aanbevolen, de rest van de locatie is vrij gegeven. Ter plaatse van het monumentterrein van archeologische waarde zijn intacte zandige afzettingen gevonden van een voormalig geulensysteem. In een aantal boringen is hierin ook een laklaag aangetroffen die een stilstandfase in de sedimentatie representeert. In de deelgebieden waar geen vervolgonderzoek is aanbevolen zijn geen zandige geulafzettingen aangetroffen. 2.3 Historische situatie en bouwhistorische waarden De onderzoekslocatie ligt in West-Friesland. Na de Midden-Bronstijd, toen het gebied intensief bewoond werd, raakte West-Friesland overdekt met hoogveen. Vanaf de 10e eeuw werd dit veengebied ontgonnen. Door de met de ontginning samenhangende ontwatering, kon het veen inklinken en oxideren, waardoor de bodem daalde en er inbraken van de zee plaatsvonden. Hierdoor is het hoogveen geheel verdwenen. Om het land tegen verdere inbraken van de zee te beschermen, is de West-Friese Omringdijk aangelegd. Deze werd in 1288 voltooid (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Het plangebied ligt in de Oosterpolder aan de Langereis. De Langereis is van oorsprong een riviertje dat het Berkmeer met de Zuiderzee verbond en later is gekanaliseerd. In afbeelding 8 is de globale situatie rond 1690 weergegeven. Te zien is dat verschillende topografische elementen rondom de locatie dan al bestaan: uiteraard de Langereis, maar ook de Winkelerweg en wat nu de Oude Provincialeweg is, zijn al aanwezig. Langs de Langereis is dan bebouwing aanwezig; ter plaatse van de onderzoekslocatie staan twee boerderijen met erf weergegeven. Topografisch kaartmateriaal uit de 19e eeuw laat een beter beeld zien van de situatie rondom de locatie. In afbeelding 9 is de situatie in 1858 weergegeven. Te zien is dat naast de onderzoekslocatie een uitstulping in de dijk langs de Langereis zit. Dit is waarschijnlijk omdat hier een wiel is binnengedijkt. Naast de uitstulping in de dijk ligt een erf met boerderij. Er is sprake van een onregelmatige strookverkaveling, de kavels worden door sloten gescheiden. Deze verkaveling is typerend voor de laatmiddeleeuwse ontginningen in laaggelegen, natte, gebieden. De sloten dienen ter afwatering, de vrijgekomen grond wordt op de akkers opgebracht. Hierdoor ontstaan zogenaamde bolle akkers. Dit oude cultuurlandschap is na de Tweede Wereldoorlog grotendeels verdwenen door ruilverkaveling. Hierbij zijn sloten gedempt en zijn de akkers geëgaliseerd. Bij de egalisatie zijn de hoge delen van de 7 Bron: https://easy.dans.knaw.nl/. 9
akkers vaak afgetopt, waarbij de vrijgekomen grond op de laaggelegen delen wordt opgebracht. In afbeeldingen 10 en 11 is de situatie voor en na de ruilverkaveling weergegeven. Het verschil in de situatie voor en na is extra goed te zien doordat het gebied ten oosten van de Langereis niet is herverkaveld, in tegenstelling tot het gebied ten westen van de Langereis. Uit het historisch kaartmateriaal blijkt dat tussen 1858 en 1950 binnen het plangebied een noordwest zuidoost geöriënteerde kavelsloot heeft gelegen. Tussen 1880 en 1950 heeft in het zuidoosten van het plangebied een gebouw gestaan. Tussen 1950 en 1961 zijn een aantal van de percelen binnen de driehoek Winkelerweg Langereis Oude Provincialeweg herverkaveld. Hierbij zijn de kavelsloot en het gebouwtje uit het plangebied verdwenen. Tussen 1950 en 1971 heeft binnen het plangebied een noordoost zuidwest geöriënteerde sloot gelegen. Tussen 1971 en 1983 heeft grootschalige ruilverkaveling plaatsgevonden waarbij de huidige percelering is ontstaan. Binnen het plangebied zijn geen cultuurhistorische waarden aanwezig. De stolpboerderij Langereis 6, ten zuiden van het plangebied, is volgens de Informatiekaart Landschap en Cultuurhistorie 8 van de provincie Noord-Holland een cultuurhistorische object. Deze boerderij dateert volgens Edugis 9 uit 1906. De overige bebouwing op het erf stamt uit de tweede helft van de 20e eeuw. 2.4 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Door de ligging op een getij-inversierug en getij-afzettingen, heeft de onderzoekslocatie volgens de IKAW (afb. 7) een middelhoge tot hoge trefkans op archeologische resten en sporen uit het Neolithicum en de Bronstijd en dan met name uit het Laat-Neolithicum. Deze sporen en resten worden in de top van de getij-afzettingen verwacht. In hoeverre er nog resten en sporen aanwezig zijn, is afhankelijk van de mate waarin de getijde-afzettingen zijn afgetopt na de ontginning in de Late Middeleeuwen (vorming bolle akkers) en later door egalisatie tijdens de ruilverkaveling. Ten oosten van de Langereis, waar geen herverkaveling heeft plaatsgevonden, is in ieder geval nog een cultuurlaag uit het Neolithicum/Bronstijd aangetroffen. Er is niet bekend hoe diep deze laag ligt. Een indicatie voor de mate waarin de getijdeafzettingen zijn afgetopt, blijkt uit de mate van ontkalking. Als de top ontkalkt is, is er niet afgetopt. Als de top kalkrijk is, is de bodem afgetopt en is de verwachting voor het Neolithicum/Bronstijd laag. Naast resten uit het Neolithicum/Bronstijd kunnen ook off site-vondsten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd worden verwacht, die horen bij de erven die langs de Langereis liggen of hebben gelegen. Door de lage grondwaterstand zullen vooral anorganische resten zoals (vuur)steen, aardewerk en metaal bewaard zijn gebleven; organische resten zoals hout en bot zullen waarschijnlijk niet bewaard zijn gebleven. 8 Bron: http://maps.noord-holland.nl/extern/gisviewers/ilc/. 9 www.edugis.nl 10
De gemeente Hollands Kroon beschikt nog niet over een beleidsadvieskaart. De kaart van de voormalige gemeente Niedorp, dat binnen de samengestelde gemeente Hollands Kroon valt, is van kracht. Op deze kaart is aangegeven dat archeologisch onderzoek noodzakelijk is wanneer de bodemingreep groter dan 2500 m 2 is en dieper dan 40 cm mv reikt. 11
3 Resultaten inventariserend veldonderzoek Tijdens het verkennend booronderzoek zijn op de onderzoekslocatie zeven boringen gezet tot een minimale diepte van 120 cm mv en een maximale diepte van 300 cm mv. De locatie van de boringen is weergegeven in afbeelding 12. De resultaten van het onderzoek zijn weergegeven in bijlage 1. Boring 4 is iets verplaatst ten opzichte van het 50 40 m grid, omdat de boring midden in de schuur gepland was. Op de locatie zijn siltige zanden, zandige kleien en siltige kleien met zandlaagjes aangetroffen. De zandige afzettingen zijn kreekafzettingen behorende bij het Laagpakket van Walcheren binnen de Formatie van Naaldwijk. In boring 5 is op 170 cm mv een veenlaagje aangetroffen. Hieronder is siltige klei aangetroffen. De klei onder het veenlaag wordt gerekend tot het Laagpakket van Wormer binnen de Formatie van Naaldwijk. Daar waar geen veen is aangetroffen, is het niet mogelijk om een onderscheid tussen beide laagpakketen te maken. Aan het maaiveld is een overwegend donker grijsbruine bouwvoor aanwezig, bestaande uit zandige klei, kleiig zand of sterk siltig zand. Plaatselijk komen hierin baksteenfragmenten voor (boring 2, 6 en 7). De bouwvoor is zwak humeus. De ondergrens van de bouwvoor varieert van 20 tot 45 cm. In bijna alle boringen is de bodem onder de bouwvoor tot 55 à 75 cm mv geroerd (boring 1, 3 t/m 7). In het geroerde pakket komen brokken van het onderliggende en bovenliggende materiaal voor. Plaatselijk is baksteen aanwezig (boring 1 en 4). Dit geroerde pakket is of opgebracht door egalisatie of ontstaan door diepploegen tijdens de ruilverkaveling. In bijna alle boringen is direct onder het geroerde pakket of direct onder de bouwvoor de geelgrijze C-horizont aanwezig (boring 1 t/m 5, 7). Daar waar grondwaterfluctuaties optreden is sprake van roestvlekken (Cg-horizont). In boring 6 is onder het vergraven pakket een donkergrijze, zwak humeuze laag aangetroffen. De zandige vlekken die erin aanwezig zijn, zijn kalkrijk, maar de laag zelf lijkt kalkloos tot kalkarm. Deze laag is tot ca. 85 cm mv aanwezig. De laag in boring 6 is waarschijnlijk het oude maaiveldniveau van voor de ruilverkaveling en/of de cultuurlaag uit het Neolithicum/Bronstijd. In boring 3 is op 118 cm mv, in een pakket ongeroerde kleien ook een dun humeus laagje aangetroffen dat kalkarm is (afb. 13). Dit humeuze laagje markeert mogelijk een stilstandsfase in de sedimentatie, maar het is verder niet aangetroffen. Het ligt ook diep genoeg om niet door eventuele diepploegactiviteiten te zijn aangetast. Omdat het sediment hier kleiiger is, gaat het waarschijnlijk om een laklaagje dat is gevormd ten tijde van afzetting en betreft het geen langdurige stilstandsfase waarbij het landschap geschikt was voor bewoning. Er zijn geen archeologische indicatoren in de humeuze laagjes aangetroffen. Het gaat hier echter om een verkennend bodemonderzoek, dat zich richt op de bodemopbouw en mogelijke bodemverstoringen die de archeologische trefkans kunnen beïnvloeden en niet zo zeer op het onderzoeken op de aanwezigheid van archeolo- 12
gische vondsten en/of sporen. De overige aangetroffen afzettingen zijn kalkrijk. In boring 1, 5 en 7 zijn in het vergraven pakket donker grijze brokken waargenomen. Mogelijk was hier oorspronkelijk ook een humeuze laag aanwezig, maar deze is nu in ieder geval vergraven (afb. 13). Samenvattend kan worden gezegd dat het bovenste potentiële archeologische niveau, direct aan de top van de getij-afzettingen, grotendeels vergraven dan wel afgetopt is. Alleen in boring 6 is dit niveau nog aanwezig. Verder is in één boring een dieper potentiëel archeologische niveau (het humeuze laagje in boring 3) aangetroffen. 13
4 Conclusies en aanbevelingen Op de onderzoekslocatie zijn overwegend zandige kreekafzettingen aangetroffen. De top van deze afzettingen is door egalisatie en diepploegen bij de ruilverkaveling geroerd. In één boring is mogelijk het oude maaiveldniveau van voor de ruilverkaveling, dan wel het maaiveldniveau uit het Neolithicum/Bronstijd aangetroffen. In de overige boringen is dit niveau verploegd dan wel afgetopt. Dit betekent echter niet dat de archeologische verwachting voor nederzettingsresten uit het Neolithicum en de Bronstijd automatisch naar beneden kan worden bijgesteld. Met name (diepere) grondsporen kunnen nog aanwezig zijn. Geadviseerd wordt om de graafwerkzaamheden ten behoeve van de stal uit te voeren onder archeologische begeleiding (protocol opgraven). Op deze manier kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden worden gedocumenteerd. Voor het uitvoeren van een archeologische begeleiding is een door de bevoegde overheid, de gemeente Hollands Kroon, goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) nodig. Het is aan de bevoegde overheid, de gemeente Hollands Kroon, om te bepalen of en in welke vorm vervolgonderzoek noodzakelijk is. Indien de onderzoekslocatie wordt vrijgegeven, dan blijft de archeologische meldingsplicht hoe dan ook van kracht. Wanneer tijdens de graafwerkzaamheden archeologische sporen of resten worden aangetroffen, dan dient dit, conform art. 53 van de Wamz, onverwijld te worden gemeld bij de bevoegde overheid. Als er vanuit de bevoegde overheid geen op- of aanmerkingen op de rapportage komen, dan kan deze versie als de definitieve worden beschouwd. 14
Literatuur Bakker, H. de & J. Schelling, 1989. Systeem van bodemclassificatie voor Nederland; de hogere niveaus. Wageningen. Berendsen, H.J.A., 2004. De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). 4e, geheel herziene druk. Brandt, R.W. et al. (red.), 1992. ARCHIS. Archeologisch Basis Register, versie 1.0. Amersfoort. Fokkens, H., 2005. Woon-stalhuizen op zwervende erven. Nederzettingen in bekertijd en bronstijd. In: L.P. Louwe Kooijmans, P.W. van den Broeke, H. Fokkens & A. van Gijn (red.), Nederland in de prehistorie. Amsterdam, pp. 407 428. Kroes, R.A.C., 2009. Plangebied Alton 2, gemeente Heerhugowaard; archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. Weesp (RAAP-NOTITIE 3025). Mulder, E.F.J. de, M. C. Geluk, I.L. Ritsema, W. E. Westerhoff & T. E. Wong, 2003. De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. Rosing, H., 1995. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000; Toelichting bij de kaartbladen 9 West Texel (gedeeltelijk), 14 West en 14 Oost Medemblik, 15 West Stavoren (gedeeltelijk) en 19 West Alkmaar. Wageningen (Bodemkaart van Nederland Schaal 1:50.000). Ufkes, A. & J.R. Veldhuis, 2003. Nederzettingssporen uit de Bronstijd bij Zwaagdijk-Oost. Een definitief archeologisch onderzoek in het plangebied Zwaagdijk-Oost, gemeente Wervershoof (N.-H.). Groningen (ARC-Publicaties 113). Vos, P.C., J. Bazelmans, H.J.T. Weerts & M.J. van der Meulen, 2011. Atlas van Nederland in het Holoceen. Amsterdam. Wagenaar, K. & C. van Wallenburg, 1987. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000. Toelichting bij de kaartbladen 19 Oost Alkmaar en 20 West Lelystad (Noordhollands gedeelte). Wageningen. 15
Afbeelding 2. Hoogtekaart van de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving. Oranje is hoog en blauw is laag. Bron: www.ahn.nl.
Potstal Ligboxenstal 36 Sleufsilo s 50x12x3m Mestbassin Melkstal Tanklokaal Mestzak 6 35 34 Beplantingsplan Klaver Koe Langereis 6, Winkel Datum: 9 april 2009 Auteur: Martine Stamkot Project: Klaver Koe 20 meter Elzenhakhoutsingel Groep struiken Natuurbosje met stinzen Loofbos HHNK Rietlandje Rietkraag Kastanje Zwarte els Linde Berk Walnoot Treurwilg Hoogstamfruitboom Knotwilg 8 Afbeelding 3. Toekomstige situatie op de onderzoekslocatie (blauw omlijnd). Bron: Rombou.
Afbeelding 4. Paleogeografische ontwikkeling van de omgeving van de onderzoekslocatie (indicatieve ligging binnen blauwe cirkel) tot 1200 v. Chr. Bron: Kroes (2009).
Afbeelding 5. Geomorfologische kaart van de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Archis II.
Afbeelding 6. Bodemkaart van de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Archis II.
Afbeelding 7. Archeologische waarden op de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en in de omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Archis II.
Afbeelding 8. De onderzoekslocatie aan het eind van de 17e eeuw. Bron: Noord-Hollands Archief Afbeelding 9. Historisch-geografische situatie van de locatie in 1858. Bron: www.watwaswaar.nl
Afbeelding 10. Historisch-geografische situatie van de locatie in 1971, voor de ruilverkaveling. Bron: www.watwaswaar.nl Afbeelding 11. Historisch-geografische situatie van de locatie in 1983, na de ruilverkaveling. Bron: www.watwaswaar.nl
Afbeelding 12. De ligging van de boorpunten op de onderzoekslocatie. c Topografische ondergrond: Topografische Dienst, Emmen, 2007 2009.
Afbeelding 13. De ligging van de humeuze laag op de onderzoekslocatie. c Topografische ondergrond: Topografische Dienst, Emmen, 2007 2009.
Bijlage 1 Boorstaten Locatiebepaling Referentievlak Maaiveldhoogtebepaling Nauwkeurigheid maaiveldhoogte gemeten, GPS Normaal Amsterdams Peil geschat, actueel hoogtebestand 10 cm De volgende afkortingen worden in de boorstaten gebruikt. grondsoort (onderdeel lithologie) K klei V veen Z zand s3 s4 z1 z3 sterk siltig uiterst siltig zwak zandig sterk zandig bijmengsel (onderdeel lithologie) k1 zwak kleiig kx kleiig (ARC-code) s1 zwak siltig s2 matig siltig humus (onderdeel lithologie) h1 zwak humeus boring 1 RD-X: 124.052 RD-Y: 528.601 Maaiveld: -0,80. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 35 Kz1h1 donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 55 Ks3 grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, grijs. Archeologische indicatoren: baksteen, spoor. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: roestvlk; zandige li vlk v onder;rommelig;gr br vlk kalkarm. 95 Zs3 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: sterk gevlekt, oranje. 150 Zs4 licht grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 190 Zs4 grijs gestaakt Kalkgehalte: kalkrijk. boring 2 RD-X: 124.083 RD-Y: 528.562 Maaiveld: -0,70. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 35 Zkxh1 donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Archeologische indicatoren: baksteen, spoor. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. Opmerkingen: geel puin stukje?. 60 Zs2 licht geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 70 Zs3 licht grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 95 Zs4 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 145 Zs4 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: sterk gevlekt, oranje. Nieuwvormingen: roestvlekken, spoor. 160 Ks3 grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. Sublagen: zandlagen. Plantenresten: spoor. 170 Kz1 grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 200 Ks3 grijs beëindigd Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C. Sublagen: zandlagen. Plantenresten: spoor. 26
boring 3 RD-X: 124.114 RD-Y: 528.522 Maaiveld: -0,60. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 20 Zs3h1 donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 30 Kz3h1 donker grijs scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, bruin. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: vlk v boven. 55 Zs3h1 donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: vlk boven+onderl mat; ligr zandig vlk; roestvlk;. 105 Zs4 geelgrijs geleidelijk Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: sterk gevlekt, oranje. 118 Ks3 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkloos. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 121 Ks3h1 donker grijs scherp Kalkgehalte: kalkarm. Opmerkingen: hum laagje. 130 Ks3 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 140 Ks3 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. Sublagen: zandlagen. 170 Zs3 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 200 Zs3 grijs beëindigd Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C. boring 4 RD-X: 124.142 RD-Y: 528.487 Maaiveld: -0,50. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 20 Kz3 grijs scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, bruin. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: in lijn met sloot. 70 Zs4 grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: matig gevlekt, licht grijs. Archeologische indicatoren: baksteen, weinig. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: rommelig; vlk onderl mat;. 105 Zs3 geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: matig gevlekt, oranje. 120 Zs4 grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C. 180 Zs4 grijs gestaakt Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: matig gevlekt, oranje. boring 5 RD-X: 124.099 RD-Y: 528.606 Maaiveld: -0,80. Boormethode: edelmanboring, guts. diepte lithologie kleur grens 35 Kz1h1 donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 55 Zs4 geelgrijs scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, donker bruin. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: kleibrokken grijs; roestvlk; rommelig. 90 Zs3 licht grijs geleidelijk Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: sterk gevlekt, oranje. 145 Zs2 licht grijs geleidelijk Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 170 Zs1 donker grijs scherp Bodemhorizont: C. Schelpmateriaal: spoor. 180 Vk1 bruin geleidelijk 300 Ks3 blauwgrijs beëindigd Bodemhorizont: C. Sublagen: zandlagen. Opmerkingen: gele plr; hum vlk. boring 6 RD-X: 124.130 RD-Y: 528.567 Maaiveld: -0,80. Boormethode: edelmanboring. diepte lithologie kleur grens 40 Zkxh1 donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: licht gevlekt, licht grijs. Archeologische indicatoren: baksteen, spoor. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. Opmerkingen: roestvlk;. 60 Zkx donker grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, licht grijs. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: rommelig; vlk onderl mat zandig; roestvlk;. 65 Zs3 licht grijs scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: licht gevlekt, oranje. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: vlk do grbr1. 75 Zs4 licht grijs scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, oranje. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: do grbr vlk veel; rommelig. 85 Zs4h1 donker grijs scherp Kalkgehalte: kalkarm. Vlekken: sterk gevlekt, licht grijs. Opmerkingen: oude laag? bruist wel minder, maar het zand erin bruist veel. 100 Zs3 licht geelgrijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 120 Zs4 licht geelgrijs beëindigd Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: licht gevlekt, oranje. 27
boring 7 RD-X: 124.161 RD-Y: 528.528 Maaiveld: -0,60. Boormethode: edelmanboring. diepte lithologie kleur grens 45 Zkxh1 grijsbruin scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: matig gevlekt, grijs. Archeologische indicatoren: baksteen, spoor. Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. Opmerkingen: koeienbak; rommelig; roestvlk1. 55 Zs3 licht grijs scherp Kalkgehalte: kalkrijk. Vlekken: sterk gevlekt, donker grijs. Bodemkundige interpretaties: vergraven. Opmerkingen: roestvlk; brokken bovenliggende materiaal. 70 Zs3 licht grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: sterk gevlekt, oranje. 100 Zs3 grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C. 170 Zs2 grijs geleidelijk Kalkgehalte: kalkrijk. Bodemhorizont: C, gley. Vlekken: matig gevlekt, oranje. 200 Zs2 oranjegrijs gestaakt Vlekken: sterk gevlekt, oranje. Opmerkingen: droog te wrijven mr iets siltig; gat loopt dicht. 28
Chronostratigrafische eenheden Holoceen Laat-Weichselien (Laat-Glaciaal) 0 Jaren geleden 10.000 Chronostratigrafische eenheden Subatlanticum Subboreaal 14 C-jaren geleden 0 3000 Archeologische periode Nieuwe Tijd Late Middeleeuwen Eemien Saalien-complex 13.000 73.000 115.000 130.000 370.000 410.000 5000 8000 9000 10.000 11.000 11.800 12.000 13.000 26.000 48.000 475.000 1500 n. Chr. 1050 n. Chr. 450 n. Chr. 12 v. Chr. 800 v. Chr. 1900 v. Chr. 4900 v. Chr. 5325 v. Chr. 9000 v. Chr. Ca. 40.000 jaar geleden Pleistoceen Midden-Pleistoceen Laat-Pleistoceen Weichselien (Glaciaal) Laat- Holoceen Vroege Middeleeuwen Holsteinien Elsterien Midden-Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg-Weichselien (Vroeg-Glaciaal) Atlanticum Midden- Holoceen Boreaal Preboreaal Vroeg- Holoceen Holoceen Late Dryas Allerød-interstadiaal Vroege Dryas Bølling-interstadiaal Laat-Pleniglaciaal Midden-Pleniglaciaal Vroeg-Pleniglaciaal Romeinse Tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Mesolithicum Laat-Paleolithicum Tijd Pleniglaciaal Glaciaal Laat-Glaciaal Bijlage 2. Een overzicht van geologische (chronostratigrafische) en archeologische periodes. Door: A.J. Wullink. Gebaseerd op: Brandt et al. 1992; De Mulder et al. 2003; Berendsen 2004.