Een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen bij de Buinerweg te Exloo, gemeente Borger-Odoorn (D)

Transcriptie

1 Een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen bij de Buinerweg te Exloo, gemeente Borger-Odoorn (D) -Rapporten H. Buitenhuis ARC-Rapporten Groningen 2010 ISSN

2

3 Colofon Een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen bij de Buinerweg te Exloo, gemeente Borger-Odoorn (D) ARC-Rapporten ARC-Projectcode 2010/167 Tekst H. Buitenhuis Afbeeldingen B. Schomaker Redactie N. van Malssen Versie 2.0 definitief Autorisatie C.G. Koopstra Uitgegeven door Postbus CA Groningen ISSN Een recente lijst van de ARC-Rapporten is te vinden op

4 Projectgegevens Projectnaam Buinerweg Projectcode 2010/167 Archisnummer Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy Projectleider Contact Opdrachtgever Contact Bevoegd gezag H. Buitenhuis ; dhr. G. Bloemendaal ; Gemeente Borger-Odoorn, dhr. Kleef Locatiegegevens Toponiem Plaats Gemeente Provincie Buinerweg Exloo Borger-Odoorn Drenthe Kaartblad 17F RD-coördinaten N: / O: / Z: / W: / Oppervlakte m 2 Beschrijving onderzoekslocatie Geologie Geomorfologie Bodem Historische situatie Archeologische verwachting Noordelijk zandgebied Heuvelrug (10B1), beinvloed door landijs Moerige eerdgrond met zanddek (zw2) Agrarische grond Middelhoge trefkans 1

5 Exloo Afbeelding 1. Topografische kaart van de onderzoekslocatie (omcirkeld) en omgeving, voorzien van RD-coördinaten. Bron: Topografische Dienst Nederland.

6 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek In opdracht van dhr. G. Bloemendaal te Exloo heeft Archaeological Research & Consultancy () een archeologisch bureau-onderzoek en inventariserend veldonderzoek (IVO) door middel van boringen uitgevoerd op een terrein bij de Buinerweg te Exloo, gemeente Borger-Odoorn. Aanleiding tot dit onderzoek is het voornemen tot zandafgraving van het terrein en de aanleg van enige verharde wegen op het terrein. Door deze werkzaamheden worden mogelijk archeologische resten bedreigd. Conform de Wet op de archeologische monumentenzorg 1 dient het plangebied eerst te worden onderzocht op de aanwezigheid van archeologische waarden. Het bureau-onderzoek is verricht op 22 maart 2010 door dr. H. Buitenhuis. Het veldwerk vond plaats op 23 maart en 9 april 2010 en is uitgevoerd door dr. H. Buitenhuis en B. Schomaker. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform de eisen die gesteld worden in de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.1) Ligging en beschrijving van het onderzoeksgebied Het terrein is gelegen naast de voormalig spoorlijn richting Westerbork (afb. 1 en 7). Het terrein is in gebruik als akker en was recentelijk geploegd. De oppervlak van het onderzoeksgebied bedraagt m 2 en enkele honderden meters traject door het terrein. Het vormt een helling aflopend van een keileemrug naar het naast gelegen Buinerveen. Het hoogteverschil is zeker 1 m of meer. 1.3 Overzicht van de geplande werkzaamheden Door een herinrichting van het gebied wordt gepland deze zandrug af te graven en het zand te gebruiken om een nieuw pad aan te leggen in de directe omgeving. 1.4 Doel van het onderzoek Bureau-onderzoek Doel van het bureau-onderzoek is het verkrijgen van inzicht in bekende en te verwachten archeologische waarden in en om het plangebied. Op basis van de verkregen informatie wordt een archeologisch verwachtingsmodel voor de onderzoekslocatie opgesteld. Hierin wordt beschreven of er archeologische resten aanwezig (kunnen) zijn in het plangebied, wat de potentiële aard en omvang hiervan is en of de voorgenomen werkzaamheden in het plangebied een bedreiging vormen voor 1 In werking getreden op 1 september De inhoud van de KNA kan worden geraadpleegd op 3

7 het bodemarchief. Indien dit het geval is, wordt geadviseerd op welke wijze hiermee in het vervolgtraject van de plannen rekening dient te worden gehouden Inventariserend veldonderzoek Het inventariserend veldonderzoek (IVO) dient ertoe het in het bureau-onderzoek voorgestelde verwachtingsmodel te verifiëren en met veldwaarnemingen te completeren. Het IVO bestaat uit drie stappen: verkennend, karterend en waarderend. Het verkennend onderzoek richt zich op de bodemopbouw en mogelijke bodemverstoringen die de archeologische trefkans kunnen beïnvloeden. Het karterend onderzoek stelt vast of er al dan niet archeologische waarden aanwezig zijn. Het waarderend onderzoek bepaalt de waarde van de archeologische resten. 1.5 Werkwijze Bureau-onderzoek Voor het bureau-onderzoek wordt bronnenmateriaal uit diverse disciplines geraadpleegd en geïntegreerd tot een archeologisch verwachtingsmodel. Op basis van geologische, geomorfologische en bodemkundige informatie wordt een beeld geschetst van de landschappelijke ontwikkeling van de omgeving van de onderzoekslocatie. Deze landschappelijke ontwikkeling geeft inzicht in de potentiële bewoonbaarheid van de locatie. Voor de beschrijving van de archeologische waarden wordt gebruik gemaakt van Archis2, de online archeologische database van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) en de Archeologische Monumenten Kaart (AMK), en, indien van toepassing, van informatie over eerder gedaan onderzoek en archeologische waarnemingen. Naast deze informatie wordt, als deze voorhanden zijn, ook gebruik gemaakt van provinciale en gemeentelijke beleids- en verwachtingskaarten. De historische ontwikkeling wordt beschreven aan de hand van historisch-topografisch kaartmateriaal en historische bronnen. Hierbij wordt ook ingegaan op eventuele (sub)recente verstoringen die de archeologische verwachting beïnvloeden Inventariserend veldonderzoek Het IVO is uitgevoerd als een verkennend booronderzoek. Hiertoe zijn op het onderzoeksterrein 15 boringen gezet met een edelmanboor met een diameter van 7 cm tot minimaal 50 cm mv of 25 cm tot in het witgele zand. Deze boringen zijn verspreid over het terrein gezet om een juiste, algehele indruk van de bodemopbouw te kunnen krijgen. De boorkernen zijn zorgvuldig uitgelegd, waarbij de opeenvolgende bodemlagen precies konden worden beschreven en opgemeten. Het opgeboorde materiaal is doorzocht op de aanwezigheid van archeologische resten. Vervolgens is de bodemopbouw per boring beschreven en is er gelet op de aanwezigheid van archeologische indicatoren zoals aardewerkfragmenten, houtskool, fosfaatvlekken, 4

8 vuursteen, natuursteen, verbrand leem en bot. De boringen zijn beschreven volgens de Archeologische Standaardbeschrijvingsmethode (ASB). Naast het boren is, voor zover mogelijk, een oppervlaktekartering uitgevoerd, bestaande uit het aflopen van het gehele terrein en het inspecteren van allerlei ontsluitingen waaronder molshopen. 5

9 2 Resultaten bureau-onderzoek 2.1 Bekende aardwetenschappelijke waarden De onderzoekslocatie is gesitueerd in het noordelijk zandgebied, dat Drenthe en delen van Friesland, Groningen en Overijssel omvat (Berendsen 2005). De ondergrond van dit gebied wordt gevormd door pleistocene afzettingen (De Mulder et al. 2003). Tijdens de voorlaatste ijstijd, het Saalien, was een groot deel van Nederland bedekt met landijs. Onder het landijs werd een grondmorene afgezet met daarin stenen en keien. Deze afzetting behoort tot de Formatie van Drenthe (Laagpakket van Gieten) en staat beter bekend als keileem. Onder de periglaciale omstandigheden van de laatste ijstijd, het Weichselien is hierop een pakket eolisch (door de wind vervoerd) dekzand afgezet (Formatie van Boxtel, Laagpakket van Wierden). Omstreeks jaar geleden zet een globale opwarming in, die het begin van het Holoceen markeert. Het Holoceen betreft een relatief warme periode, die gekenmerkt wordt door een zeespiegelstijging als gevolg van het smelten van ijskappen. Onder invloed van de daarmee gepaard gaande grondwaterspiegelstijging, vindt op het pleistocene dekzand in Noordoost-Nederland in deze periode op grote schaal veenvorming plaats. Dit veen wordt tot de Formatie van Nieuwkoop, het laagpakket van Griendtsveen gerekend. Het oorspronkelijke veenpakket bestaat uit een onderlaag van onder voedselrijke (eutrofe) omstandigheden ontstaan broek- of rietveen (laagveen), dat via een laag mesotroof veen overgaat naar voedselarm (oligotroof) hoogveen. Plaatselijk bevinden zich gyttjas in de onderste lagen (De Mulder et al. 2003). Het onderzoeksterrein ligt op de oostelijke rand van de Hondsrug, een noordwestzuidoost georiënteerde heuvelrug die zich tussen Groningen en Emmen langs de oostelijke rand van het Drents Plateau uitstrekt. Vermoedelijk is deze rug tijdens het Saalien gevormd, doordat tussen twee doodijsmassieven een jongere ijstong in zuidoostelijke richting stroomde en hierbij grond omhoog gestuwd heeft in een van de overige stuwwallen afwijkende oriëntatie (Berendsen 2005, p. 97). Direct ten oosten van de Hondsrug bevindt zich het Hunzedal, dat de overgang naar het veenkoloniale gebied vormt. 3 De geomorfologische kaart van Nederland (afb. 2) illustreert deze situering op de overgang van deze drie geomorfologisch sterk afwijkende eenheden: de onderzoekslocatie bevindt zich in een glooiing van de helling, die al dan niet bedekt is met een laag dekzand (legenda-eenheid 4H3). Ten westen van Buinen/Exloo strekt de Hondsrug zich in noordwestelijke richting uit (in hoofdzaak legenda-eenheid 10B1). Iets ten westen van de onderzoekslocatie bevinden zich de laaggelegen beekdalbodems (2S4) van de uitlopers van de Hunze met hieromheen een ontgonnen veenvlakte, het Buinerveen (2M46). Dit gebied grenst in het oosten aan de veenkoloniale ontginningsvlakte (2M44). Enorme oppervlakten van het hier eens aanwezige veenpakket, waarvan wordt aangenomen dat het plaatselijk een dikte van meer dan 3 meter had, zijn afgegraven ten behoeve van de turfwinning. 3 De Hunze staat op historisch kaartmateriaal vaak aangegeven als de Oostermoersche Vaart. Ten oosten van Buinen betreft het twee uitlopers van deze rivier, van west naar oost respectievelijk het Groot Diep en het Oude Diep. 6

10 De ligging van de onderzoekslocatie op de overgang van de Hondsrug naar het veenkoloniale gebied wordt weerspiegeld in de bodemopbouw. De bodemkaart van Nederland (afb. 3) toont een gebied met (veld)podzolgronden op de Hondsrug, een terrein met moerige eerdgronden en veengronden in de beekdalgronden ten oosten van de locatie. Afgaand op de bodemkaart kunnen op het onderzoeksterrein twee bodemtypen worden onderscheiden. Het grootste deel van het terrein betreft moerige eerdgronden en het noordwestelijk deel zou madeveengrond op zand zijn geweest. 2.2 Bekende archeologische waarden Op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW; afb. 4) wordt voor het terrein een middelhoge verwachtingswaarde gegeven. Er zijn uit de directe omgeving geen archeologische waarden bekend. Wel is het zo, dat op de heuvelrug in een wijdere omgeving zeer veel archeologie is gevonden, zowel uit de prehistorie als uit historische perioden. 2.3 Historische situatie Op de historische kaart van Nederland uit 1852 (afb. 5) wordt het gebied aangegeven als De Kuilen en staat het als woeste, onbebouwde grond geregistreerd. Op de kaart van 1929 (afb. 6) is het gebied in gebruik als agrarische grond, en is de situatie min of meer als de huidige. 2.4 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Op basis van de bij het bureau-onderzoek verkregen informatie kan een archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied worden opgesteld. Archeologische resten van enige waarden kunnen worden verwacht als er resten van de oude bodem in het zand nog min of meer intact aanwezig zijn. De opdrachtgever, dhr. G. Bloemendaal, heeft aangegeven dat in het verleden het terrein deels handmatig is afgegraven en het zand is gebruikt om een nabijgelegen venig terrein te verbeteren. Het bodemonderzoek dient daarom om vast te stellen in hoeverre op het terrein hierdoor de bodem is verstoord dan wel nog (deels) intact is. 7

11 3 Resultaten inventariserend veldonderzoek Op het terrein zijn 15 boringen uitgevoerd (afb. 7). De bodem in boorpunten 1 8 bestaat uit dekzand (bijlage 1). De bovenste cm is de bouwvoor, de huidige akkerlaag. Hierin wordt veel grind gevonden. Ondanks een oppervlaktekartering is geen enkel stuk bewerkt vuursteen of aardewerk gevonden. Ook heeft de grondgebruiker in het verleden geen vondsten gedaan. Onder de bouwvoor bevindt zich geel tot wit zand, de C-horizont van een bodemprofiel. Alleen bij de boorpunten 5 en 8 werd een cm dikke laag rommelig zand gevonden met vermengde resten van een A-, E- en B horizont in geel zand. De boorpunten 9 15 zijn gezet in het tracé van aan te leggen verharde wegen. Dit tracé is duidelijk lager gelegen dan het gebied van boorpunten 1 8. In boorpunten 8 15 werd onder een venige bouwvoor veen aangetroffen tot een diepte van 80 cm mv (bij boorpunt 12 was het veen tot minstens 120 cm mv aanwezig). Hieronder werd lichtgeelgrijs zand aangetroffen, de C-horizont in het dekzand. Alleen bij boorpunt 15 bevond het zand zich op iets geringere diepte. De overgang tussen zand en veen is abrupt tot scherp. In geen enkele boring zijn archeologische indicatoren aangetroffen. 8

12 4 Conclusie en aanbeveling Het onderzoeksterrein is gelegen op de oostzijde van de Hondsrug tussen één van de hoogste delen van de keileemrug en veen. Potentieël is op deze locatie zeer waardevolle archeologie te verwachten. Gezien de mededelingen van de grondeigenaar dat hier in het verleden al zand handmatig is afgegraven en op de lagere delen is gebruikt om de venige bodem te verbeteren, was de verwachting echter dat alleen wanneer de oude bodem in het zand min of meer intact was, hier nog waardevolle resten konden worden aangetroffen. Het bodemonderzoek geeft aan de op de gehele helling bij de boorpunten 1 8 het zand is afgegraven tot in de C-horizont van een veldpodzolbodem. Hiervan zijn in twee boorpunten nog resten aangetroffen, echter in volledig verstoorde context. Bij de boorpunten 9 15 werd onder het veen direct dekzand aangetroffen. In dit dekzand is geen spoor van een bodem teruggevonden. Volgens de eigenaar, dhr. Bloemendaal, zijn deze trajecten in het verleden diep verploegd. Het is mogelijk dat daarbij het veen is verrommeld. Dit kon echter niet als zodanig in de boringen worden herkend. Mogelijk is hier sprake geweest van een lager gelegen beekdal met veengroei. Omdat er een abrupte overgang tussen het dekzand en het veen werd aangetroffen en er geen spoor van een restant van een podzolbodem is gevonden, is het zeer onwaarschijnlijk dat op dit terrein nog resten van enige archeologische waarde kunnen worden aangetroffen. Daarom lijkt er geen bezwaar voor de voorgenomen verstorende activiteiten. Wanneer bij de uitvoering onverhoopt grondsporen en/of vondsten worden aangetroffen, dient hiervan direct melding te worden gemaakt bij de provinciaal archeoloog. 4 4 Dr. W.A.B. van der Sanden, Drents Plateau, Stationsstraat 11, 9401 KV Assen (tel , mobiel ; w.sanden@drentsplateau.nl). 9

13 Literatuur Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). Vierde, geheel herziene druk. Berendsen, H.J.A., Landschappelijk Nederland. De fysisch-geografische regio s. Assen. Brandt, R.W. et al. (red.), ARCHIS. Archeologisch Basis Register, versie 1.0. Amersfoort. Mulder, E.F.J. de et al., De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. 10

14 Afbeelding 2. Geomorfologische kaart van de onderzoekslocatie (rood omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)/Archis II.

15 Afbeelding 3. Bodemkaart van de onderzoekslocatie (rood omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)/Archis II.

16 Afbeelding 4. Archeologische waarden op de onderzoekslocatie en in de omgeving (rood omlijnd). Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)/Archis II.

17 Afbeelding 5. De onderzoekslokatie (omcirkeld) op een historische kaart uit Bron:

18 Afbeelding 6. De onderzoekslokatie (omcirkeld) op topografische kaart uit het begin van de 20e eeuw. Bron: watwaswaar.nl.

19 Exloerweg Buinerweg Afbeelding 7. Locaties van de boorpunten. Legenda Onderzoeksgrens Boorpunt Meters

20 Bijlage 1 Boorstaten Locatiebepaling Referentievlak Maaiveldhoogtebepaling Nauwkeurigheid maaiveldhoogte gemeten, GPS Normaal Amsterdams Peil geschat, overige methoden 100 cm De volgende afkortingen worden in de boorstaten gebruikt. grondsoort (onderdeel lithologie) V veen Z zand bijmengsel (onderdeel lithologie) k1 km s1 zwak kleiig mineraalarm zwak siltig boring 1 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 25 Zs1 donker bruin scherp Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 70 Zs1 licht geel beëindigd Bodemhorizont: C. Nieuwvormingen: roestvlekken, spoor. Geologische interpretaties: dekzand. boring 2 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 25 Zs1 donker bruin scherp Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 40 Zs1 geelbruin geleidelijk Bodemhorizont: BC. Geologische interpretaties: dekzand. 70 Zs1 licht geel beëindigd Bodemhorizont: C. boring 3 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 40 Zs1 donker grijs geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 70 Zs1 grijs scherp Vlekken: licht gevlekt, geel. Opmerkingen: rommelig. 90 Zs1 licht geelwit beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 4 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 30 Zs1 donker grijs scherp Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 70 Zs1 licht witgeel beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 5 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 30 Zs1 donker grijs geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 95 Zs1 grijs scherp Vlekken: matig gevlekt, licht grijs. Opmerkingen: rommelig met resten a en e zand. 120 Zs1 wit beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. 17

21 boring 6 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 25 Zs1 donker grijs geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 70 Zs1 geel geleidelijk Vlekken: sterk gevlekt, bruin. Nieuwvormingen: roestvlekken, weinig. Opmerkingen: rommelig. 95 Zs1 grijs scherp Vlekken: sterk gevlekt, wit. Opmerkingen: rommelig verspoeld. 120 Zs1 wit beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 7 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 25 Zs1 donker grijs scherp Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 60 Zs1 wit beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 8 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 25 Zs1 donker grijs geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 50 Zs1 grijs scherp Vlekken: sterk gevlekt, licht grijs. Opmerkingen: zeer rommelig met a e c zand. 70 Zs1 wit beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 9 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 80 Vk1 bruinzwart scherp 100 Zs1 grijsgeel beëindigd Opmerkingen: veenresten. boring 10 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 55 Vk1 zwartbruin scherp 80 Zs1 licht bruin scherp Opmerkingen: veel veenresten. 100 Zs1 grijsgeel beëindigd Geologische interpretaties: dekzand. boring 11 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 80 Vk1 zwartbruin scherp 100 Zs1 licht grijs beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 12 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 120 Vkm bruin beëindigd boring 13 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 30 Zs1 donker grijs scherp Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 80 Vkm zwartbruin scherp 100 Zs1 licht grijswit beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. boring 14 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 30 Vk1 donker grijs geleidelijk 70 Vkm bruin scherp 90 Zs1 licht geelgrijs beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. 18

22 boring 15 RD-X: RD-Y: Boormethode: edelmanboring. 25 Zs1 donker grijs geleidelijk Bodemkundige interpretaties: bouwvoor. 40 Vkm donker bruin scherp 80 Zs1 licht witgrijs beëindigd Bodemhorizont: C. Geologische interpretaties: dekzand. 19

23 Chronostratigrafische eenheden Holoceen Laat-Weichselien (Laat-Glaciaal) 0 Jaren geleden Chronostratigrafische eenheden Subatlanticum Subboreaal 14 C-jaren geleden Archeologische periode Nieuwe Tijd Late Middeleeuwen Eemien Saalien-complex n. Chr n. Chr. 450 n. Chr. 12 v. Chr. 800 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr. Ca jaar geleden Pleistoceen Midden-Pleistoceen Laat-Pleistoceen Weichselien (Glaciaal) Laat- Holoceen Vroege Middeleeuwen Holsteinien Elsterien Midden-Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg-Weichselien (Vroeg-Glaciaal) Atlanticum Midden- Holoceen Boreaal Preboreaal Vroeg- Holoceen Holoceen Late Dryas Allerød-interstadiaal Vroege Dryas Bølling-interstadiaal Laat-Pleniglaciaal Midden-Pleniglaciaal Vroeg-Pleniglaciaal Romeinse Tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Mesolithicum Laat-Paleolithicum Tijd Pleniglaciaal Glaciaal Laat-Glaciaal Bijlage 2. Een overzicht van geologische (chronostratigrafische) en archeologische periodes. Door: A.J. Wullink. Gebaseerd op: Brandt et al. 1992; De Mulder et al. 2003; Berendsen 2004.