Bijlagen A. Religieuze gotiek in Brabant Literatuur verschillende specialisatie van de bronnen - zuivere beschrijving - beschrijving van Belgische karakter in gotiek - gotiek in Brabant - Brabants karakter van gotiek Gotiek in Brabant begin: migratieverschijnselen: handelsroutes opus francigenum naar periferie op volgende manieren: - handelaars - architecten - plannen/schetsen/tekeningen - opdrachtgevers - bisdommen (bv. Reims Doornik en Keulen Luik) Vroege experimenten (13de eeuw) Villers-en-Brabant 1. rechthoekig koor 2. abt Konrad van Urach wil rond koor met koorommegang cisterciënzerabdij: migratie via kloosterorde oorsprong: Dijon (Bourgondië) St-Goedele (Brussel) koor met straalkapellen en koorommegang de aansluiting van rib op pijler is nog moeilijk soms zinloze colonnetten sommige ribben sluiten niet aan connectie via handel oorsprong: Reims (bron: rondgang op vensterbank koor, vgl. Reims) Hertogen zijn de motor achter de vernieuwing onder Hertog I komen er verschillende nieuwe bouwwerven bij St-Leonardus (Zoutleeuw) koor met koorommegang tribune, triforium, lichtbeuk oorsprong: Luik omwille van de samengestelde kolommen en de ramen niet Reims omwille van de ramen Predikherenkerk (Leuven) skeletstructuur luchtbogen aan één kant (twijfel?) dominicanenkerk 1 : migratie binnen bedelorde oorsprong: Ste-Chapelle (Parijs) 1 Dominicanen uit Keulen vestigen zich op het Hertogeneiland (want de hertogen verhuizen naar Keizersberg) Architectuurgeschiedenis 1
Stadskerken (14de eeuw) bouwboom Mechelen perfecte geometrie: straalkapellen op de zeven zijden van een twaalfhoek bouwfasen: - transept pijlers ~ Bourges - stijvere enveloppe schip - koor met twee soorten pijlers kolommen uit schip met koolbladkapitelen bundelpijlers in straalkapellen zonder kapitelen technisch moeilijk, want fouten kunnen niet meer verstopt worden driedelige opstand: zijbeuk, triforium, lichtbeuk met maaswerkdecoratie 2 (doorlopend over deze drie delen) olv Jan van Osy (invloeden van de werf in Doornik): kent de nieuwe bouwstijl inspiratie: Utrecht (kapitelen weglaten) - schip geen maaswerkdecoratie (te duur) - gewelven invloeden van Doornik: uitgebreide decoratie voor de buitenzijde van het koor en straalkapellen: een wimberg per travee muur ertussen met pinakel rijk versierd aan zowel binnen- als buitenzijde mogelijk ook invloeden vanuit Keulen: meest Franse kerk buiten Frankrijk (beetje Bourges, Beetje Amiens) combinatie van stijlen geeft aanleiding tot nieuwe populaire stijl Doornik Romaanse kerk met gotisch koor (Amiens) Antwerpen vernieuwingen vanaf 1352 weinig documentatie geen bouwmeester bekend veel nieuwe dingen: carte blanche (want geen rekening houden met bestaande stijlen) bundelpijlers op een kleine sokkel: nuance: enkele met, enkele zonder kapitelen maaswerk op muur boven zijbeuk en lichtbeuk vensterbank suggereert triforium, maar is er niet bijzonder: weglaten (kapitelen, triforium) ornament (maaswerk, kapitelen) Antwerpen & Mechelen gelijktijdig gebouwd gelijkenissen cf. supra verschillen basisgeometrie: straalkapellen (M: 7 zijden van 12-hoek, A: 5 zijden van 8-hoek) Mechelen en Antwerpen zijn de eerste generatie van de bouwboom die volgt in de 14de eeuw en duurt tot in de 16de eeuw 2 kenmerkend voor Brabantse hooggotiek Architectuurgeschiedenis 2
Vervolg bouwboom Diest Hendrik van Tienen buitenornament is verweerd, maar had zelfde graad als Mechelen zelfde opstand als Mechelen geen maaswerk bundelpijlers pas vanaf eerste verdieping pijlers zijbeuk hebben geen kapiteel, maar toch vertrekt er een geprofileerde boog (visueel eenvoudiger) kan gezien worden als commentaar op Mechelen s Hertogenbosch Jan van Kessel 4de grootste stad van Brabant: handelsstad zeer rijke opstand (~Mechelen) (carte blanche) triforium, maaswerk (opstand wordt één geheel), volledige bundelpijler is wat Mechelen had moeten zijn Verder in Brabant de eerste vernieuwingsstappen zijn gezet, de rest van Brabant volgt St-Goedele in Brussel later noordelijk transept en middenbeuk: standaard Brabantse hooggotiek (maaswerk, simpel triforium, ronde kapitelen) goedkoop en gemakkelijk, geschikt voor massaproductie (populair) Architectuur en série familieverbanden tussen kathedralen kapiteel: één koolblad = één steenstuk de naden vallen zo telkens in de schaduw Sint-Pieter (Leuven) Sulpitius, Keldermans 3 koor: complex model: opstand van Mechelen pijlers van Antwerpen 7 zijden van de 12-hoek Mons wat te doen met de kerk? bouwmeester uit Leuven (Matheus de Layens) kreeg carte blanche (connectie met s Hertogenbos?) kopie van St-Pieter uit Leuven, maar andere steen Gevels Mechelen één enorme toren geeft evolutie weer van de lange bouwperiode niet naar Frans model (zoals Antwerpen en Brussel) 3 het geslacht Keldermans was toen de meest wijdverspreide familie bouwmeesters Architectuurgeschiedenis 3
Antwerpen naar Frans model: twee torens, maar één niet afgewerkt visueel lichte toren door maaswerk en blind vensters Invloeden op latere werven Brou kloosterkerk kerk = mausoleum gebouwd in minder dan 20 jaar Brabants ondernemer (Lodewijk van Boghem) complex ribgewelf met nevenribben geen triforium, maar vensterbank met balustrade de graven zijn de rijkste objecten, vandaar geen decoratie Luik haast alle ribben zijn overbodig typische Brabantse opstand Zeeland, Holland Architectuurgeschiedenis 4
B. Gotiek in Brabant: bouwen voor de stad Afbakening en verdediging stadhuis, omwallingen, waterpoorten gebouwd door stadsbouwmeester Stadsomwalling Brussel torens: verdediging hoefijzervormig plan muur: afbakening bogenfundering: veel gebruikt in lage landen wegens efficiëntie in onstabiele grond Stedelijk habitat van hout, leem en stro stilaan naar steen en leien, gepromoot door de stad ( brandgevaar) eerst de gemene muren en kelders ethische regels (~stedenbouwkundige voorschriften): luifels, kelders, Verder rijkshuis hallen handelspand (vleeshallen, lakenhallen, ) spui verdeelsluis straten al dan niet geplaveid stadhuis Rivaliserende hoofdsteden : Brussel vs. Leuven Leuven: oudste stad Brussel: hertog wil daarheen hertogen twijfelen constant tussen Leuven en Brussel: grootste stadhuis wint Leuven stadscentrum vernieuwen: St-Pieter + stadhuis kerkhof ontwijden (duurt één generatie) voor een grotere kerk en een groter plein nieuwbouw van het tafelrond (lijkt één coherent geheel, maar is decor voor huurhuizen) Brussel zijn sneller van start wegens minder afbraak bouwen achterste huis, voorste huis en belfort van stadhuis olv Jacob van Tienen gedecoreerd stadhuis (precedent van Brugge), achterkant veel soberder Leuven oorspronkelijk plan ~ Brussel gebouwen die dienst doen als stadhuis moeten blijven functioneren: begin achteraan Brussel aan andere kant belfort nog een stuk bijbouwen dat compleet nutteloos is namen van de daarvoor onteigende huizen staan op de kapitelen het belfort wordt uitgebreid in de hoogte olv Jan van Ruysbroeck Architectuurgeschiedenis 5
site was vroeger moeras, dus de funderingen moesten onlangs versterkt worden Leuven de hoek voor het belfort lijkt onstabiel, dus de kelders van de 14de eeuwse gebouwen blijven, maar er komt geen belfort men gaat gedurende drie jaar opzoek naar een nieuwe bouwmeester na Keldermans Layens: rijker ontwerp, extra nutteloze verdieping (tot nu toe!!!), rijke decoratie en rijke hoektorens (vgl met achterhuis: sober) compensatie voor gemis van belfort: drietorengevel voor St-Pieter (waarschijnlijk tot 180 m) in de kerk staat een stenen maquette, maar ook daar was de grond te onstabiel, dus torens Netwerkaspect bouwmeester maakt deel uit van een professioneel netwerk dat alle bouwwerven verbindt leerjongen gezel bouwmeester (na afleggen van meesterproef van de gilde) bv. Keldermans: familiaal netwerk over 5 generaties Onze Lieve Vrouw ten Poel Jan van Osy steeds afwezig ( werf van Mechelen), dus appelleerder 4 heeft hoogste woord kerk zonder schip: westgevel hangt tegen het transept, rijk gedecoreerd koor en westgevel A M L B L D Reims Keulen 4 appelleerder = werfopzichter: tussenpersoon bouwmeester en steenhouwers Architectuurgeschiedenis 6