Verslag van de open zolderdag van de bouwgroep strijkinstrumenten op zaterdag 6 oktober 2007 De najaarsbijeenkomst van de strijkinstrumentenbouwers was weer een goed bezochte bijeenkomst met vele bekende maar ook weer enkele nieuwe gezichten. Naast huishoudelijke zaken werden er drie onderwerpen behandeld, besproken en bekeken: het slijpen van gereedschap, het afstellen van de viool en de werking van kam, stapel en staartstuk. De dag begon met een instructieve en leerzame bijdrage van Gerard Simons over het slijpen van gereedschap. Gerard is expert in het scherpen van gereedschappen, in het bijzonder medische en chirurgische instrumenten. Daarnaast bouwt hij strijkinstrumenten. Hij heeft ondermeer twee barokviolen gebouwd, die beide door hemzelf worden bespeeld. Gerard besprak verschillende mogelijkheden om gereedschap te slijpen. Er kan voor de droge en natte methode gekozen worden. Zelf slijpt hij altijd droog met een slijpmachine (merk Creusen) met droge, witte steen (korrel 80 tot 100). Daarnaast kan nat worden geslepen, zowel met een slijpmachine als met de hand. Droog slijpen met een machine heeft als voordeel dat het relatief weinig tijd kost omdat er maar heel kort geslepen hoeft te worden, mits de slijpmachine goed wordt gebruikt. Gerard toonde op de slijpmachine van de Helling hoe een slijpmachine gebruikt dient te worden. De steen moet geheel schoon zijn, geen metaalsporen, lijmresten etc. bevatten, omdat de ruimte tussen de korrel tijdens het slijpen door de ontstane luchtstroom voor koeling zorgt. Dit is belangrijk omdat bij onvoldoende koeling het metaal kan verbranden. Reinigen en scherpen (dit is oude botte slijpkorrels verwijderen waardoor nieuwe scherpe korrels aan het oppervlak komen) van de steen kan heel goed met een gereedschap met diamant dat in de handel verkrijgbaar is (www.abrasives-center.com). Dit hulpmiddel is prijzig (circa 60 Euro), maar onmisbaar om de slijpsteen in optimale conditie te houden. Goed droog slijpen met een slijpmachine betekent ook dat het gereedschap heel losjes de steen moet raken. Dus guts of beitel niet tegen de steen drukken omdat het metaal dan snel verbrand. Voor het scherpen van beitels is het belangrijk om de hoek van de steun ten opzichte van de steen goed in te stellen. Is de hoek goed, dan kan de beitel in korte tijd worden geslepen. Gerard demonstreerde dit met het mes van een grote schaaf dat in korte tijd vlijmscherp werd gemaakt. Gutsen slijpt Gerard altijd uit de hand. Belangrijk is om de guts eerst - loodrecht op de steen zuiver recht c.q. haaks te maken. Daarna kan de juiste hoek van de vouw en scherpte weer in de guts worden geslepen. Ook hier belangrijk om niet overhaast te werk te gaan en geen druk uit te oefenen op de steen om blauwlopen van de guts te vermijden. Toerental van de slijpmachine staat in relatie tot de omvang van de steen. In het algemeen is een machine met een toerental van 2800 toeren met een steendiameter van ca.150 mm. al voldoende om het gereedschap van een vioolbouwer te slijpen. Na het slijpen wordt het gereedschap met een wetsteen bewerkt om de bramen te verwijderen. Ook hier zijn er verschillende alternatieven, maar de Gerard toonde dat een 1
paar streken met (voorgevormde) Arkansassteen al afdoende is om het slijpen af te werken. Daarna kan het gereedschap eventueel nog gepolijst worden op een stuk stevig leer met een polijstpasta, bijv. Parijs rood (= ijzeroxide). Als alternatief voor handmatig nat slijpen wees Gerard op diamant. Dit bestaat uit een absoluut vlak blok van aluminium met daarop diamantkorrels verkrijgbaar in diverse grof/ fijnheden. Zie ook bovengenoemde website. Weliswaar een prijzig alternatief, maar volgens hem heel doeltreffend. Wel moet er altijd een medium ( water, olie, petroleum) worden gebruikt om het slijpsel af te voeren en waardoor de levensduur van de steen aanmerkelijk toeneemt. Gerard sloot zijn bijdrage af door op te merken dat dit zijn eigen ervaringen zijn. Ieder heeft zijn eigen methode of zal op basis van eigen voorkeur een eigen methode kunnen ontwikkelen. Ervaring is volgens Gerard namelijk de beste leermeerster om gereedschap goed te leren slijpen. Alles over slijpen en scherpen kan men nalezen in: Jim Kingshott, Sharpening, Guild of Master Craftsman Publications Ltd, ISBN 1-86108-007-7 Het tweede onderwerp werd gepresenteerd door Harry van Zutphen, vioolbouwer te Utrecht. Harry behoort tot de groep bouwers die al behoorlijk wat instrumenten hebben gebouwd. Hij bouwt overwegend violen maar heeft inmiddels ook een altviool gebouwd. Harry gaat bij de bouw van een instrument heel methodisch te werk en gebruikt voor alle voorkomende handelingen mallen of zelfbedachte hulpmiddelen. Verder staat Harry bekend om zijn glasheldere technische tekeningen op papier of op het bord waarmee hij zijn presentatie of betoog placht te ondersteunen. Ook dit keer werden de bouwers op deze voor Harry karakteristieke wijze wegwijs gemaakt in het snijden en plaatsen van een kam. De wisselwerking tussen kam en corpus is heel belangrijk (zie ook hierna) en een juist gesneden en gepositioneerde kam daarom essentieel voor de klank van het instrument. Een kam is optimaal gepositioneerd als deze precies in het midden van het bovenblad staat ter hoogte van de binnenste inkeping van de f-gaten en beide voeten perfect de ronding van het bovenblad volgen. Hoogte en dikte van de kam zijn dan - met inachtneming van een aantal standaardafmetingen - perfect voor het specifieke instrument bepaald. Maar voordat die conclusie kan worden getrokken, zijn er heel wat uurtjes verstreken. Doorgaans snijdt een bouwer namelijk meerdere kammen voor een instrument die in hoogte en dikte licht van elkaar verschillen om zo de optimale kam voor het instrument te vinden. Kortom een goede kam snijden en positioneren is bij elk nieuw instrument weer een hele uitdaging. De kam wordt doorgaans in standaard afmeting gekocht en wordt passend gemaakt voor het betreffende instrument. Kammen worden in verschillende prijsklassen en dus ook in verschillende kwaliteitsklassen aangeboden, ze hebben een voor- en achterzijde, een karakteristieke vorm met specifieke openingen en inkepingen. Zie foto 1 hieronder. De eerste stap is het bepalen van de positie van de kam op de viool. De kam staat ter hoogte van de binnenste inkepingen van de f-gaten in het bovenblad. (zie figuur 1 op de werktekening hierna ). Op deze werktekening is zichtbaar dat de inkepingen exact 195 2
mm van de toprand van de viool zijn gepositioneerd. Om de goede lijn voor de voetjes van de kam te bepalen, kan de bouwer een lijn tekenen op een stuk transparant plakband. Op deze wijze wordt de lak op het bovenblad niet beschadigd. Ook is heel belangrijk om voor- en achterkant van de kam te bepalen. Doorgaans vermeldt de voorkant van de kam de firmanaam, maar de bouwer kan daar ook zijn eigen naam vermelden. De kam wordt op dikte gebracht door de voorkant te bewerken. De achterkant wordt niet bewerkt, maar dient exact loodrecht op het bovenblad te staan (zie fig. 2 op de werktekening). Foto 1 Standaard kam voor viool De volgende stap is het passend maken van beide kamvoetjes. Zoals hierboven al opgemerkt dienen beide voeten exact de ronding van het bovenblad te volgen. Contact tussen bovenblad en de gehele zool van beide kamvoeten is belangrijk voor de klankproductie. Op foto 1 is zichtbaar dat de kamvoetjes al schuin zijn afgesneden. De bouwer kan deze helling eerst nog wat verder ruw afsteken. Vervolgens wordt de kam met een hulpsnaar in juiste positie gebracht op het bovenblad. Als de kam goed staat kan vervolgens met een mal die exact de ronding van het bovenblad beschrijft (polyester of ander flexibel materiaal), deze ronding op de juiste hoogte in beide kamvoetjes worden getekend. Vervolgens wordt van beide voetjes eerst de ene helft exact afgesneden. Met behulp van strijklicht kan vervolgens relatief gemakkelijk de tweede helft van beide voetjes in de juiste vorm worden gebracht (zie figuur 3 op werktekening). Met schraapstaal en kleurstof kunnen de laatste restjes hout worden verwijderd om de ronding van bovenblad exact in beide kamvoeten te brengen. Op de werktekening is ook te zien dat beide voeten circa 1 mm hoog zijn als ze perfect in de juiste vorm zijn gebracht. Nu de kam perfect met beide voeten op bovenblad kan staan, wordt de kam op goede hoogte gebracht. In figuur 3 en 5 op de werktekening wordt aangegeven hoe de hoogte van de kam wordt bepaald. Allereerst wordt de snaarspreiding bepaald vanuit het hart van de kam. Harry gaat uit van een snaarspreiding van 33 mm. Andere bouwers nemen wat marge, zo bleek tijdens de presentatie. Als beide buitenste snaren zijn gepositioneerd ten 3
opzicht van de hartlijn van de kam, kunnen beide binnenste snaren op het oog worden gepositioneerd in de ruimte tussen beide buitenste snaren. Vervolgens kunnen met hulplatjes beide zijkanten van de toets ter hoogte van de kam worden gesimuleerd, om de juiste kamhoogte te bepalen. In figuur 5 op de werktekening is aangegeven dat de kamhoogte wordt bepaald door de afstand bovenkant toets G-snaar (=5mm) en bovenkant toets E-snaar (=3,3 mm). Beide afstanden kunnen heel gemakkelijk met een malletje van 5 respectievelijk 3,3 mm worden bepaald. Als de afstanden op de kam zijn aangebracht, kan vervolgens de bovenkant tot de gemarkeerde hoogte worden bewerkt. Als de kam op de juiste hoogte is, kunnen de plaatsen van de vier snaren tot 0,5 mm worden ingekeept, bijvoorbeeld met behulp van een ruwe snaar. Voordat de snaren definitief worden aangebracht, kan met wat kaarsvet in de inkeping de snaargeleiding worden bevorderd. Maar voordat het zover is moet de kam op juiste dikte worden gebracht. Werktekening kam plaatsen In figuur 4 op de werktekening is zichtbaar dat de onderkant van de kam circa 4 mm en de bovenkant circa 1,2 mm dik is. Ook is zichtbaar dat de kam via bewerking van de voorkant op de juiste dikte wordt gebracht. Met de juiste dikte is de kam klaar voor gebruik. De kam kan daarna nog wel verder worden bewerkt in de fine tuning, maar over het nut en de noodzaak daarvan verschillen de meningen van de bouwers, zo bleek tijdens Harry s presentatie. Harry zelf brengt bijvoorbeeld de opening tussen beide voeten doorgaans in de ronding van het bovenblad en wil hij ook de openingen in de kam nog wel eens bewerken. Verder is het mogelijk om wat hout (massa) te verwijderen uit het 4
hart van de kam ( kuilje maken ). Zoals gezegd, verschillen de meningen over het nu en het effect van deze fine funing. De derde en laatste presentatie van de dag werd verzorgd door Gijs van Ulsen een ervaren vioolbouwer en al jarenlang actief in de bouwgroep strijkinstrumenten en in Bouwerskontakt. Gijs besprak enkele theoretische aspecten rondom kam, stapel en staartstuk op basis van James Beament The Violin Explained (Oxford 1997) en van andere publicaties. Sir James Beament FRS, emeritus hoogleraar in Cambridge, heeft zich jaren lang verdiept in de werking van het strijkinstrument. Hij was getrouwd met Juliet Barker, founding mother van de Cambridge Violin Makers scholing van amateur vioolbouwers - en overleed in 2005. Gijs heeft hem vele jaren gekend. De kam brengt de trillingen van de snaren over op het bovenblad van de viool. De kam moet van het juiste gewicht zijn - een vioolkam weegt tussen 2 en 2,4 gram -, van het goede hout esdoorn -, goed gesneden in de juiste vorm en dikte, en de voeten moeten precies passen op het bovenblad. De snaren lopen over de kam, zijn gespannen voor de juiste toonhoogte en drukken daarmee de kam voortdurend en stevig op het blad. Dit wordt wel een statische kracht genoemd. Wordt een snaar aangestreken met de strijkstok, dan veroorzaakt dit via de kam een extra druk op het blad: het blad gaat trillen. Per trilling wisselt de druk op de kam en daarmee op het blad. We spreken van een dynamische kracht. Figuur 1: Positie van de vioolkam Figuur 1 laat zien dat één van de kamvoeen boven de basbalk staat, het andere vlak naast de plaats waar de stapel het bovenblad steunt. De hoge snaren oefenen veel kracht uit op de stapel-voet, de lagere snaren vooral op de basbalk-voet. Het kamsysteem verdeelt daarmee het grote aantal krachten van de snaartrillingen over de twee kamvoeten. De kam wipt op de twee voeten heen en weer, zonder de voeten van het blad te tillen. Van links naar rechts. En daarmee gaat het blad op en neer, van links naar rechts. Wordt de 5
linkerzijde van het blad naar beneden gedrukt, dan gaat de rechterzijde omhoog. Maar zo simpel werkt het toch niet. De stapel zorgt er namelijk voor dat de trillingen van het blad veel gecompliceerder zijn. Belangrijk is de juiste plaats van de stapel: niet recht onder de kamvoet, maar iets er naast steunt de stapel het bovenblad. De plaats is empirisch bepaald. De stapel geeft heel weinig trillingen door aan het achterblad. Een belangrijke functie van het achterblad is de stapel te steunen zodat deze een vast punt vormt de spil waaromheen het bovenblad kan trillen. Er zijn nog andere krachten die werken op de kam. De plaats waar de strijkstok de snaar aanstrijkt zoals dichter of verder weg van de kam -, bij overgang van de stok van de ene op de andere snaar, de druk van het haar van de stok op de snaar, en zo meer. Deze ontelbare kleine en steeds wisselende invloeden leiden tot even zoveel veranderingen van aantal, sterkte en samenstelling van de trillingen, en daarmee uiteindelijk van het geluid. Ook buigt en draait de kam, daarbij geholpen door zijn bijzondere vorm. De bovenkant wordt vast gehouden door de snaren, die zelf bewegen in verschillende richtingen, en de voeten staan op het blad dat zelf weer trilt, en daarmee weer de kam beïnvloedt. Zouden de kamvoeten niet precies aansluiten op het blad waarop ze staan, dan zou de kam al die subtiele trillingen niet goed kunnen doorgeven aan het blad. Het staartstuk is het bevestigingspunt van de snaren en om die reden ook van invloed op de beweging van de snaren en dus op de trillingen in het instrument. De korte snaargedeelten tussen kam en staartstuk trillen mee. Bovendien dempt het staartstuk de trillingen. Demping is belangrijk bij ieder muziekinstrument. Gewicht en vorm van het staartstuk spelen een rol en beïnvloeden op hun beurt weer de uiteindelijke klank. De volgende Open Zolderdag is 8 maart 2008. Maarten Arentsen Met dank aan Gerard Simons en Gijs van Ulsen 6