Zonder werknemersrechten geen WK voetbal in Qatar

Zonder werknemersrechten geen WK voetbal in Qatar Factsheet over migrantenarbeiders in Qatar In 2022 organiseert de FIFA weer een wereldkampioenschap voetbal. Voor het zover is, is er werk aan de winkel. Qatar is bezig met de bouw van negen stadions met airco, een nieuwe luchthaven, nieuwe wegen en openbaar vervoer, 54 dorpen voor de voetbalteams en nieuwe hotels. Ook wordt een brug naar Bahrein gebouwd die de langste ter wereld zal worden. De beroepsbevolking van Qatar bestaat voor ongeveer 94 procent uit migrantenarbeiders ofwel 1,2 miljoen van de 1,7 miljoen inwoners. De bouwprojecten worden voornamelijk uitgevoerd door werknemers uit India, Nepal, Sri Lanka, Pakistan en Bangladesh. De komende jaren worden naar schatting nog eens 1 miljoen migrantenarbeiders geworven om de bouwprojecten vóór het WK af te kunnen ronden (Human Rights Watch 2012). Qatar heeft veel kritiek gekregen uit internationale hoek vanwege de behandeling van de werknemers, het gebrek aan elementaire werknemersrechten en omdat het land niet genoeg onderneemt tegen mensenhandel en dwangarbeid. Dit document vat de situatie samen en geeft een overzicht van de meest voorkomende misstanden en gevallen van uitbuiting van werknemers in Qatar. Het werven Werknemers die een baan zoeken in Qatar moeten zich meestal melden bij een wervingsbureau in eigen land. De sector kent nauwelijks regelgeving en de vergoedingen die de werknemers moeten betalen variëren enorm. Volgens een rapport van Amnesty International uit 2011 betalen Nepalese emigranten het wervingsbureau gemiddeld $1.134 vóór vertrek. Een rapport van Human Rights Watch uit 2012 meldt dat werknemers in Qatar soms bedragen tot $3.651 moeten betalen voor het hele proces. De meeste gecertificeerde wervingsbureaus in Nepal en India hebben kantoren in de grote steden, maar de werknemers komen vaak van het platteland of uit kleinere steden. Zij kunnen alleen in contact komen met zo'n gecertificeerd bureau als ze in zee gaan met ongecertificeerde tussenpersonen. Hoewel Qataarse wervingsbureaus volgens de wet geen kosten mogen verhalen op de werknemers, doen zij dat vaak toch, zo blijkt uit een studie van de Wereldbank. Ze brengen deze kosten in rekening via verborgen transacties met wervingsbureaus in de landen van herkomst. Deze bedragen worden uiteindelijk opgehoest door de werknemers via lokale wervingsagenten. 1

De meeste werknemers moeten geld lenen om deze hoge bedragen te kunnen betalen. Meestal hebben zij niet genoeg bezittingen die als onderpand kunnen dienen. Daarom kunnen zij niet terecht bij officiële banken en zijn zij gedwongen hun toevlucht te zoeken bij particuliere geldschieters op de zwarte markt. De gemiddelde rente die Nepalese werknemers per jaar betalen aan deze particuliere geldschieters bedraagt 35 procent per jaar. Soms loopt deze woekerrente zelfs op tot 60 procent (Amnesty International 2011). De wervingsbureaus en de tussenpersonen verdienen geld aan elke werknemer die zij overhalen om naar het buitenland te gaan. Dat doen ze met loze beloften over salarissen en arbeidsomstandigheden. Na aankomst worden de werknemers vaak gedwongen om lonen en arbeidsomstandigheden te accepteren die veel lager zijn dan wat aanvankelijk werd beloofd. Dan hebben ze al enorme kosten gemaakt voor de werving en de lange reis. De enige optie is om deze nieuwe voorwaarden te accepteren. Veel werknemers krijgen geen schriftelijke arbeidsovereenkomst, hoewel ze daar wettelijk recht op hebben, of ze worden gedwongen om een contract te tekenen. Vanwege de schulden accepteren de werknemers soms extreme uitbuiting en allerlei misstanden. Ze zijn immers bang hun baan te verliezen en niet in staat te zijn hun schulden af te betalen. De Verenigde Naties beschouwen deze schuldslavernij als een soort dwangarbeid. De sponsorwet: het Kafala-systeem Migrantenarbeiders in Qatar vallen onder het Kafala-systeem, een streng systeem met zogenaamde sponsoren, dat de werkgevers bijna totale controle over hun leven geeft. Vergelijkbare systemen zijn ook in zwang in andere Golfstaten, maar de Qataarse wet is één van de meest restrictieve. Om een werkvergunning te krijgen moeten buitenlandse werknemers een autochtone inwoner van Qatar vinden die op wil treden als sponsor. Meestal is deze sponsor de eigenaar van het bedrijf, terwijl de werkelijke werkgever een (buitenlandse) onderaannemer kan zijn. De wet geeft werkgevers de mogelijkheid om de visa van de werknemers te annuleren, hen te verbieden om van werkgever te veranderen en ze als weglopers te melden bij de politie. Zelfs werknemers die worden uitgebuit of die hun salaris niet hebben gekregen, kunnen als weglopers worden gemeld. Werknemers die hun baan opgeven, lopen het risico aangehouden en uitgezet te worden. Werkgevers zijn zelfs wettelijk verplicht om werknemers die weglopen te melden en ze riskeren hoge boetes als zij dat niet doen. Om het land te verlaten hebben werknemers een uitreisvisum nodig dat is goedgekeurd door hun sponsor. Werkgevers kunnen zo de bewegingsvrijheid van hun werknemers beperken. Ieder jaar stranden duizenden werknemers omdat zij geen toestemming krijgen om naar huis te gaan. 2

Volgens de sponsorwet kan het ministerie van Binnenlandse Zaken een werknemer toestemming geven om van sponsor te veranderen indien "er een zaak aanhangig is gemaakt tussen de sponsor en de buitenlandse werknemer" of "in geval van misbruik door de werkgever of zoals vereist door het algemeen belang". Maar dit is een ingewikkelde procedure en geen realistische optie voor de meeste werknemers. Volgens Human Rights Watch hebben slechts 89 werknemers goedkeuring gekregen om over te stappen naar een andere sponsor; en dat is maar een klein deel van de duizenden werknemers die jaarlijks een klacht indienen. Als gevolg van dit systeem en uit angst voor represailles zijn veel werknemers bang om misstanden te melden of voor hun rechten op te komen. Dat is één van de belangrijkste redenen waarom de omstandigheden in Qatar doen denken aan dwangarbeid (VS mensenhandelverslag 2013). In mei 2007 bekritiseerde de emir van Qatar, sjeik Hamad, het systeem van verplichte uitreisvisa, maar sindsdien is er niets gebeurd om het systeem te veranderen. Lage lonen Met een inkomen per capita van $106.000 (2012) is de oorspronkelijke bevolking van Qatar de rijkste ter wereld. In vergelijking hiermee werken de migranten - de meerderheid van de beroepsbevolking - voor extreem lage lonen. In 2012 publiceerde Human Rights Watch het rapport Building a Better World Cup op basis van interviews met 73 gemigreerde bouwvakkers in Qatar. Volgens dit rapport verdient een bouwvakker gemiddeld tussen de $8 en $11 voor negen tot elf uur werk. Maar de verdiensten kunnen ook $6,75 zijn. Werknemers gaan meestal leningen aan tegen een hoge rente om de kosten voor de werving te betalen, die kunnen oplopen tot $3.651. Vanwege de lage lonen duurt het vaak maanden of zelfs jaren tot de werknemers hun schuld hebben afbetaald en geld kunnen gaan sturen naar hun familie. Qatar kent geen minimumloon voor bouwvakkers. Niet-betaling van lonen De 73 gemigreerde bouwvakkers die in 2012 door Human Rights Watch werden geïnterviewd voor het rapport Building a Better World Cup hadden vooral klachten over de lonen. De meesten vertelden dat hun werkgevers één tot drie maanden loon achter hielden als 'onderpand' om te voorkomen dat ze hun baan zouden opgeven. Volgens de wet moet het loon minstens een of twee keer per maand worden uitbetaald, afhankelijk van het contract. Werkgevers mogen hoogstens vijf dagen loon aftrekken als strafmaatregel. Verder mag hoogstens de helft van het maandsalaris worden ingehouden als de werknemer schulden aan de werkgever heeft. De wijdverbreide praktijk van maandenlange inhouding van lonen is dus illegaal. 3

Het achterhouden van loon brengt werknemers in een zeer moeilijke situatie, omdat ze geld moeten lenen om de kosten van hun levensonderhoud te betalen. Bovendien lopen de schulden die zij zijn aangegaan om de wervingskosten te betalen ook op, omdat ze pas met afbetalen kunnen beginnen als ze hun eerste salaris ontvangen. Het is ook gebruikelijk dat werkgevers geld inhouden van lonen om visumkosten, voedsel en levensonderhoud te betalen. Dit is niet bij de wet verboden, maar het is wel een groot probleem voor werknemers die niet het volledige salaris krijgen dat hun werd toegezegd. Afpakken van paspoorten Volgens de ILO is het innemen van paspoorten een indicator van dwangarbeid. De sponsorwet van Qatar verbiedt werkgevers, onderaannemers en wervingsbureaus om de paspoorten van hun werknemers in te nemen. Toch is dit een wijdverbreide praktijk onder werkgevers aangezien ze zo meer controle over hun werknemers krijgen. Uit een studie uit 2012 van het sociaaleconomisch onderzoekinstituut van de Universiteit van Qatar bleek dat 86 procent van de migrantenarbeiders hun paspoort bij de werkgever had ingeleverd. Deze aantallen zijn waarschijnlijk nog hoger als we alleen kijken naar bouwvakkers, andere handarbeiders en huishoudelijk personeel. Het lijkt erop dat de autoriteiten deze praktijk volledig door de vingers zien. Volgens Human Rights Watch controleert de arbeidsinspectie het innemen van paspoorten niet. Soms leveren werknemers hun paspoort vrijwillig in, omdat zij niet weten dat ze hun paspoort mogen houden, maar vaak gebeurt dit met geweld of onder bedreiging. Werkgevers die geen werkvergunning regelen Het is illegaal om in Qatar te werken zonder werkvergunning en op grond van de sponsorwet moeten de werkgevers alle procedures rond het verblijf van hun werknemers binnen drie maanden na aankomst afgerond hebben. Maar sommige werkgevers regelen de werkvergunningen niet, om verschillende redenen. Het kan zijn dat ze de kosten niet willen betalen of niet voldoen aan de vereisten, of gewoon omdat ze weten dat werknemers zonder papieren gemakkelijker zijn uit te buiten. Als een werkgever geen werkvergunning regelt, dan zijn de gevolgen voor de werknemer, omdat hij daardoor 'illegaal' wordt. In Qatar zitten werknemers zonder werkvergunning in een uiterst moeilijk parket. Het verhoogt hun afhankelijkheid van de werkgever, beperkt hun bewegingsvrijheid en ze lopen voortdurend het risico gearresteerd, beboet of uitgezet te worden, zodat ze hun schulden niet af kunnen betalen. Veel ongedocumenteerde werknemers in Qatar zijn het land legaal binnengekomen, maar zijn uiteindelijk gestrand omdat hun werkgevers de werkvergunning niet hebben geregeld. 4

Slechte veiligheid en gezondheid Bouwvakkers in Qatar werken onder gevaarlijke omstandigheden; het is er extreem heet waardoor zij een fatale zonnesteek kunnen krijgen, zij werken met gevaarlijke chemische stoffen en of lopen het risico een val te maken van de hoge bouwplaatsen. Bedrijfsongevallen zijn de derde oorzaak van dodelijke ongevallen in Qatar (Qatar National Health Strategy Report 2011). De wet schrijft voor dat werkgevers hun werknemers een veiligheidsuitrusting en -instructies geven voor zij beginnen te werken, maar dit wordt vaak niet nageleefd. Aangezien er geen goed functionerende arbeidsinspectie is en migrantenarbeiders weinig mogelijkheden hebben om een klacht in te dienen, is het moeilijk om de regels te handhaven. Er zijn geen openbare officiële gegevens over het aantal (fatale) bedrijfsongevallen in Qatar. Maar volgens schattingen van Equal Times werden in 2012 duizend werknemers behandeld na een valpartij; een hoge stijging sinds 2008, toen het ging om 600 gevallen (Equal Times 27-02-2013). Volgens bronnen op de ambassade van India in Doha zijn de afgelopen drie jaar minstens 44 Indiase werknemers gestorven aan de gevolgen van een val of andere ongevallen in de bouw (www.qatarunderconstruction.org 2013). Elk jaar sterft een groot aantal werknemers aan een hartstilstand. Het is moeilijk te bewijzen dat deze sterfgevallen te maken hebben met het werk, maar het is aannemelijk dat er een verband bestaat met de lange werktijden, de stress en de ongezonde arbeidsomstandigheden. De ambassade van Nepal in Doha meldde alleen al in 2010 het overlijden van 191 Nepalese werknemers in Qatar. Maar liefst 103 (51 procent) van deze sterfgevallen waren het gevolg van een hartstilstand, hoewel de betreffende werknemers absoluut niet de leeftijd hadden waarop hartfalen gebruikelijk is (Gulf News, januari 2011). Bouwvakkers maken lange dagen in de felle zon, waarbij de temperatuur op kan lopen tot 50 graden Celsius. Behalve hartproblemen riskeren ze ook een zonnesteek en uitdroging, vooral tijdens de zomermaanden. Sinds 2007 is het tussen 15 juni en 15 augustus verboden om tussen de middag buiten te werken (van half elf tot drie uur), maar er zijn meldingen dat deze regel niet altijd wordt nageleefd (Human Rights Watch 2012). Juni, juli en augustus zijn de warmste maanden van het jaar, maar ook tijdens de andere maanden zijn extreme temperaturen niet ongewoon. Leefomstandigheden De meeste gemigreerde bouwvakkers in Qatar worden in grote groepen ondergebracht in werkkampen die eigendom zijn van de werkgever of gehuurd worden van een ander bedrijf. Volgens de regelgeving hebben werknemers recht op behoorlijke huisvesting met airco, matrassen, water en de mogelijkheid om te koken, met een maximum van vier personen per kamer, enz. 5

Maar voor de meeste werknemers is de werkelijkheid heel anders. Sommige arbeiders hebben schone kamers met de noodzakelijke voorzieningen. Maar velen wonen met twintig of dertig man in overvolle kamers zonder schoon water en airco (Human Rights Watch 2012). Volgens een studie uit 2011 van de Nationale Commissie Mensenrechten van Qatar, onder 1.114 bouwvakkers, had 17,3 procent van de ondervraagden geen drinkwater in hun woning. Onvoldoende genoegdoening werknemers kunnen geen aanspraak maken op hun rechten Wanneer migrantenarbeiders in Qatar slachtoffer worden van misstanden, dan is er maar weinig wat ze kunnen doen om gerechtigheid te krijgen, zelfs als ze op de hoogte zijn van hun rechten. Het Ministerie van Arbeid heeft een telefoonnummer waar werknemers een klacht kunnen indienen. Maar dit kan alleen in het Arabisch en Engels, talen die de meeste migrantenarbeiders in Qatar niet spreken. Bovendien lopen werknemers die een klacht indienen het risico ontslagen te worden en uit hun werkkamp te worden gegooid. Als werknemers hun baan verliezen, dan wordt hun werkvergunning ingetrokken; op grond van de sponsorwet kunnen zij vervolgens worden aangehouden en uitgezet. Aangezien ze het risico lopen hun inkomen, hun woning en hun legaal verblijf in Qatar te verliezen, voelen zij zich gedwongen om de misstanden en de uitbuiting te accepteren en durven zij geen klacht in te dienen. Qatar heeft een arbeidsinspectie, maar in het hele land zijn er maar 150 arbeidsinspecteurs die de arbeidswetgeving en bijbehorende regels controleren (Human Rights Watch 2012). De arbeidsinspecteurs spreken meestal alleen Arabisch en voeren geen gesprekken met de werknemers zelf. Geen vakbondsrechten Volgens de arbeidswetgeving van Qatar mogen migrantenarbeiders zich niet aansluiten bij een vakbond of zelf een bond oprichten. Dit recht is voorbehouden aan het kleine aantal werknemers dat oorspronkelijk afkomstig is uit Qatar. Dit betekent dat migrantenarbeiders geen collectieve onderhandelingen kunnen voeren of aan kunnen dringen op betere arbeidsomstandigheden. Qatar heeft de conventies inzake vrijheid van vereniging en het recht op organisatie en collectieve onderhandelingen niet geratificeerd. Maar als lid van de ILO is Qatar verplicht de fundamentele arbeidsrechten "te respecteren, te bevorderen en te realiseren", waaronder de vrijheid van vereniging en het recht op collectieve onderhandelingen. 6

Mensenhandel en dwangarbeid Qatar heeft verdragen geratificeerd ter bescherming van werknemers tegen dwangarbeid, waaronder het VN-mensenhandelprotocol, in 2009. In oktober 2011 voerde de regering nieuwe wetgeving in die mensenhandel strafbaar stelt, evenals de directie van bedrijven die betrokken zijn bij mensenhandel. Maar volgens het mensenhandelverslag van het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de VS draagt het sponsorsysteem van Qatar juist bij aan dwangarbeid. Praktijken zoals het niet betalen van lonen, het illegaal innemen van paspoorten, de dreiging met uitzetting en fysiek, mentaal en seksueel misbruik zijn wijdverspreid in Qatar. Werknemers die zijn misbruikt, maar moeten blijven werken voor hun werkgever vanwege de hoge schulden, de inname van paspoorten en de wet die werknemers verbiedt weg te gaan bij hun werkgever, dit zijn omstandigheden die onder het internationale recht worden gedefinieerd als dwangarbeid. Mondiaal FNV, 2015 7