fig. 5.4 Het offer van Iphigeneia, Jean Jouvenet 1685 Hoofdstuk 5 De Ilias Achilles en de wandtapijten In hoofdstuk 3 is de stroming Barok genoemd. Een van de bekendste barokkunstenaars was Peter Paul. Het museum Boijmans Van Beuningen heeft een tentoonstelling opgezet over de wandtapijten van. Op alle wandtapijten zijn fragmenten uit het verhaal van Achilles afgebeeld. In dit hoofdstuk staat de Ilias vanuit Grieks oogpunt en dan vooral door de ogen van Achilles. 1. De geboorte van een held Achilles is de zoon van Peleus, de koning van Phthia, en Thetis, de zeegodin. Peleus was een sterveling en dat maakt Achilles dus een halfgod. Thetis wilde echter dat Achilles goddelijke onkwetsbaarheid kreeg. Er zijn twee verschillende verhalen over Thetis die haar zoon onkwetsbaar maakt. In het eerste verhaal is de manier waarop Thetis haar zoon in het vuur houdt. Daarna zou ze de kleine Achilles verzorgen met ambrozijn (goddelijk voedsel). Toen Peleus deze kindermishandeling ontdekte, maakte hij er een eind aan. De bekendste versie is de versie van de rivier de Styx. De rivier is de grens tussen het aardoppervlak met levende wezens en het dodenrijk (van de god) Hades. Thetis hield het kindje aan de hiel (de Achilleshiel) vast en dompelde de rest van het lichaampje in de rivier [zie fig. 5.1]. Zo bleef alleen de hiel kwetsbaar voor verwondingen. Het huwelijk van Thetis en Peleus liep op de klippen.thetis besloot terug te keren in de zee. Ze zou alleen uit de zee komen als er iets met Achilles aan de hand was. Peleus liet de opvoeding van Achilles over aan de kentaur (half mens, half paard) Cheiron [zie fig. 5.2]. Deze Cheiron leerde Achiles over de wereld en gaf hem de ingewanden van leeuwen, beren en zwijnen te eten. Op deze manier moest Achilles net zo sterk worden als deze dieren. Later werd hij opgevoed door een zekere Phoinix. fig. 5.1 Modelli Thetis doopt Achilles in de Styx, 2. Mietje of moedig? fig. 5.2 Schets Cheiron In Homeros Ilias staat dat Achilles vecht in de oorlog om Troje. onderwijst Thetis waarschuwt Achilles, haar zoon dat hij twee keuzes heeft. Achilles kan veel roem ontvangen, maar hij zou dan korter leven. Of Achilles kan lang leven, zonder roem. Hij kiest voor de eerste optie. Er wordt ook verteld dat hij verstopt werd tussen de dochters van koning Lykomedes. Op het eiland Skyros leeft hij vermomd als meisje tussen deze dochters. Zo zou hij ontkomen aan zijn dienstplicht. Hij zou ook een relatie hebben met Deidameia, een van Lykomedes dochters. Samen met haar had hij zijn zoon Neoptolemos gekregen. Odysseus [zie hoofdstuk 6] weet Achilles op een listige manier te ontmaskeren. Hij legt de meisjes geschenken voor, tussen de meisjesspullen is er ook een wapenrusting. Terwijl de meisjes van het gevaarlijke spul afblijven, kiest Achilles voor de wapens, omdat hij toch een échte man is [zie fig. 5.3]. Als er fig. 5.3 Modelli Achilles onder een alarmsignaal wordt geblazen, maakt hij zich klaar voor de strijd. Dankzij deze de dochters van Lykomedes, ontmaskering moet Achilles met zijn leger meevechten. Het leger bestaat uit de beste en Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 45
sterkste soldaten, de Myrmidonen, en vijftig schepen. Achilles weet ook Phoinix en een jeugdvriend, Patroklos, mee te krijgen. Het Griekse leger krijgt allerlei tegenslagen te verwerken om Troje te bereiken. De Griekse opperbevelhebber Agamemnon moet zijn dochter Iphigeneia offeren om toch de vijandelijke stad te bereiken. Klytaimnestra, Agamemnons vrouw en moeder van Iphigeneia laat het meisje niet zomaar gaan. Met de leugen dat Iphigeneia zich met Achilles zou verloven, gaat ze toch mee naar Aulis, het vertrekpunt van de Grieken. Achilles probeert deze offering nog te voorkomen, maar hij komt toch te laat. Later zal Iphigeneia toch op het laatste nippertje gered worden door Artemis. In plaats van het meisje, zou dan een hert geofferd worden [zie fig. 5.4]. Omdat Iphigeneia Artemis zo dankbaar is, wijdt ze haar leven aan de godin van de jacht. Deze misleiding van Klytaimnestra zou Agamemnon uiteindelijk ook nog fataal worden. 3. Ruzie om de buit Negen jaar blijven de Grieken proberen de bijna onneembare vesting van Troje in te nemen. Tijdens die negen jaar plunderen de Grieken ook het land rondom Troje. De stad Lyrnessos, waar Aeneas heen is gevlucht. De tweeling Remus en Romulus zijn Aeneas afstammelingen en zij stichten de stad Rome, waaruit het Romeinse keizerrijk ontstaat. In Lyrnessos maakt Achilles het meisje Briseïs buit. Na negen jaar oorlog worden de Grieken getroffen door de pest. De god (van o.a. de muziek) Apollo is boos op de Grieken. Agamemnon moet het meisje Chryseïs, dat hij zelf buitmaakte, terugbrengen naar haar vader Chryses. De Grieken besluiten aan dit verzoek van de god gehoor te geven. Maar alleen op voorwaarde dat Achilles zijn eigen Briseïs geeft aan Agamemnon om hem tevreden te stellen [zie fig. 5.5]. Achilles was woest geworden en wilde niet meer vechen. Thetis zegt hem dat hij zich maar even op de achtergrond moet houden. De fig. 5.5 Wandtapijt Achilles moet Briseïs afstaan aan Agamemnon, Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 46
Grieken zouden er nog wel achterkomen dat dit middel erger is dan de kwaal. De oppergod Zeus grijpt op Thetis verzoek in tijdens de komende slagen. Hij laat de Trojanen meer veldslagen winnen dan de Grieken. 4. Roemzucht en wraakgevoelens Patroklos kan dit leed niet meer aanzien. Hij vraagt Achilles wapenrusting en zijn leger, de Myrmidonen, om te vechten tegen Troje. Achilles stemt toe, maar in het gevecht wordt hij gedood door Hektor. Hektor is de held van de Trojanen en hij is een zoon van koningin Hekabe en koning Priamos van Troje. Deze gebeurtenis breekt Achilles hart. Agamemnon geeft toe dat vechten zonder de grote held niet werkt. Hij geeft het meisje terug en stelt Achilles schadeloos. Agamemnon geeft naast de ongeschonden Briseïs ook een lading geschenken aan de rouwende held en hij vraagt Achilles om vergiffenis [zie fig. 5.6]. Achilles krijgt weer moed en mengt zich weer in de strijd. fig. 5.6 Wandtapijt Achilles krijgt Briseïs terug, fig. 5.7 Modelli Thetis ontvangt van Hephaistos een nieuwe wapenrusting voor Achilles, Intussen heeft hij een nieuwe wapenrusting gekregen van Thetis, die vervaardigd is in de smidse van Hephaistos (de god van het vuur) [zie fig. 5.7]. Hephaistos heeft hiermee ingestemd, omdat hij na zijn geboorte van de Olympos af is gegooid vanwege zijn lelijkheid. Thetis had zich toen over het jonge godje ontfermd. Voordat hij daadwerkelijk in de oorlog zelf gaat vechten, neemt hij wraak voor Patroklos. Hij neemt twintig Trojaanse jongemannen gevangen en hij offert ze op het graf van zijn overleden fig. 5.8 Schets Achilles doodt Hektor, vriend. Vervolgens neemt hij het op tegen Patroklos moordenaar, Hektor. Terwijl de andere Trojanen vluchten voor Achilles, blijft Hektor moedig voor de poort van Troje staan. Deze strijd wordt dus beslist in een tweegevecht. Opeens verliest Hektor al zijn moed en hij wordt zelfs bang voor de aanstormende Achilles. Beide helden rennen achter elkaar drie keer rond de stad. Wanneer Zeus hun lot in de gerechtelijke weegschaal legt, komt Achilles lot beter uit de bus. Achilles doorboort de Trojaan met een speer [zie fig. 5.8]. Hektor kan aan het eind van zijn leven nog net voorspellen dat Achilles door toedoen van Apollo en Paris, de broer van Hektor, om zal komen. Achilles bindt Hektor met zijn voeten aan zijn wagen en hij sleept hem elke dag een keer rond de stad. Als de goden van deze heiligschennis genoeg hebben, Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 47
vragen ze Thetis om haar zoon te stoppen. Thetis zegt tegen Achilles dat hij wat meer respect voor een dode moet hebben en het rondrijden houdt op. Het lijk van Hektor wordt dan teruggekocht door koning Priamos. 5. De Achilleshiel De strijd bij Troje is dan zo goed als voorbij. De Trojanen worden nog enkele keren geholpen door de goden, maar het mag niet baten. Alle overwinningen worden aan de Grieken toegeschreven. Tenslotte vertelt Homeros zelf weinig over het sterven van Achileus. De bekendste variant is de dood bij de poort van Troje. Vanaf de muren zou een pijl gevuurd worden door Apollo of Paris. Deze pijl treft Achilles dodelijk in zijn hiel, de enige plek waar hij kwetsbaar was. Vervolgens zouden Aias en Odysseus om de fig. 5.9 Modelli Paris doodt Achilles, legendarische wapenrusting strijden, nadat zij Achilles lichaam veilig hadden gesteld. Odysseus woorden winnen het dan van Aias daden. Een Romeinse auteur vertelt dat Achilles verliefd is geworden op Priamos jongste dochter, Polyxena. Achilles was zelfs bereid de Grieken te verraden, als hij maar met haar kon trouwen. In een tempel van Apollo moest Achilles in eigen persoon de vrede tekenen met Priamos. Achter een pilaar stond Paris klaar met een gespannen boog om Achilles te doden [zie fig. 5.9]. Op het juiste moment zou hij het schot lossen op zijn hiel. 6. Het Paard van Troje Odysseus [zie hoofdstuk 6] verzint uiteindelijk de bekendste gebeurtenis in de oorlog om Troje. Hij laat de Grieken al het hout verzamelen om een gigantisch paard te bouwen. Achilles zoon Neoptolemos zou een van de mannen zijn die het paard bemanden. Het bemande paard bleef op de kust achter en de Grieken verstopten al hun schepen en manschappen achter een eilandje voor de Trojaanse kust, Tenedos. De Trojanen vermoedden allemaal een terugtocht van de Grieken en willen het paard als symbool voor de overwinning binnenhalen. De Trojaanse priester Laokoön waarschuwt de Trojanen en hij mikt een speer in de romp van het gevaarte. Als de Griekse dubbelspion Sinon opduikt, vertelt hij dat de Trojanen fig. 5.10 De Laokoöngroep, ca. 150 v. Chr. oppermachtig zullen worden met het paard in hun bezit. Laokoön en zijn twee zoons worden dan door twee zeeslangen gedood [zie fig. 5.10]. De Trojanen zijn van hun gelijk overtuigd en slepen het paard binnen de muren. Omdat het paard zo groot is, moet een deel van de muur afgebroken worden. s Nachts komen de Grieken vanachter hun eilandje tevoorschijn en de mannen in het paard kruipen eruit. De Trojanen worden van binnen en van buiten belaagd en zo verliezen zij de strijd. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 48
Na de oorlog krijgt Achilles tot slot nog een allerlaatste eerbetoon. Neoptolemos krijgt een droom waarin zijn vader verschijnt. Als hij wakker wordt, offert Neoptolemos Polyxena (de geliefde van Achilles) op het graf van Achilles. Achilles in de kunstgeschiedenis In de Oudheid zelf was Achilles al een populair onderwerp in de kunsten. Misschien wel de populairste figuur uit de Ilias. Want rond de oorlog gebeurt heel veel rondom de persoon Achilles. Odysseus maakt bijvoorbeeld zijn reis pas als de oorlog voorbij is. Hij werd vaak afgebeeld of vazen [zie fig. 5.11], ander aardewerk en (edel)metaal. Ook in de klassieke literatuur kwam de held regelmatig voor. In de tragedie van Euripides, Iphigeneia in Aulis, bijvoorbeeld. Ook in latere periodes, o.a. de renaissance en de 17 e eeuw in Nederland en België, keert Achilles terug in de beeldende kunst. Scènes als de onderwijzing door Cheiron, Achilles onder de dochters van Lykomedes, Briseïs en Chryseïs en Achilles doodt Hektor zijn door de eeuwen heen op allerlei manieren afgebeeld. Een apart onderdeel vormen de wandtapijten die gemaakt zijn in kunstfabriek. Figuren 5.1, 5.2, 5.3, 5.5, 5.6, 5.7, 5.8 en 5.9 zijn de wandtapijten, hun modelli of de schets ervan. In appendix 1 staat een kort verslag over het fig. 5.11 Zwartfigurige vaas Achilles en Ajax spelen een damspel, ca. 540 v. Chr. museumbezoek en informatie de wandtapijten zelf. Hier wordt tevens een reactie gegeven op de tentoonstelling zelf en informatie over het productieproces van de wandtapijten. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 49