RAVON Hemelvaartweekend 2009 Friesland/Drenthe/Groningen REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND
RAVON Hemelvaartweekend 2009 Friesland/Drenthe/Groningen Een verslag van RAVON L. Luijten & A. van Diepenbeek februari 2010 M.m.v.: Marijke Drees, John Melis, Aaldrik Pot, Teddy Dolstra, Josine de Jongh, Jarno Beijk & Peter Frigge. STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl
Colofon 2010 Stichting RAVON, Nijmegen Rapportnummer 2009-026 Tekst: Leon Luijten en Annemarie van Diepenbeek Met medewerking van: Marijke Drees, John Melis, Aaldrik Pot, Teddy Dolstra, Josine de Jongh, Jarno Beijk en Peter Frigge. Foto omslag: Op zoek naar amfibieën en reptielen, Teddy Dolstra Wijze van citeren: Luijten, L. en A. van Diepenbeek, 2010. RAVON Hemelvaartweekend Friesland/Drenthe/ Groningen 2009. Stichting RAVON, Nijmegen. 2
INHOUD 1 SAMENVATTING..5 2 INLEIDING 7 3 PROGRAMMA.8 4 METHODE 10 5 RESULTATEN.13 6 DANKWOORD..15 7 LITERATUUR. 16 BIJLAGEN..17-52 1 Veldformulier 2 Verspreidingskaarten aangetroffen soorten amfibieën, reptielen en vissen 3 Deelnemerslijst 4 Krantenartikel Leeuwarder Courant, 21 mei 2009 Foto 1: In de voortplantingstijd is het onderscheid tussen poelkikker (boven) en bastaardkikker gemakkelijker te zien. (foto Harm Hofman) 3
4
1 SAMENVATTING In 2009 is het Hemelvaartweekend van RAVON gehouden van 20 tot en met 24 mei in het grensgebied van Groningen, Friesland en Drenthe. Als uitvalsbasis is gebruik gemaakt van het Natuurvriendenhuis Allardsoog in Een-West (Dr.). Ruim 40 deelnemers vanuit het hele land hebben het inventarisatieweekend bezocht, waarvan een groot deel in de accommodatie heeft overnacht. De organisatie was in handen van een ad hoc werkgroep, die dit jaar bestond uit Marijke Drees, Jarno Beijk, Josine de Jongh, John Melis, Aadrik Pot, Leon Luijten, Annemarie van Diepenbeek en Kris Joosten. Tijdens het weekend hebben deelnemers in groepen van drie tot zes personen circa 40 terreinen of delen ervan bezocht. Grotere terreinen zijn opgedeeld en zijn twee- of meermaals bezocht door meerdere groepen. Dit vooral om goede weersomstandigheden en aanwezige kennis optimaal te benutten. Donderdag lag de nadruk van de inventarisatie op het zuidoostelijk deel van Friesland. Vrijdag en zaterdag is vooral Drenthe en een klein deel van Groningen bezocht. Zondag is de accommodatie opgeruimd en zijn de laatste terreinen bezocht. Een aantal terreinen die ook tijdens het hemelvaartweekend van 1995 (Friesland) en 2006 (Drenthe) was onderzocht, is in 2009 opnieuw bezocht. Dit hemelvaartweekend bestond ook de mogelijkheid om op excursie te gaan in het Fochteloërveen. Hiervoor werd de vrijdag- en zaterdagochtend gereserveerd. Daarnaast is een aantal deelnemers met de boot op excursie geweest, op zoek naar rivierdonderpadden en grote modderkruipers. Wim Andela heeft de donderdagavond een lezing verzorgd over de herpetofauna in de regio. Spontaan werd het initiatief genomen om een bezoek te brengen aan een locatie met boomkikkers in het zuiden van het onderzoeksgebied. Hier werden diverse mannetjes, vrouwtjes, amplexen en klontjes dril van deze soort waargenomen. Deze wilde excursie viel echter buiten het programma. Tijdens het weekend zijn vijf soorten reptielen, acht soorten amfibieën en 15 vissoorten vastgesteld. Foto 2: Deelneemster Angela de Wild met een handvol poelkikkers (foto Annemarie van Diepenbeek) 5
De aangetroffen reptielen zijn; hazelworm, levendbarende hagedis, gladde slang, ringslang en adder. Van de amfibieën werden kleine watersalamander, gewone pad, rugstreeppad, bruine kikker, heikikker, bastaardkikker, meerkikker, poelkikker gevonden. Tenslotte zijn ook de volgende vissoorten waargenomen: snoek, baars, snoekbaars, blankvoorn, brasem, driedoornige stekelbaars, tiendoornige stekelbaars, kleine modderkruiper, riviergrondel, rivierdonderpad, rietvoorn, pos, kolblei, paling en zeelt. Behalve de vele deelnemers hebben ook lezers van de Leeuwarder Courant mee kunnen genieten van onze belevenissen. Buiten de regionale was er ook belangstelling vanuit de lokale pers; John Melis werd door twee kranten geïnterviewd. Hij kon dat bijna in het Fries! Al met al een soortenrijk hemelvaartweekend in een soms verrassende omgeving. Op enkele terreinen werd een soort voor het eerst waargenomen. Voor veel soorten is het voorkomen herbevestigd (prioritaire kilometerhokken in het kader van het verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën). Voor veel andere waarnemingen leidden de veldbezoeken tot een verbeterde kennis van de verspreiding van soorten in dit deel van Nederland. Foto 3 : Jong geleerd is oud gedaan (foto Annemarie van Diepenbeek) 6
2 INLEIDING Het RAVON Hemelvaartweekend 2009 is van 20 tot en met 24 mei gehouden in het grensgebied van Friesland, Groningen en Drenthe. Als uitvalsbasis is gebruik gemaakt van het Natuurvriendenhuis Allardsoog in Een-West (Dr.). Ruim 40 deelnemers (zie bijlage 3) vanuit het hele land hebben het inventarisatieweekend bezocht, waarvan de meesten in de accommodatie overnachtten. De organisatie was in handen van Marijke Drees (algemeen en planning), Jarno Beijk en Josine de Jongh (boodschappen en inwendige mens), John Melis en Aaldrik Pot (selectie gebieden en contacten terreinbeheerders), Leon Luijten (selectie gebieden, veldkaarten en verslag) en Annemarie van Diepenbeek en Kris Joosten (algemeen, aanmelding en financiën). Annemarie van Diepenbeek had de dagelijkse leiding. Peter Frigge verwerkte de veldformulieren tot overzichtelijke stippenkaarten. Naast de inventarisaties in grotere natuurterreinen stonden ook bezoeken gepland in kleine natuurterreinen en landschapselementen (heiderestanten of poelen). Van de meeste terreinen was al iets bekend over het voorkomen van amfibieën of reptielen, soms betrof het witte gebieden waarbij elke waarneming nieuw is. Een aantal terreinen die in 1995 of 2006 geïnventariseerd zijn tijdens de hemelvaartweekenden in respectievelijk Friesland en Drenthe zijn in 2009 opnieuw bezocht. Over het algemeen werd door terreinbeheerders welwillend toegang verleend tot de terreinen, ook buiten wegen en paden. In Friesland was het bij It Fryske Gea en particulieren niet vanzelfsprekend toegang tot natuurterreinen in de deze periode (i.v.m. broedtijd weidevogels) te verkrijgen. Helaas hebben we daarom een aantal interessante gebieden links moeten laten liggen. Inventarisaties hebben als doel de verspreiding van soorten reptielen, amfibieën en vissen in kaart te brengen en veranderingen in de verspreiding vast te leggen. Naast het inventariseren van minder bekende gebieden en gezelligheidsaspect hebben de Hemelvaartweekenden mede het doel om kennis te delen. Deelnemers met veel soorten- en inventarisatiekennis brengen op deze dagen kennis over op deelnemers met een geringere kennis; voor dit onderdeel worden veelal de meer bekende en soortenrijke gebieden bezocht. Vanwege een landelijk lopend onderzoek naar de Chytride schimmel zijn op meerdere locaties amfibieën op de aanwezigheid van deze schimmel bemonsterd. Chytride is een voor amfibieën dodelijke schimmelinfectie die mondiaal gezien al veel amfibieënpopulaties in gevaar heeft gebracht of hier en daar zelfs geëlimineerd heeft. Het bemonsteren bestaat uit het nemen van een slijmmonster van de opperhuid (uitwendig) met behulp van een wattenstaafje. Deelnemers van dit inventarisatiekamp hebben -op vrijwillige basis- op een of meerdere locaties dit veldonderzoek verricht. Voor de deelnemers was er tevens de mogelijkheid om op donderdag- of vrijdagochtend het Fochteloërveen onder leiding van een gids te bezoeken. Omdat het Fochteloërveen al jaren wordt geïnventariseerd op reptielen en amfibieën is gekozen het gebied niet op te nemen in het inventarisatieprogramma. Door middel van de excursie was het toch voor iedereen mogelijk dit uitgestrekte, amfibieën- en reptielenrijke hoogveengebied te bezoeken. En passant werden nog diverse herpetologische waarnemingen verricht. Een tweede extraatje was een avond/nachtexcursie per boot in de Alde Feanen, met als doel het inventariseren van rivierdonderpadden en grote modderkruipers met behulp van zaklamp en schepnet. Uiteindelijk leverde dit enkele waarnemingen van rivierdonderpadden op. Een enkel groepje waagde een uitstapje naar een boomkikkerpoel (uitgezette populatie) in het zuidelijkste deel van het werkgebied (zie kader); niet zonder resultaat en bovendien met een bijzondere waarneming (zie kadertekst pag. 9). 7
3 PROGRAMMA Woensdag 20 mei 2009 Aankomst vanaf 20:00 uur. Er is geen officieel programma voor deze avond, maar mensen kunnen kennismaken met elkaar, een glas drinken en hun slaapplaats opzoeken en inrichten. Donderdag 21 mei 2009 8:00 uur: ontbijt en klaarmaken lunchpakketten, aansluitend corvee. Daarna uitreiking van de kaarten- en formulierenpakketten. Voorts een demonstratie en toelichting over het swabben van amfibieën, dit als deel van een landelijk lopend onderzoek naar het voorkomen van Chytrid, een voor amfibieën dodelijke schimmelinfectie. Deelnemers van dit inventarisatiekamp hebben -op vrijwillige basis- of een of meerdere locaties dit veldonderzoek verricht. 9:00 uur: vertrek voor inventarisaties in kleine groepen. 18:00 uur: avondeten (frites met snack en salade) / aansluitend corvee. 20:00 uur: RAVON-soortenquiz. Aan de hand van foto s is er een quiz samengesteld met vragen over de inheemse reptielen, amfibieën en (een paar) vissen. 21:30 uur: lezing door Wim Andela over het voorkomen van reptielen en amfibieën in de regio. Een kleine groep vertrekt voor een nachtexcursie, waarbij een boomkikkerspoel is bezocht. Vrijdag 22 mei 7:30 uur: ontbijt en klaarmaken lunchpakketten en aansluitend corvee. 9:00-12.00 uur: voor een deel van de deelnemers: Excursie Fochteloërveen, de overige deelnemers vertrekken voor inventarisaties in kleine groepen. 12:00-18:00 uur: inventarisaties in kleine groepen. 18.00 uur: avondeten en aansluitend corvee. 21:00 uur: een deel van de deelnemers gaat op zoek naar rugstreeppadden in de het onderzoeksgebied. Een ander deel van de deelnemers gaat met een boot van It Fryske Gea op zoek naar de rivierdonderpad en de grote modderkruiper. Zaterdag 23 mei 8:00 uur: ontbijt en klaarmaken lunchpakketten en aansluitend corvee. 9:00-12.00 uur: voor een deel van de deelnemers excursie in het Fochteloërveen. Overige deelnemers doen elders inventarisaties in kleine groepen. 12:00-18:00 uur: inventarisaties in kleine groepen. 19:00 uur: barbecue en aansluitend corve. Zondag 24 mei 2009 8:00 uur: ontbijt en klaarmaken lunchpakketten met aansluitend corvee. 9:00 uur: opruimen en schoonmaken accommodatie; inpakken spullen. 10:00 uur: voor geïnteresseerden inventarisaties in de omgeving van de accommodatie; voor anderen vertrek naar huis. 14:00 uur: terugkomst op de accommodatie einde van het weekend. 8
Foto 4: Nachtactieve ringslang (foto Teddy Dolstra) Nachtactieve ringslang De hemelvaartweekenden van RAVON zijn naast het verzamelen van een bulk aan gegevens er mede op gericht dat deelnemers zo veel mogelijk soorten amfibieën en reptielen onder ogen krijgen. Dit was voor een groep deelnemers van het RAVON-hemelvaartweekend, waaronder ondergetekende, om op 21 mei 2009 een goede reden om in het nachtelijk uur naar een locatie te gaan in de grensstreek van Fryslân en Drenthe, waar een groot aantal boomkikkers waar te nemen waren. De locatie is een plek waar deze soort niet van nature voorkomt. De nachtexcursie bleek niet zonder succes. Diverse boomkikkers werden waargenomen, ook in amplexhouding en er waren zelfs eiklompjes te zien. Tussen al die boomkikkers werden tevens enkele bastaardkikkers waargenomen. Plots werd er geroepen: Een ringslang! En hij heeft een kikker te pakken! Menig deelnemer spoedde zich naar de plek des onheils om het spektakel te observeren. Een volwassen ringslang had een flinke bastaardkikker te pakken. Er werden diverse foto s gemaakt van het schouwspel, maar geen enkele foto werd mooi, omdat de ringslang zich met prooi uit een viltlaag van mannagras weg probeerde te wurmen; weg van die fotografen, weg van het licht. Dit lukte de ringslang uiteindelijk, waarna zij met prooi naar de overkant van de dobbe zwom. Al gauw liepen een aantal deelnemers weer naar de ringslang toe, die nu op een kalere oever de kikker probeerde weg te werken. Nu lukte het wel om een paar schitterende foto s te maken, waarna het dier met rust werd gelaten, zodat het de kikker op zijn gemak weg kon werken. De deelnemers verlieten de in nevelen gehulde dobbe met een gevoel van genoegen; iedereen had immers meerdere boomkikkers gezien en te midden van een luidruchtig boomkikkerkoor kunnen genieten van de toegift van een ringslang met prooi! Teddy Dolstra 9
4 METHODE Opzet inventarisaties Tijdens RAVON hemelvaartweekenden staat het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen (en vissen) centraal. Bij de selectie van de gebieden is rekening gehouden met de bekende gegevens en ook zijn slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn enkele topgebieden opgenomen om nieuwe waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. De indeling van de groepen wordt op de dag zelf gemaakt en is grotendeels naar eigen keuze; minder ervaren deelnemers wordt gevaagd aan te sluiten bij personen met veel veld- en soortenkennis. Als vanzelfsprekend wordt er tijdens het RAVON hemelvaartweekend zorgvuldig omgegaan met de terreinen die we mogen betreden. Voor de te bemonsteren terreinen zijn betredingsvergunningen geregeld door de al eerder genoemde ad hoc werkgroep. Voor een bezoekje aan niet geselecteerde poelen, kleine landschapelementen of particuliere terreinen, dienen de deelnemers zelf om toestemming te vragen aan de vermoedelijke eigenaar (meestal aanwonend of in directe omgeving). In de eerste plaats voor de deelnemers zelf om vervelende situaties te voorkomen, in de tweede plaats om de goede naam van RAVON hoog te houden. Voor inventarisatie is ontheffing Flora- en faunawet nodig. RAVON heeft voor aanvullende ontheffingen gezorgd om te gebruiken tijdens het weekeind. Inventarisatiemethode Tijdens de excursies zijn gebieden aan de hand van uitgereikte kaarten geïnventariseerd. Binnen elk groepje is minimaal één reptielen- en/of amfibieëndeskundige aanwezig. Elk groepje ontvangt veldformulieren, kaarten en de benodigde vergunningen/ontheffingen. Het pakket veldkaarten is met zorg samengesteld; in een zo klein mogelijk werkgebied zijn zowel reptielen- als amfibieënbiotopen geselecteerd, evenals een aantal interessante natuurgebieden, die nog als wit gebied golden en enkele minder bekende, kleinere natuurterreinen. Op de gebruikte veldformulieren (bijlage 1) is steeds een kaartje met coördinaten afgebeeld en een tabel waarin de gevonden soorten genoteerd kunnen worden. Gegevens van de waarneming worden in een tabel genoteerd en de locaties zijn met cijfers of letters ingetekend op het kaartje. Zodoende is van elke waarneming de vindlocatie met de coördinaten en de gegevens (geslacht, leeftijd ed.) te achterhalen (reptielen vaak per individu en amfibieën vaak per (deel van) een poel). De ervaring leert dat onderweg naar een locatie meerdere niet geplande terreintjes en watertjes eveneens bemonsterd worden. Om eigen initiatieven van RAVON-ers op gestandaardiseerde wijze te rapporteren zijn in elk setje enkele blanco kaarten toegevoegd. Hierop wordt de situatie uitgetekend of worden coördinaten vermeld van de gevonden dieren. Amfibieën worden vooral geïnventariseerd door geschikte voortplantingswateren te bemonsteren met behulp van een schepnet. Hierbij worden volwassen en larven van groene kikkers en salamanders gevangen en larven of juvenielen van gewone pad, bruine- of heikikker. Daarnaast wordt geschikt landbiotoop afgezocht naar (sub)adulten. Bij het naderen van het voortplantingswater worden indien mogelijk de kikker- en paddensoorten aan de hand van hun koorroep geïnventariseerd en op naam gebracht. 10
Foto 5: De meeste amfibieën worden geïnventariseerd met behulp van een schepnet. (foto Teddy Dolstra) Reptielen worden vooral langzaam wandelend gezocht in geschikt biotoop. Vaak zijn dan dieren zonnend te vinden op goed geëxponeerde plekken. Daarnaast kan al struinend gezocht worden naar actieve reptielen. Tevens kan hout, plastic of stenen opgetild worden om verborgen dieren te vinden. Vissen in kleine wateren (sloten, beken en poelen) worden geïnventariseerd met behulp van een schepnet en in grotere wateren wordt het schepnet aangevuld met een zegen. Met een zegen wordt een grotere wateroppervlakte in één keer afgevangen, waarbij ook grotere vissen gevangen kunnen worden, die met het schepnet minder goed gevangen kunnen worden. Tijdens dit hemelvaartweekend heeft een nachtinventarisatie met de boot van It Fryske GEA plaatsgehad in de Alde Feaenen. Gevangen dieren zijn, indien nodig, meestal gedetermineerd met behulp van de RAVON-veldgidsjes Herkennen Amfibieën en Reptielen (Van Diepenbeek & Creemers, 2006) en Herkennen Zoetwatervissen (Spikmans & Kranenbarg, 2006) of met de veldgids Amfibieën en reptielen (Stumpel & Strijbosch, 2006). Op donderdag 21 mei lag de nadruk van de te inventariseren terreinen in het oostelijk deel van Friesland. Enkele grotere Friese terreinen die zijn geïnventariseerd zijn: Koningsdiep/Bakkeveen, Haulerveld, Beetsterzwaag (Landgoederen Lauswolt en Olterterp en Witte en Zwarte Meer) en Pupedobbe. De kleinere onderzochte natuurterreinen in Friesland zijn: Stobbepoel, Wijnjeterperverlaat, Zandhuizen en omgeving, het gebied ten zuiden van Schoapedobbe (Elsloo), Hemrikerverlaat, Hoornsterzwaag, Kapellepole, Rijsberkamperveld, Rode Dorp en Santhaes/Oosthoek. Vrijdag en zaterdag zijn vooral Drentse en Groningse terreinen bezocht. In Drenthe zijn dat: De Bieuw, Esmeer/Huis ter Heide (Fochtelooërveen), Tonckensbosch, Mensingebosch, Noordseveld, Oostervoorstediep, Vledderveen, Zuursche duinen en omgeving zandwinplas America. De Jilt Dijksheide is een wat groter Gronings natuurterrein. Langaar- en Doktersveen, Donderseweg en Maatlanden zijn de onderzochte kleinere terreinen in Drenthe. In Groningen zijn dit: Coendersborgh en Nanninga s bos. 11
Een aantal grote nabijgelegen terreinen (Drents-Friese Wold en Fochteloërveen) is niet in het inventarisatieweekend betrokken. Helaas werd voor enkele interessante reptielen- en amfibieëngebieden geen toestemming voor inventarisatie gekregen. 12
5 RESULTATEN Tijdens het RAVON hemelvaartweekend 2009 zijn één of meerdere bezoeken gebracht aan in totaal 74 km-hokken. Hiervan liggen er vijf in Groningen, 34 in Drenthe en 35 in Friesland. De resultaten van het hemelvaartweekend zijn samengevat in 22 verspreidingskaarten (bijlage 2, figuren 1 t/m 30). De resultaten zijn weergegeven in stippenkaarten, waarin de waarnemingen op het niveau van een kilometerhok zijn ingetekend. Figuur 1 geeft een overzicht van alle bezochte km-hokken. In enkele km-hokken zijn meerdere locaties (poelen) bezocht. Van reptielen zijn de coördinaten van de vindplaatsen nauwkeurig ingetekend en vastgelegd. Zodoende is het aantal waarnemingen van veel soorten veel hoger dan het aantal km-hokken waarin de soort gevonden is. Tabel 1: Waargenomen amfibieën, reptielen en vissen; het aantal waarnemingen en aantal waargenomen exemplaren per soort. Soort Aantal waarnemingen Aantal exemplaren Amfibieën Bastaardkikker 50 269 Bruine kikker 149 1646 Gewone pad 41 3448 Groene kikker (onbepaald) 59 339 Heikikker 26 892 Bruine of heikikker 153 1830 Kleine watersalamander 50 137 Meerkikker 8 122 Poelkikker 29 199 Rugstreeppad 1 1 Reptielen Adder 28 29 Gladde slang 1 1 Hazelworm 3 3 Levendbarende hagedis 126 182 Ringslang 12 32 Vissen Baars 9 27 Bermpje 1 3 Blankvoorn 8 147 Brasem 3 23 Driedoornige stekelbaars 1 5 Kleine modderkruiper 4 9 Kolblei 2 3 Paling 1 1 Pos 4 6 Rietvoorn 3 3 Rivierdonderpad 2 7 Riviergrondel 8 24 Snoek 12 17 Snoekbaars 1 1 Tiendoornige stekelbaars 14 153 Zeelt 5 15 13
Tabel 2: Waargenomen overige soorten: aantal waarnemingen en aantal exemplaren. Soort Aantal waarnemingen Aantal exemplaren Ongewervelden Gevlekte Amerikaanse rivierkreeft 1 6 Hoornaar 2 2 Azuurjuffer 1 10 Glassnijder 1 1 Grote keizerlibel 1 1 Platbuik 2 2 Smaragdlibel 1 1 Viervlek 2 2 Vuurjuffer 1 100 Kolibrivlinder 1 1 Zoogdieren Das 3 (sporen) 3 (sporen) Stinkdier (skunk) 1 (schedel) 1 (schedel) Haas 2 (zicht) 3 (zicht) Ree 1 (zicht) 1 (zicht) Planten Wilde gagel 1 1 14
6 DANKWOORD Het RAVON-hemelvaartweekend werd mede mogelijk gemaakt dankzij een subsidie van de Provincie Friesland. It Fryske GEA, Het Drentse landschap, het Groninger Landschap en Staatsbosbeheer danken we voor de verleende toestemming om hun terreinen te bezoeken. Het ad-hoc projectgroepje (zie hoofstuk 2, Inleiding) wordt bedankt voor de inzet en ondersteuning voor en tijdens het kamp en voor de nazorg. Onmisbaar voor het slagen van het weekend was vooral het enthousiasme en de gedrevenheid van de aanwezige vrijwilligers, die er niet alleen een succesvol, maar ook een gezellig weekend van maakten. Foto 6: Heikikker (foto Annemarie van Diepenbeek) 15
7 LITERATUUR Diepenbeek, A. van & R. Creemers, 2006 (2 e, herziene druk 2009). Herkenning Amfibieën en Reptielen. Stichting RAVON, Nijmegen. 144 p. Diepenbeek, A. van & J. van delft. Het waarnemen van amfibieën en reptielen, 2006 (2 e herziene druk 2008). Stichting RAVON, Nijmegen. 60 p. Spikmans, F. & J. Kranenbarg, 2006. Herkenning zoetwatervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. 60 p. Spikmans, F. & T. de Jong, 2006 (2 e, herziene druk 2008). Het waarnemen van zoetwatervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. 60 p. Stumpel, T. & H. Strijbosch, 2006. Veldgids Amfibieën en reptielen. KNNV Uitgeverij, Zeist. 318 p. 16
BIJLAGEN 1 Veldformulier 2 Verspreidingskaarten 3 Deelnemerslijst 4 Krantenartikel Leeuwarder Courant, 21 mei 2009 Foto 7: Succesvolle nachtelijke vangst van rivierdonderpadden in de Alde Feanen (foto Annemarie van Diepenbeek) 17
Bijlage 1 RAVON Hemelvaartweekend (20-24 mei 2009) Groep: Datum: Kapellepole, coördinaten 208,7-560,4 (eigenaar It Fryske Gea) Let op: Maximaal 5 personen! Locatie nr. (zie kaart) Soort Zicht/Vangst /Gehoord/.. Adult man Adult vrouw subadult Juv./larve Ei Bijzonderheden: Fig. 1: veldformulier 18
BIJLAGE 2 Verspreidingskaarten aangetroffen soorten amfibieën, reptielen en vissen (figuren 1 t/m 30) (per soortgroep in alfabetische volgorde) Figuur 1 Figuur 2 Figuur 3 Figuur 4 Figuur 5 Figuur 6 Figuur 7 Figuur 8 Figuur 9 Figuur 10 Figuur 11 Figuur 12 Figuur 13 Figuur 14 Figuur 15 Figuur 16 Figuur 17 Figuur 18 Figuur 19 Figuur 20 Figuur 21 Figuur 22 Figuur 23 Figuur 24 Figuur 25 Figuur 26 Figuur 27 Figuur 28 Figuur 29 Figuur 30 overzicht onderzochte km-hokken adder gladde slang hazelworm levendbarende hagedis ringslang bastaardkikker bruine kikker gewone pad groene kikker (onbepaald) heikikker kleine watersalamander meerkikker poelkikker rugstreeppad baars blankvoorn brasem driedoornige stekelbaars kleine modderkruiper kolblei paling pos rietvoorn rivierdonderpad riviergrondel snoek snoekbaars tiendoornige stekelbaars zeelt 19
Figuur 1 overzicht onderzochte km-hokken 20
Figuur 2 adder 21
Figuur 3 gladde slang 22
Figuur 4 hazelworm 23
Figuur 5 levendbarende hagedis 24
Figuur 6 ringslang 25
Figuur 7 bastaardkikker 26
Figuur 8 bruine kikker 27
Figuur 9 gewone pad 28
Figuur 10 groene kikker (onbepaald) 29
Figuur 11 heikikker 30
Figuur 12 kleine watersalamander 31
Figuur 13 meerkikker 32
Figuur 14 poelkikker 33
Figuur 15 rugstreeppad 34
Figuur 16 baars 35
Figuur 17 blankvoorn 36
Figuur 18 brasem 37
Figuur 19 driedoornige stekelbaars 38
Figuur 20 kleine modderkruiper 39
Figuur 21 kolblei 40
Figuur 22 paling 41
Figuur 23 pos 42
Figuur 24 rietvoorn 43
Figuur 25 rivierdonderpad 44
Figuur 26 riviergrondel 45
Figuur 27 snoek 46
Figuur 28 snoekbaars 47
Figuur 29 tiendoornige stekelbaars 48
Figuur 30 zeelt 49
Bijlage 3 Deelnemerslijst Michel Kapelle Sharon Boekhout Wim van den Heuvel Marcel Koen Sandra van Loon Jarno Beijk Josine de Jongh Tariq Stark Wytse Scheepstra Jeroen Koorevaar Sevana Koorevaar-Colenbrander Harm Hofman Annemarie van Diepenbeek Merijn van der Grijn Kris Joosten Piet Oudejans Stephan Loosveld Yvonne Radstake Phil Wilmer Teddy M. Dolstra John Melis Daggasten Leon Luiten Angela de Wild Aldrik Pot Jelger Herder Jody Ettema John Habraken Tijs Habraken Maarten Wolf Manon Warringa Marijke Drees Wim de Wild Peter Frigge Rob Lenders Annemieke Ouwehand Marga Born Kees Marijnissen Jochem Oostendorp Ton Lenders Emil Kuijs Bert Broers Peter Pfaff Koen Pluis Ivo van Hoek Mike Melis Huibert Barendrecht Foto 8: Vangsten noteren (foto Annemarie van Diepenbeek) 50
Bijlage 4 Figuur 31: Krantenartikel Leeuwarder Courant 23 mei 2009 51