Dyscalculiebeleidsplan Schooljaar 2015-2016 1
Inhoud Inhoudsopgave 2 Inleiding 3 Begeleiding van de dyscalculie leerling: 4 begeleiding buiten de reguliere lessen Meerssen 5 kosten 5 begeleiding binnen de reguliere lessen 6 wat iedere docent over dyscalculie moet weten 6 signalen van dyscalculie in het VO 7 Eindexamen voor kandidaten met dyscalculie: geen formulekaart maar wel een rekenkaart voorzieningen voor leerlingen met dyscalculie 8 8 9 Specifieke maatregelen voor dyscalculie leerlingen bovenbouw en 10 onderbouw: proefwerken in een groter lettertype aangepaste beoordeling in de onderbouw extra tijd of vermindering vragen rekenkaart / formulekaart / rekenmachine 10 10 10 10 Het dyscalculiepaspoort 11 Centrale rekentoets eindexamen: rekentoets in het kort leerlingen met ernstige rekenprobleem (ER-toets) of dyscalculie voorwaarde voor deelname aan de aangepaste rekentoets weigering vervolgopleiding (ER-toets) vanaf wanneer telt de rekentoets mee voor zakken of slagen? Belangrijke links: Regelingen en voorzieningen bij dyscalculie Aanpassingen bij het centraal examen 12 12 12 13 14 14 15 15 2
Inleiding Dyscalculie betekent letterlijk 'niet kunnen berekenen'. Het is net als bij dyslexie in feite een andere term voor ernstige en hardnekkige problemen bij het aanleren van bepaalde schoolse vaardigheden, die niet worden veroorzaakt door een gebrek aan intelligentie of te weinig onderwijs. Bij dyscalculie gaat het om ernstige en hardnekkige problemen met het leren en vlot/accuraat oproepen/toepassen van reken-wiskundekennis (feiten/afspraken). Deze definitie van dyscalculie geeft net als bij dyslexie een beschrijving van de problemen en noemt geen oorzaken of verklaringen. Dyscalculie is een complexe stoornis omdat bij rekenen meer hersengebieden worden gebruikt, waaronder ook het taalcentrum. Een getal bestaat uit het woord 'vijf, het cijfer '5' en de hoeveelheid *****. Deze 3 aspecten bevinden zich in 3 verschillende hersengebieden. Een van deze 3 speelt ook een rol bij dyslexie. Daarnaast is bij rekenen ook nog het frontale hersengebied van belang, dat een rol speelt bij planning en probleemoplossing. Als een leerling merkt dat het veel meer moeite met rekenen heeft dan klasgenoten en als alle inspanningen bij de vakken met substantieel rekenwerk tot weinig verbetering en weinig vooruitgang leiden dan kan dat bij de leerling zorgen voor veel spanning, onzekerheid en vermindering van het zelfvertrouwen. Leerlingen met ernstige rekenproblemen kunnen een grote weerstand krijgen tegen rekenen of rekenangst ontwikkelen. In opdracht van het ministerie van OCW heeft de KPC Groep in samenwerking met de Steunpunten taal en rekenen vo en mbo het Masterplan Dyscalculie ontwikkeld. Het doel is scholen handreikingen te bieden om leerlingen met dyscalculie te signaleren, maar ook om hen zo te begeleiden dat zij in staat zijn om onderwijs op hun eigen niveau te volgen. Leerlingen met dyscalculie of een ernstig rekenprobleem krijgen vanaf 2016 een aangepaste rekentoets met andere exameneisen. M. Weusten en M. Schoemaker Zorgcoördinatoren Stella Maris College Meerssen 3
Begeleiding van de leerling met dyscalculie De begeleiding binnen de school is gericht op een tweetal punten: 1. het bevorderen van de zelfstandigheid van de leerling en het leren omgaan met de handicap; 2. het voorkomen van negatieve gevolgen van dyscalculie en het leveren van schoolprestaties. Remediëren in Meerssen Leerlingen met dyscalculie hebben baat bij gestructureerd onderwijs, waarbij de opgaven stap-voor-stap worden aangeboden. Er is veel extra oefening en herhaling nodig, omdat deze leerlingen moeite hebben met het automatiseren van het rekenen, zoals de tafels van vermenigvuldiging. Naast extra oefening is het ook belangrijk aandacht te besteden aan emotionele ondersteuning. De leerling moet weer vertrouwen krijgen in de eigen capaciteiten. Compenseren Rekentoetsen worden in de onderbouw meegemaakt zonder calculator. Bij het maken van de rekentoetsen mag de leerling gebruik maken van de officiële rekenkaart. De cijfers voor de rekentoetsen in de onderbouw tellen niet mee. materiële compensatie: dyscalculie leerlingen mogen gebruik maken van een eenvoudige rekenmachine (géén grafische rekenmachine en géén rekenmachine die op het lichtnet is aan te sluiten en mag geen radiografische communicatiemogelijkheden bevatten) officiële rekenkaarten in de onderbouw en bovenbouw Aangepaste rekentoets (3ER) bovenbouw Dispenseren extra tijd vergroot lettertype aangepaste rekentoets 4
Corrigeren structureer het leergedrag geef inzicht in rekenstructuren geef rekenregels corrigeer niet dwars door de sommen heen, maar schrijf ernaast. Hulp kan gezocht worden bij een particulier werkende orthopedagoog of remedial teacher. Begeleiding buiten de reguliere lessen Voor wie? Welke begeleiding Wanneer Duur van de begeleiding Brugklasleerlingen Hulplessen rekenen Periode 2 en 3 2 x 5 lessen Leerlingen met dyscalculie in leerjaar 4 (havo) en 5 (vwo) rt. rekenen en voorbereiding rekentoets Periode 1 (afhankelijk van het rooster, maar altijd tijdens een tussenuur in de ochtend of op de dinsdagmiddag) 12 lessen Belangrijk om te weten Brugklasleerlingen die voor de hulplessen rekenen in aanmerking komen worden door de vakdocent wiskunde/rekenen geselecteerd. Individuele begeleiding in het voor - eindexamenjaar is vooral noodzakelijk bij die leerlingen waarbij de problematiek zeer hardnekkig is. Vooraf wordt altijd nagegaan wat er precies nodig is om de leerling op school zo goed mogelijk te begeleiden. Is de vakspecifieke begeleiding adequaat uitgevoerd of is daar nog meer winst te behalen? Maakt de leerling voldoende gebruik van compenserende middelen? Zet de leerling de hem verleende faciliteiten voldoende in? Is de leerling zich bewust van zijn eigen problematiek en mogelijke oplossingen daarvoor? 5
Kosten Klas 1 Klas 5 en 6 Geen extra kosten Individuele begeleiding is 5,00 per les Maximaal 12 lessen = 60 -, Begeleiding binnen de reguliere lessen Dyscalculie leerlingen hebben in de les speciale aandacht nodig. Het is dan ook belangrijk dat een docent rekening houdt met de specifieke behoeften van deze leerlingen. Nu is het begrijpelijk dat een docent niet zijn hele manier van lesgeven kan afstemmen op enkele dyscalculie leerlingen. Daarom staan hieronder didactische en pedagogische richtlijnen vermeld die niet alleen effectief zijn voor leerlingen met dyscalculie, maar evenzeer van belang kunnen zijn voor alle leerlingen. Praat duidelijk en schrijf duidelijk op het bord. Geef, wanneer de leerling hierom vraagt, goede kopieën van aantekeningen en oefeningen, zodat hij/zij zijn/haar eigen werk kan corrigeren. Controleer het gemaakte huiswerk. Laat de dyscalculie leerling samenwerken met een leerling die bijvoorbeeld rekenvaardiger is. Geef nooit zomaar een beurt; bespreek dit altijd van tevoren zodat de leerling zich kan voorbereiden. Bied lesmateriaal en proefwerken duidelijk, overzichtelijk en in getypte vorm aan. Wanneer de leerling hierom vraagt, in een vergroot lettertype. Dyscalculie leerlingen kunnen moeite hebben met het overschrijven van aantekeningen van het bord of het maken van goede sommen.. Geef de leerling recht op nabespreking van schriftelijke overhoringen, zodat hij/zij kan aantonen dat hij/zij de leerstof beheerst. 6
Wat iedere docent over dyscalculie moet weten: fundamenteel is de acceptatie van het probleem; het is niet tijdelijk, maar blijvend. leerlingen met hardnekkige rekenproblemen worden nooit leerlingen zonder rekenproblemen, ongeacht de maatregelen die genomen worden. deze leerlingen zijn niet ongeconcentreerd of niet gemotiveerd, maar kunnen soms in de loop van de jaren gedemotiveerd geraakt zijn. deze leerlingen hebben vaak meer tijd nodig om informatie te verwerken, maar zijn niet dom. deze leerlingen leren moeilijk informatie uit hun hoofd. er bestaat niet één type dyscalculie leerling. dyscalculie is geen modeverschijnsel. dyscalculie leerlingen maken ook wel eens hun huiswerk niet en doorlopen net als alle leerlingen de puberteit! Signalen van dyscalculie in het VO zijn onder andere: veel problemen met breuken, decimalen, percentages, de waarde van getallen, meten en schatten een langzaam rekentempo en veel moeite met hoofdrekenen als gevolg van het niet voldoende geautomatiseerd beheersen van de basissommen zoals de tafels moeite met het uitspreken en de getalwaarde van grotere en complexe getallen zoals getallen met decimale cijfers moeite met het onthouden van rekenbegrippen (bijvoorbeeld 'kwadraat', rekenregels (zoals het vereenvoudigen van breuken) en symbolen (zoals x2) visueel-ruimtelijke problemen die zich bijvoorbeeld voordoen bij het werken met tabellen en kaarten niet vlot kunnen omgaan met geld en dus niet vlot kunnen betalen bij de kassa moeite blijven houden met klokkijken en daardoor bijvoorbeeld niet snel genoeg vertrektijden op het station kunnen lezen 7
Eindexamen voor kandidaten met dyscalculie Het afwijken van de wijze van examineren is vastgelegd in artikel 55 van het Eindexamenbesluit. In het eerste lid staat dat de directeur van een school een gehandicapte leerling toestemming kan geven om het examen op aangepaste wijze af te leggen. In het tweede lid is vastgelegd dat: er een deskundigenverklaring moet zijn, die door een ter zake kundige psycholoog of orthopedagoog is opgesteld de aanpassing in ieder geval kan bestaan uit een verlenging van de examenduur met 30 minuten een andere aanpassing alleen mogelijk is als deze in de deskundigenverklaring wordt vermeld en als de aanpassing aantoonbaar aansluit bij het begeleidingsadvies in deze verklaring Geen formulekaart maar wel een rekenkaart bij het centraal examen Leerlingen met dyscalculie mogen bij het centraal examen geen gebruik maken van een formulekaart of rekentabellen. Kennis van de formules behoort tot de exameneisen. Die eisen kunnen niet zonder meer opzij gezet worden. De directeur van een school mag wel op grond van artikel 55 van het examenbesluit de wijze van examinering aanpassen. Op grond van de Wet gelijke behandeling mag de school niet de exameneisen aanpassen. Ook de inhoud van het examen mag niet worden aangepast. De school mag wel het gebruik van de rekenkaart toestaan bij: de reguliere rekentoets en de centrale examens door leerlingen met een geldige dyscalculieverklaring. de aangepaste rekentoets door leerlingen met ernstige rekenproblemen of dyscalculie, die op grond van de criteria door de school zijn toegelaten tot de aangepaste toets. De rekenkaart kan worden gezien als een vorm van kladpapier. Bij de digitale rekentoets, bij papieren examens en bij digitale examens zijn de voor die examenvorm geldende kladpapierregels ook van toepassing op de rekenkaart. Het is toegestaan de leerling op zijn/haar verzoek tijdens de zitting een nieuw exemplaar te verstrekken. Het is toegestaan de leerling bij aanvang van de zitting meerdere exemplaren te verstrekken. De school mag een kaart vaststellen en uitreiken die slechts een deel van de tabellen bevat. Onderscheid daarin per leerling is toegestaan. Kleine lay-outwijzigingen, zoals een tabel verticaal in plaats van horizontaal plaatsen, zijn toegestaan. Aanvullingen zijn niet toegestaan. 8
Voorzieningen voor leerlingen met dyscalculie Voor leerlingen met dyscalculie (en een dyscalculieverklaring) gelden de volgende voorzieningen: Een half uur verlenging van de examentijd bij diverse onderdelen van de centrale examens wanneer het rekenwerk een stevige rol speelt. Alle leerlingen, met uitzondering van vwo-leerlingen, kunnen een profiel kiezen zonder wiskunde. Havoleerlingen moeten dan het profiel Cultuur en Maatschappij kiezen. Het plan van staatssecretaris Dekker om wiskunde c in te voeren voor havoleerlingen met het profiel C&M die geen wiskunde hebben gekozen, is teruggedraaid. 9
Specifieke maatregelen voor leerlingen met dyscalculie in de onderbouw en bovenbouw Faciliteiten worden toegekend na overleg met de leerling, zijn/haar ouders, mentor / teamleider en zorgcoördinator. De faciliteiten worden door de zorgcoördinator vastgelegd in het dyscalculiepaspoort van de leerling. Docenten moeten deze faciliteiten toestaan. Dit betekent dat elke sectie goed geïnformeerd is over dyscalculie. Dyscalculie leerlingen kunnen recht hebben op de onderstaande maatregelen: 1. Proefwerken in een groter lettertype. Binnen school worden vergrotingen aangeboden in: Lettertype: Lettergrootte: Arial 12 pt. TIP: maak standaard het proefwerk in het bovenstaande lettertype en grootte en biedt het alle leerlingen aan. 2. Aangepaste beoordeling van het rekenen in de onderbouw Aangepaste beoordeling vraagt om een eenduidige visie van een sectie en goede afspraken. Wanneer cijfers worden gegeven, kan worden gekozen uit de volgende mogelijkheden: Bij rekentoetsen: Deze worden zonder calculator meegemaakt. Het cijfer telt niet mee in de beoordeling. 3. Extra tijd of vermindering vragen (bij 50 minuten staat een verlening van 15 minuten en bij 100 minuten staat een verlening van 30 minuten) bij de vakken: Economie, M&O, Wiskunde, Natuurkunde, Scheikunde, Rekenen, Aardrijkskunde en Biologie. 4. Het toestaan in de onderbouw van het gebruik van rekenkaarten en eenvoudige rekenmachine bij de bovenstaande vakken. 10
Het dyscalculiepaspoort Eenmaal gemaakte schoolafspraken dienen door leerlingen en docenten uitgevoerd te worden. Het betekent dat docenten deze schoolafspraken bij de hand hebben en weten over welke leerlingen het gaat. Het dyscalculiepaspoort is hierbij een belangrijk hulpmiddel omdat: de docent het dan niet hoeft te onthouden; de leerling medeverantwoordelijk is voor het krijgen van de afgesproken faciliteiten de docent op het paspoort kan zien wat de afgesproken faciliteiten voor deze leerling zijn. Dyscalculiepaspoort van: Verantwoordelijkheid leerling Compenserende faciliteiten: o o o o o o o Extra tijd of vermindering vragen (bij 50 minuten staat een verlening van 15 minuten en bij 100 minuten staat een verlening van 30 minuten) bij de vakken: Economie, M&O, Wiskunde, Natuurkunde, Scheikunde, Rekenen, Aardrijkskunde en Biologie Vergroten teksten en toetsen Geen overhoringen op het bord Extra hulpmiddelen zoals: Calculator gebruik toestaan Rekenkaart toestaan Opzetboekje rekenen / wiskunde toestaan in onderbouw Bij rekentoetsen: Deze worden zonder calculator meegemaakt, maar tellen niet mee in de beoordeling. Gebruik officiële rekenkaart is wel toegestaan. Tijdens de les Schrijf het huiswerk goed op Vraag indien nodig om hulp Huiswerk Plan je werk Werk ieder dag; werk vooruit Werk niet overdreven lang Vraag om formulekaarten die bij de methode horen Maak aantekeningen tijdens het huiswerk Bij toetsing Lees goed Controleer je werk; niets vergeten Vraag zo nodig extra tijd Algemeen Probeer met de vakken en opdrachten die je goed kunt de cijfers op te halen Augustus 2015 Leerlingen zijn er zelf verantwoordelijk voor dat docenten tijdig weten dat ze rekening moeten houden met bovenstaande faciliteiten. 11
Centrale rekentoets 3F In het schooljaar 2013-2014 kregen leerlingen in het vo en mbo voor het eerst te maken met een rekentoets als verplicht onderdeel van het eindexamen. Deze toets wordt geijkt aan het Referentiekader rekenen, zoals vastgesteld in de Wet Referentieniveaus. De rekentoets is bestemd voor alle leerlingen, dus ook voor de leerlingen die geen wiskunde in hun pakket hebben. Uitgangspunt voor de rekentoets voor vmbo is referentieniveau 2F, voor havo/vwo is dat 3F. Vanaf schooljaar 2015-2016 is de rekentoets voor alle examenkandidaten verplicht en telt mee voor de uitslag van het examen. De rekentoets zoals deze op dit moment is vastgelegd groeit mee en wordt ieder jaar tot 2020 iets moeilijker voor leerlingen om te halen. Ook zijn er aangepaste toetsen voor leerlingen die moeite hebben met rekenen. Leerlingen met dyscalculie kunnen meer gebruik maken van een rekenmachine en een eenvoudige rekenkaart. Rekentoets in het kort (alle veranderingen op een rij) Bijna alle vo en mbo leerlingenmoeten vanaf schooljaar 2015-2016 verplicht een rekentoets maken. Tot 2020 wordt de lat van de rekentoets ieder jaar iets hoger gelegd. Dat betekent dat leerlingen ieder jaar meer antwoorden goed moeten hebben om voor de rekentoets een voldoende te halen. In het eerste jaar (2015-2016) is een score gelijk aan een 4,5 genoeg om 'voldoende' vermeld te krijgen op het diploma. Als blijkt dat meer dan 5 procent extra van de leerlingen zakt doordat ze geen voldoende voor het rekenen weet te behalen, worden de eisen verder naar beneden bijgesteld. Tot 2020 zal de toets elk schooljaar een beetje moeilijker worden. Vanaf 2015-2016 krijgt iedere leerling vier kansen om de rekentoets af te leggen, waarvan minimaal één in het voorexamenjaar (vo en mbo) De rekentoets wordt in het examenjaar (3x) of het jaar daarvoor (1x) afgenomen. Is de rekentoets niet gehaald, dan zakt de leerling voor het diploma. Scholen kunnen zelf bepalen op welk moment de toets wordt gemaakt in de daarvoor aangegeven periode. De rekentoets wordt digitaal afgenomen (met ingebouwde rekenmachine voor waar deze gebruikt mag worden). Er komen vanaf 2015-2016 meer gewone 'kale' sommen in de rekentoets. Herkansen op een hoger niveau wordt vanaf 2015-2016 mogelijk, bij onvoldoende is terugvallen op het eerder behaalde cijfer op het lagere niveau mogelijk. 12
Leerlingen met ernstige rekenproblemen (ER-toets) of dyscalculie Leerlingen met een dyscalculieverklaring maken de reguliere toets, maar mogen (simpele) hulpmiddelen gebruiken. Leerlingen met ernstige rekenproblemen (of dyscalculie) kunnen met de ERtoets laten zien dat zij, hoewel met enige beperking, over voldoende rekenvaardigheden beschikken voor bepaalde vervolgopleidingen. PAS OP: vervolgscholen-en opleidingen kunnen leerlingen die de ER-toets hebben gemaakt weigeren. Scholen zijn verplicht leerlingen en ouders hierover goed te informeren. Scholen en instellingen zullen leerlingen met ernstige rekenproblemen moeten wijzen op de mogelijkheid van de rekentoets ER, en de onderbouwing voor deelname moeten vastleggen. Een leerling die de ER-toets heeft behaald, mag herkansen met de reguliere toets. Teruggevallen op het eerder behaalde cijfer van de ER-toets is mogelijk. Pabo s gaan bij toelating strenger selecteren: Leerlingen die de ER-Toets hebben afgelegd worden geweigerd. Meer hbo en mbo opleidingen gaan selecteren op de ER-toets! Voorwaarde voor deelname aan de aangepaste rekentoets: a. In het voortraject in het onderwijs (wellicht al tijdens de basisschoolperiode) vóór 1 januari 2014 is vastgesteld dat door dyscalculie of ernstige rekenproblemen de eisen van de standaardtoets niet haalbaar zijn, ook niet nadat in dat voortraject sprake was van remediëring en daarbij behorende extra inspanning (oefening) door de leerling. b. Voorafgaand aan de afname van de aangepaste toets door de school een intensief trainingstraject is geboden, gericht op de aangepaste afname, en dat traject ook door de leerling met extra inspanning (oefening) is gevolgd. c. Er een goed toegankelijk dossier is van de leerling waarin de onderdelen a. en b. zijn beschreven, en tevens is aangegeven dat de leerling op de hoogte is van aantekening op de cijferlijst en mogelijke consequenties, en dat leerling en school resultaten en andere gegevens ter beschikking stellen van het CvE ten behoeve van onderzoek, waarbij het CvE zich zal houden aan de regels geldend op grond van de Wet Bescherming Persoonsgegevens. 13
Een dyscalculieverklaring is geen voorwaarde voor toelating maar kan wel aan de basis liggen van het traject genoemd onder (a). Als de school (wellicht mede vanuit PO) beschikt over informatie over het gevolgde remediëringstraject, dan hoeft niet alsnog een dyscalculieverklaring te worden verkregen. Omgekeerd: als een leerling beschikt over een dyscalculieverklaring, maar er is niet voldaan aan de hier genoemde eisen onder a. en b., dan is deelname aan de aangepaste toets met aangepaste eisen niet toegestaan. Een leerling met een dyscalculieverklaring die geen aangepaste eisen behoeft maar genoeg heeft aan enkele aanpassingen in de wijze van examinering, kan net als de leerling met dyslexie een (iets) andere wijze van examinering aanvragen (tijdverlenging en rekenkaart). In dit geval is de dyscalculieverklaring een voorwaarde en hoeft niet aan de eisen, hier genoemd onder a. en b., te worden voldaan.. Weigeren vervolgopleiding (ER-toets) Hbo wil slechte rekenaars weigeren. Sommige HBO opleidingen zouden zwakke rekenaars (ER-Toets) moeten kunnen weigeren. Voor de Pabo is dat al zo, maar de vereniging denkt ook aan de opleiding verpleegkunde en technische opleidingen. Ook bij het MBO overweegt men om leerlingen die de ER-toets hebben afgelegd voor sommige opleidingen uit te sluiten. Welke dit zijn is nog onduidelijk. Vanaf wanneer telt de rekentoets mee voor zakken of slagen? Vanaf schooljaar 2015-2016 telt in VMBO-KB en vmbo-gl/tl, havo en vwo het resultaat op de rekentoets mee in de uitslagregel. Vanaf 2016-2017 ook in vmbo-bb. Het resultaat wordt vermeld als een vaardigheidsscore op de cijferlijst. Ook wordt het vak rekenen tijdelijk uit de kernvakkenregel gehaald op vmbo-havovwo. Na de transitieperiode zal de oorspronkelijke uitslagbepaling weer in werking treden m.a.w. het cijfer van de rekentoets keert weer terug in de kernvakkenregel van de slaag/zak-regeling. 14
Belangrijke links Regelingen en voorzieningen bij dyscalculie Voor leerlingen met dyscalculie bestaat er een aantal regelingen en voorzieningen. Sommige voorzieningen zijn bedoeld voor thuis, andere voor school. Kijk voor meer informatie op de volgende site www.balansdigitaal.nl Aanpassingen bij het centraal examen Informatie over aangepaste examens vindt u op www.examenblad.nl 15