Dyslexie de baas! 1
3 Dyslexie de baas! Aanpak van psychosociale problemen van jongeren met dyslexie Caroline Poleij Yvonne Stikkelbroek Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
4 Dyslexie de baas! 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 6010 9 NUR 777/847 Ontwerp omslag: Nanja Toebak Ontwerp binnenwerk: Houdbaar, Deventer Illustraties: Marcel Jurriëns Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl Voor cursisten is een apart werkboek ontwikkeld: Dyslexie de baas! Werkboek voor cursisten Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum, Houten De boeken zijn te bestellen via de boekhandel of via uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum te Houten: www.bsl.nl/dyslexie.
Inhoud 5 Voorwoord I. Theoretische verantwoording 1.1 Prevalentie van dyslexie 1.2 Definitie van dyslexie 1.3 Uitingsvormen van dyslexie 1.4 Oorzaken van dyslexie 1.5 Biologische en genetische oorzaken en erfelijkheid 1.6 Behandeling van dyslexie 1.7 Dyslexie en psychosociale problemen 1.8 Onderliggende mechanismen van secundaire problematiek 1.9 Trainingsprogramma 1.10 Effectiviteit van het trainingsprogramma 8 10 10 10 11 13 15 16 17 18 21 24 2. Draaiboek 2.1 Opleiding trainer 2.2 Werving 2.3 Intakeprocedure 2.4 Indicatiestelling 2.5 Gebruikswijzer voor de bijeenkomsten met de cursisten 2.6 Gebruikswijzer voor de bijeenkomsten met de ouders 26 26 27 29 31 33 3. Bijeenkomsten 1 Dyslexie nader bekeken 2 Mijn eigen dyslexieverhaal 3 Omgaan met spanning 4 Denken, voelen en doen 5 De kracht van positief denken 6 Denken veranderen 7 Studieproblemen oplossen (1) 8 Studieproblemen oplossen (2) 9 Opkomen voor jezelf (1) 10 Opkomen voor jezelf (2) 11 Toekomst en terugblik 12 Terugkombijeenkomst Ouderbijeenkomst 1 Ouderbijeenkomst 2 34 42 48 54 58 62 66 74 78 84 90 94 98 110
6 Dyslexie de baas! Bijlage 1: Problemenlijst Dyslexie Bijlage 2: Overzicht materiaal op www.bsl.nl/dyslexie 118 120 Literatuur 121 Over de auteurs 128
8 Dyslexie de baas! Voorwoord Ernstige problemen met lees- en schrijfvaardigheid kunnen de schoolloopbaan van kinderen en jongeren in sterke mate belemmeren. Naast stagnaties in de schoolloopbaan wordt in de wetenschappelijke literatuur ook gesproken over het ontwikkelen van psychische klachten (negatief zelfbeeld, faalangst, depressieve klachten). Het al dan niet ontwikkelen van deze problemen hangt af van de mate waarin de omgeving de problemen van de dyslecticus erkent en de wijze waarop hij wordt ondersteund. Ook de copingstijl van de dyslectische jongere kan het ontwikkelen van secundaire problematiek versterken. Voor veel jongeren met dyslexie geldt dat ze zich tijdens de basisschoolperiode nog aardig kunnen redden. Tijdens het voortgezet onderwijs wordt echter een hogere verwerkingssnelheid verondersteld wat betreft het lezen en schrijven van teksten. Bovendien wordt een leerling geconfronteerd met meerdere moderne vreemde talen. Een leerling met ernstige lees- en spellingsproblemen zal daardoor een grotere kans hebben op faalervaringen, wat de kans op het ontwikkelen van psychische klachten vergroot. Sinds enige tijd zijn er voor de scholen dyslexieprotocollen beschikbaar, waarin aangegeven wordt op welke wijze dyslectische leerlingen vroegtijdig gesignaleerd kunnen worden en op welke wijze zij het beste ondersteund kunnen worden. In het protocol Dyslexie Voortgezet Onderwijs (Henneman, Kleijnen & Smits, 2004) wordt benadrukt dat naast orthodidactische ondersteuning ook aandacht moet worden besteed aan de sociaalemotionele gevolgen van dyslexie. Zo wordt onder meer de suggestie gedaan lotgenotencontacten te organiseren, waarbij het kunnen accepteren en beter omgaan met dyslexie aan de orde wordt gesteld. Het programma Dyslexie de baas! biedt orthopedagogen en GZ-psychologen die te maken hebben met deze doelgroep en reeds bekwaam zijn in het hanteren van cognitief-gedragstherapeutische technieken, de mogelijkheid om op een wetenschappelijk verantwoorde wijze vorm te geven aan dergelijke lotgenotencontacten. We richten ons hierbij op dyslectische jongeren van 12 tot en met 16 jaar, die reeds in enige mate psychische klachten hebben. Dyslexie de baas! gaat uit van een cognitief-leertheoretisch verklaringsmodel en maakt uitsluitend gebruik van effectief bevonden (cognitief-)gedragstherapeutische technieken voor de behandeling of preventie van internaliserende problematiek bij kinderen en adolescenten. Daarnaast is gebruik gemaakt van onderwijskundige principes die effectief bevonden zijn in het optimaliseren van het leergedrag bij mensen met leerproblematiek.
Voorwoord 9 In hoofdstuk 1 wordt kort weergegeven wat dyslexie inhoudt, hoe het zich manifesteert en wat achterliggende oorzaken zijn. Vervolgens wordt vanuit een cognitief-leertheoretisch kader ingegaan op hoe psychosociale klachten zich kunnen ontwikkelen in samenhang met dyslexie. Ten slotte wordt verantwoord op welke wijze het programma Dyslexie de baas! de psychosociale problemen beoogt te verminderen en de probleemoplossingsvaardigheden ten aanzien van het leren tracht te vergroten. In hoofdstuk 2 wordt de indicatiestelling besproken en worden suggesties gedaan op welke wijze de werving en intakeprocedure vormgegeven kunnen worden en welke onderzoeksinstrumenten hierbij worden aanbevolen. Tevens wordt stilgestaan bij de benodigde vaardigheden van de trainer en wordt een toelichting gegeven op hoe een trainingssessie is opgebouwd. Vervolgens wordt het behandelingsprotocol gepresenteerd. Het gaat om elf trainingssessies, één terugkomsessie en twee ouderbijeenkomsten. Voor de cursisten is een apart werkboek ontwikkeld. Wij danken het Onderwijsinstituut Pedagogiek en Onderwijskunde (IPEDON) en het Ambulatorium van de Universiteit van Utrecht voor de mogelijkheid die wij hebben gekregen om dit programma te ontwikkelen en aan te bieden aan dyslectische jongeren. Ook dank aan de auteurs van de Doepressiecursus voor het gebruik mogen maken van hun materiaal. Eveneens dank aan het Christelijk Lyceum te Zeist, die ons de gelegenheid bood om eerdere versies van de groepstraining te geven aan de dyslectische leerlingen van deze school. Ten slotte danken we alle jongeren en hun ouders, die de proeftrainingen hebben gevolgd en ons feedback hebben gegeven op eerdere versies ervan. Wij dragen dit programma op aan alle kinderen en jongeren die ons hebben geïnspireerd tot het ontwikkelen van deze groepstraining. Caroline Poleij Yvonne Stikkelbroek