Notitie vogels en Duitse Natura 2000-gebieden Ing. J.R. Offereins, Buro Bakker 6 december 2012 Inleiding Deze notitie behandelt de beoordeling van doelsoorten vogels voor Duitse Natura 2000- gebieden in en langs de internationale Waddenzee, en meer in het bijzonder de gebieden Krummhörn, Westermarch, Ostfriesische Seemarsch (alle binnendijks gelegen) en Niedersächsisches Wattenmeer. Basis voor deze notitie vormt het in de Passende beoordeling van RWE en GSP gebruikte toetsingskader voor de beoordeling van doelsoorten broedvogels en niet-broedvogels. Dit toetsingskader is nader beschreven in Bijlage 1 bij deze notitie. Uit dit toetsingskader volgen enkele vogelsoorten die in de Passende beoordeling nader zijn uitgewerkt. Deze soorten worden hieronder herhaald, met uitbreiding voor de Bruine kiekendief. Dit omdat deze soort een relatief groot leefgebied benut en vanuit Duitse Natura 2000- gebieden foeragerende vogels het Eemshavengebied zouden kunnen bereiken. Overige soorten worden samengevat behandeld. Blauwe kiekendief in Duitse Natura 2000-gebieden Aantallen en trend De verspreiding van de Blauwe kiekendief is beperkt tot de Duitse Waddeneilanden (Niedersächsisches Wattenmeer). Voor de overige hierboven genoemde Duitse Natura 2000- gebieden is het geen doelsoort. Het dichtst bij de Eemshaven gelegen Duitse Waddeneiland is Borkum. In de periode 1992 tot aan 2001 nam het aantal Blauwe kiekendieven op het Duitse Waddeneiland Borkum, alsmede de overige Duitse Waddeneilanden toe. Deze toename ging gepaard met een sterke afname van de broedvogelaantallen op het Duitse vasteland. Sinds die tijd, en zeker tot en met 2009, vindt een langzame maar gestage afname plaats (Feldt, 2010; zie figuur 1). De trend op het Duitse Waddeneiland Norderney verloopt identiek aan die van Borkum, terwijl de trend op de overige Duitse Waddeneilanden opvallend stabiel is. Een eenduidige oorzaak van deze trends op de Duitse Waddeneilanden is nog niet bekend (Feldt, 2010). In de Nederlandse situatie (waar de afname al begin jaren '90 inzette (Koffijberg et al., 2006)) wordt uitgegaan van een veranderd en verminderd voedselaanbod en een afgenomen overleving als oorzaak van de afname (Van Oosten et al., 2008; De Boer et al., 2008; De Boer et al., 2011). De verandering van het voedselaanbod is het gevolg van verruiging van de (half)open duinlandschappen.
Figuur 1. Broedvogelaantallen van de Blauwe Kiekendief in het Nationalpark (NP) Niedersächsisches Wattenmeer in de periode 1992-2009, onderverdeeld in de eilanden Borkum en Norderney evenals de rest van het Nationalpark. De trendlijn laat de achteruitgang van de soort sinds 2001 zien. Bron: Feldt (2010). Relatie met het Eemshavengebied Tijdens een tweejarig onderzoek naar het broed- en foerageergedrag van de Blauwe kiekendief ten opzichte van de Bruine kiekendief op Borkum (Feldt, 2010) is geconstateerd dat de Blauwe kiekendief in hoofdzaak in de nabijheid van het nest foerageert, ook als de jongen het nest hebben verlaten. Er is niet geconstateerd dat er buiten het eiland werd gefoerageerd. Van broedvogels van Ameland en Schiermonnikoog bestaat het vermoeden dat deze op het vasteland foerageren, al is dit niet tijdens onderzoek vastgesteld (Klaassen et al., 2006). Er zijn echter geen aanwijzingen dat dit op grote schaal gebeurt. De afstand tussen het vasteland en de broedgebieden op Ameland en Schiermonnikoog bedraagt 7 kilometer. De afstand van Borkum tot de oostlob bedraagt 17 kilometer, meer dan twee keer zoveel. Effectbeoordeling Gezien de afstand tot het Eemshavengebied is het onwaarschijnlijk dat de Blauwe kiekendieven op Borkum stelselmatig van het Eemshavengebied gebruik hebben gemaakt of maken om er te foerageren of er voor hun broedsucces van afhankelijk zijn. Effecten als gevolg van verlies van foerageergebied voor Duitse Blauwe kiekendieven zijn dan ook niet aan de orde. Bruine kiekendief in Duitse gebieden Aantallen en trend De Bruine kiekendief is een doelsoort voor alle hier beschouwde Natura 2000-gebieden. De Europese trend van deze soort was in 2006 licht stijgende (bron: website ebcc). Eenzelfde trend is tot aan 2009 ook aanwezig op Borkum, alsmede de overige Duitse Waddeneilanden (Feldt, 2010; zie figuur 2). Deze toename volgde de toename van oppervlakten met Riet op de eilanden (Feldt, 2010).
Figuur 2. Broedvogelaantallen van de Bruine Kiekendief in het Nationalpark (NP) Niedersächsisches Wattenmeer in de periode 1992-2009, onderverdeeld in de eilanden Borkum en Norderney evenals de rest van het Nationalpark. De trendlijn laat de voorruitgang van de soort sinds 1992 zien. Bron: Feldt (2010). Foerageergedrag De Bruine kiekendief broedt in hoofdzaak in moerassige gebieden en foerageert ook in een vergelijkbaar milieu (Feldt, 2010). Tijdens een tweejarig onderzoek naar het broed- en foerageergedrag van de Bruine kiekendief ten opzichte van de Blauwe kiekendief op Borkum (Feldt, 2010) is geconstateerd dat de Bruine kiekendief in hoofdzaak in de nabijheid van het nest foerageert, ook als de jongen het nest hebben verlaten. Er is niet geconstateerd dat er buiten het eiland werd gefoerageerd. Relatie met het Eemshavengebied De afstand tot het dichtstbijzijnde Natura 2000-gebied waar deze soort voorkomt (Krummhörn) tot de oostlob bedraagt circa 8,5 kilometer. Het is onwaarschijnlijk dat de Bruine kiekendieven in dit gebied stelselmatig van de Eemshaven gebruik maken om er te foerageren en voor hun broedsucces van de Eemshaven afhankelijk zijn. Hiervoor dienen er adequate condities aanwezig te zijn in het Natura 2000-gebied zelf. Bovendien hebben er tot aan de bouw van de energiecentrale er altijd Bruine Kiekendieven gebroed in de oostlob van het Eemshavengebied. Deze vogels zijn erg fel in het verdedigen van hun broedterritorium. Vanuit Duitse Natura 2000-gebieden foeragerende vogels in de Eemshaven zouden dan ook steeds door de nog aanwezige territoriale vogels in het Eemshavengebied worden verjaagd. In de bouwfase van de centrale is het oostelijk Eemshavengebied ongeschikt geraakt voor Bruine kiekendieven (zie beschrijving toetsingskader in bijlage 1). Effectbeoordeling Gezien de afstand tot het Eemshavengebied en de aanwezigheid van territoriale broedvogels is het onwaarschijnlijk dat de Bruine kiekendieven van Duitse Natura 2000-gebieden stelselmatig van het Eemshavengebied gebruik hebben gemaakt of maken om er te foerageren of er voor het broedsucces van afhankelijk zijn. Effecten als gevolg van verlies van foerageergebied voor Duitse Bruine kiekendieven zijn dan ook niet aan de orde.
Velduil in de Duitse gebieden Aantallen en trend De verspreiding van de Velduil is beperkt tot de Duitse Waddeneilanden (Niedersächsisches Wattenmeer). Voor de overige beschouwde Duitse Natura 2000-gebieden is het geen doelsoort. Het dichtst bij de Eemshaven gelegen Duitse Waddeneiland is Borkum. Er zijn weinig recente en op met name Borkum gerichte broedvogelgegevens met betrekking tot de Velduil beschikbaar. In 1997 broedden er op Borkum nog negen paar (Seevögel, Band 20, Heft 1, März 1999). Tot aan 2003 was de populatie op alle Duitse Waddeneilanden nog stabiel, vanaf toen zette een daling in (website Waddensea-secretariat.org, zie figuur 3). Trend internationale Waddenzee Trend deelstaat Niedersachsen Figuur 3. Geïndexeerde trends van de Velduil in de internationale en Duitse Waddenzee. Bron: website Waddensea-secretariat.org. Foerageergedrag op de eilanden en relatie met het Eemshavengebied Het dieet van de Velduil bestaat in hoofdzaak uit kleinere zoogdieren mollen, woelmuizen (veldmuis, aardmuis) en kleine zangvogels, die zowel overdag als s nachts vliegend of vanaf een uitkijkpost worden gevangen. In het algemeen geldt dat de territoriumgrootte varieert van 15 tot 200 ha en sterk afhankelijk is van de prooidichtheid. De op Nederlandse Waddeneilanden broedende Velduilen hebben een sterke voorkeur voor het foerageren in het duingebied en de overgangszone tussen duinen en polders. Voor de voedselvoorziening lijkt de Velduil niet afhankelijk te zijn van polders (Beintema & Schekkerman, 2001; Dijksen, 1996). Dat Velduilen incidenteel vanuit Waddeneilanden op het vasteland foerageren blijkt uit de vondst van mollenschedels in braakballen van Velduilen op Schiermonnikoog; mollen komen op dit Waddeneiland niet voor (mond med. Ben Koks, Werkgroep Grauwe Kiekendief). De afstand tussen het vasteland en de broedgebieden op Schiermonnikoog bedraagt 7 kilometer. De afstand van Borkum tot de oostlob bedraagt 17 kilometer, meer dan twee keer zo veel. De afstand van Schiermonnikoog en de Eemshaven bedraagt overigens meer dan 30 kilometer. Effectbeoordeling De afstand van Borkum tot de oostlob bedraagt 17 kilometer, meer dan twee keer zoveel als de afstand tussen Schiermonnikoog en het vasteland. Gezien de afstand tot het Eemshavengebied is het onwaarschijnlijk dat Velduilen op Duitse Waddeneilanden (met name Borkum) stelselmatig van het Eemshavengebied gebruik hebben gemaakt of maken om er te foerageren of er voor hun broedsucces van afhankelijk zijn. Effecten als gevolg van verlies van foerageergebied voor Velduilen in Duitse Natura 2000-gebieden zijn dan ook niet aan de orde. Overige broedvogels Voor de broedvogels Kluut, Strandplevier en Bontbekplevier geldt dat hun broedgebieden in de Eemshaven als gevolg van successie steeds ongeschikter werden. Dit proces was al gaande voordat met de bouw van de RWE-centrale werd gestart. Het Eemshavengebied is dan ook niet de locatie om de instandhoudingsdoelen voor het Natura 2000-gebied Waddenzee te behalen. Effecten op het Nederlandse deel van de Waddenzee als gevolg van de in de Passende beoordeling behandelde ontwikkelingen zijn dan ook uitgesloten. Dit zal dan ook ze-
ker gelden voor de verder weg gelegen Duitse Natura 2000-gebieden. De hier aanwezige populaties zullen niet afhankelijk zijn van het Eemshavengebied. De in de Passende beoordeling behandelde ontwikkelingen zijn niet van invloed op de huidige populaties van Visdief en Noordse Stern. Effecten op Duitse populaties van deze soorten zijn daarmee eveneens uitgesloten. Scholekster (niet broedvogel) Voor de Scholekster geldt dat de bouw van de energiecentrale gevolgen heeft gehad voor de functie van de Eemshaven als hoogwatervluchtplaats. Dit heeft echter voor het Nederlandse deel van het Natura 2000-gebied Waddenzee niet geleid tot significant negatieve effecten, vanwege onderstaande redenen: de Eemshaven is voor de scholekster een relatief onbelangrijk gebied in vergelijking tot andere delen van de Groninger Noordkust; de lokale scholeksterpopulatie heeft in de periode voorafgaande aan de grootschalige ontwikkeling van de oostlob van de Eemshaven een forse klap gehad ten gevolge van sterke wisselingen in de voedselbeschikbaarheid. Hierdoor is het belang van het Eemsestuarium voor de scholeksters verder afgenomen; de bouwactiviteiten en grootschalige ontwikkelingen in de Eemshaven hebben geleid tot een afname van de aantallen scholeksters in telgebied WG4113; de verstoorde scholeksters hebben kunnen uitwijken naar alternatieve gebieden in de nabijheid van de Eemshaven met voldoende draagkracht om deze vogels op te vangen; de bouwactiviteiten van RWE en GSP hebben niet geleid tot afname van de draagkracht van de oostlob van de Eemshaven en Voolhok en hebben enkel geleid tot tijdelijk kwaliteitsverlies. Gezien voorgaande is het waarschijnlijk dat er na verloop van tijd herstel van de aantallen scholeksters in telgebied WG4113 optreedt. Hieruit volgt eveneens dat de tijdelijke en niet significante effecten van het verlies van een hoogwatervluchtplaats met zekerheid niet zullen reiken tot Duitse Natura 2000-gebieden, omdat deze effecten in het Nederlandse deel opgevangen kunnen worden. Overige niet-broedvogels Voor de overige soorten geldt dat de Eemshaven en de directe omgeving ervan geen functie van belang heeft als leefgebied en dat negatieve effecten op het Nederlandse deel van het Natura 2000-gebied Waddenzee uitgesloten zijn. Hieruit volgt dat er met zekerheid geen (significant) negatieve effecten zullen zijn op het verder weg gelegen Duitse deel van de Waddenzee en de binnendijkse Natura 2000-gebieden Krummhörn, Westermarch en Ostfriesische Seemarsch.
Literatuur Beintema, A.J. & H. Schekkerman (2001); Nadere toetsing van aanwijzing en begrenzing van negen Vogelrichtlijngebieden. Wageningen, Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte. Alterra rapport 328. Boer, P. de, Klaassen, O. & Dijksen, L. 2008. blauwe kiekendieven op de Waddeneilanden in 2007. SOVON-onderzoeksrapport 2008/08. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek- Ubbergen Boer, P. de, Dijksen, L. & Klaassen, O. 2011. blauwe kiekendieven op de Waddeneilanden in 2010. SOVON-onderzoeksrapport 2010/15. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Nijmegen. Dijksen (1996); Vogels op het Gouwe Boltje. Langeveld & De Rooy, Den Burg. Feldt, T. (2010); Brut- und Jagdhabitatwahl zweier sympatrischer Weihenarten (Circus cyaneus und Circus aeruginosus) im Nationalpark Niedersächsisches Wattenmeer. Diplomstudiengang Landschaftsökologie Carl von Ossietzky Universität Oldenburg Klaassen, O., L. Dijksen, P. de Boer, F. Willems, R. Foppen & K. Oosterbeek 2006. Broedsucces, voedselecologie en dispersie van de blauwe kiekendief op de Waddeneilanden in 2004-2006. SOVON-onderzoeksrapport 2006/15. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen Koffijberg, K., L. Dijksen, B. Hälterlein, K. Laursen, P. Potel & P. Südbeck (2006): Breeding Birds in the Wadden Sea in 2001 Results of the total survey in 2001 and trends in numbers between 1991-2001. Wadden Sea Ecosystem No. 22, Common Wadden Sea Secretariat, Trilateral Monitoring and Assessment Group, Joint Monitoring Group of Breeding Birds in the Wadden Sea, Wilhelmshaven. Oosten, H.H. van, Beusink, P., De Boer, P., Van den Bremer, L., Dijksen, L., Klaassen, O., Majoor, F., Van Turnhout, C. & Waasdorp S. 2008. De laatste karakteristieke vogels van het open duin: de dynamiek van populaties op de rand van uitsterven - en oplossingen. SOVON-onderzoeksrapport 2008/17. Stichting Bargerveen, Nijmegen/SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. http://www.waddenseasecretariat.org/tmap/breeding%20birds/breb_trends/trends/2008/shorteared%20owl.htm http://www.ebcc.info/index.php?id=380&one_species=2600
BIJLAGE 1 Toetsingswijze vogels Afbakening studiegebied In hoofdstuk 3 van de passende beoordeling is een analyse gemaakt van de reikwijdte van effecten als gevolg van de bouw en het in gebruik zijn van de centrale. De reikwijdte van de effecten wordt bepaald door de aard en omvang van het type effect. Contouren van geluidsbelasting zijn andere dan contouren van lichteffecten of van N depositie. De RWE centrale wordt gebouwd in de Eemshaven, ofwel buiten de begrenzing van Natura 2000 gebieden.. Het merendeel van het ruimteslag door de RWE centrale vindt derhalve plaats buiten Natura 2000-gebieden, waardoor ter plaatse van de centrale geen beschermde habitats verloren gaan. Wel kunnen negatieve gevolgen op kwalificerende vogels van de Waddenzee ontstaan, wanneer er verlies aan broed-, rust en foerageergebied, en dus functioneel leefgebied, op zou treden. In de passende beoordeling wordt bij de beoordeling van het verlies van areaal van functioneel leefgebied buiten het Natura 2000-gebied, dus op het Eemshaventerrein, geen onderscheid gemaakt tussen verlies van biotoop als gevolg van ophogen, bouwen of geluidsverstoring. De biotopen gaan hier verloren door een combinatie van deze factoren. De mogelijke gevolgen worden in de passende beoordeling beschreven in 3.2.2 Verstoring ten gevolge van bouw- en aanlegwerkzaamheden. In de passende beoordeling wordt er vanuit gegaan dat het gehele Eemshaventerrein met de uitvoering van het project ongeschikt wordt als functioneel leefgebied voor doelsoorten vogels van het Natura 2000- gebied Waddenzee. Of dit ook tot negatieve effecten zal leiden voor vogelpopulaties in de Waddenzee is afhankelijk van de ecologische betekenis van het verloren gegane areaal als functioneel leefgebied (in termen van het broed-, rust en foerageergebied). Dit wordt in de PB behandeld. Met betrekking tot de gevolgen voor soorten binnen het Natura 2000-gebied Waddenzee zijn de gevolgen van geluid en vaarbewegingen maatgevend, omdat deze het verst reiken en dus in potentie het grootste zullen zijn. In de afbeeldingen 18 en 21 van de passende beoordeling is het studiegebied met betrekking tot geluid en vaarbewegingen weergegeven. Hieruit blijkt dat het studiegebied beperkt blijft tot het Eemshavengebied en delen van de Waddenzee in de (directe) omgeving van de Eemshaven. Tenslotte heeft er in een separate notitie, als aanvulling op de passende beoordeling, een effectenbeoordeling plaatsgevonden met betrekking tot doelsoorten vogels van Duitse Natura 2000-gebieden. Bepaling gevolgen en toetsing effecten Peildatum voor het bepalen van de mate van voorkomen van vogels is 2008. Vanaf dat jaar werd het oostelijk Eemshavengebied bouwrijp gemaakt voor de bouw van de energiecentrales. De in de passende beoordeling gepresenteerde gegevens met betrekking tot het voorkomen van soorten zijn gebaseerd op SOVON-tellingen in de periode juli 1997 - juni 2007 in de drie telgebieden waarbinnen het Eemshavengebied is gelegen (afbeelding 31), en zijn samengevat in tabel 18 (broedvogels) en tabel 19 (niet-broedvogels). Met betrekking tot de ecologische betekenis (functionaliteit als leefgebied) van de relevante gebiedsdelen en het gebiedsgebruik van de afzonderlijke soorten is daarnaast gebruik gemaakt van eigen waarnemingen, gedaan in het kader van het monitoringsprogramma in de jaren 2008 tot en met 2011, en beschikbare literatuurgegevens. Startpunt van de toetsing van de uiteindelijk te beoordelen doelsoorten vogels is dat gevolgen van de bouw en het in gebruik zijn van de centrale alleen kunnen optreden op die soorten die in de in de afbeeldingen 18 en 21 weergegeven gebieden voorkomen én die voor deze soorten van belang zijn voor het behalen van de instandhoudingsdoelen voor het Natura 2000-gebied Waddenzee. Diverse doelsoorten komen er helemaal niet voor. Dit betreft de broedvogels Leplaar, Eider, Kleine mantelmeeuw, Dwergstern en Grote stern en de nietbroedvogels Toendrarietgans, Grote zaagbek en Goudplevier. Voor deze soorten zijn negatieve effecten derhalve uitgesloten.
Andere soorten komen in (zeer) kleine aantallen in het beschouwde gebied voor, met ten tijde van de peildatum een zeer beperkte functionaliteit van het leefgebied. Voor deze soorten zijn andere deelgebieden van de Waddenzee ecologisch van een veel groter betekenis. De realisatie van de instandhoudingsdoelstellingen van deze soorten wordt bepaald door de functionaliteit van die andere deelgebieden van de Waddenzee, en niet van het studiegebied nabij de Eemshaven. Dit betreft de broedvogels Kluut, Bontbekplevier en Strandplevier en de niet-broedvogels Fuut, Aalscholver, Lepelaar, Kleine zwaan, Rotgans, Grauwe gans, Kolgans, Brandgans, Bergeend, Pijlstaart, Slobeend, Wintertaling, Wilde eend, Topper, Smient, Eider, Krakeend, Brilduiker, Middelste zaagbek, Slechtvalk, Kluut, Bontbekplevier, Zilverplevier, Kievit, Wulp, Kanoet, Krombekstrandloper, Bonte strandloper, Drieteenstrandloper, Rosse grutto, Grutto, Tureluur, Groenpootruiter, Zwarte ruiter, Steenloper en Zwarte stern. Negatieve effecten op de instandhoudingsdoelstellingen voor deze soorten zijn uit te sluiten omdat de gevolgen van de voorgenomen activiteiten zich niet uitstrekken tot de voor deze soorten ecologisch van belang zijnde deelgebieden van de Waddenzee. Bij soorten waarvoor het beschouwde gebied een zekere ecologische betekenis heeft is de aard van de gevolgen beoordeeld in het licht van de staat van instandhouding, de landelijke trend en/of de trend in de Waddenzee en de mate van doelbereiking in het Natura 2000 - gebied Waddenzee. Dit geldt voor de broedvogels Noordse stern en Visdief. Op basis van bovenstaande analyse is geconcludeerd dat negatieve gevolgen op de instandhoudingsdoelen uitgesloten konden worden. De aanwezige broedplaatsen worden door de gezamenlijke initiatieven niet aangetast, terwijl van deze soorten bekend is dat ze in havengebieden broeden. In de passende beoordeling zijn ten slotte de gevolgen voor de broedvogels Blauwe kiekendief en Velduil en de niet-broedvogel Scholekster meer uitgebreid beoordeeld en getoetst omdat voor deze soorten het Eemshavengebied en de omgeving daarvan een ecologische betekenis heeft en de landelijke en locale trends negatief zijn. Op grond hiervan waren negatieve gevolgen voor de instandhoudingsdoelen voor de Waddenzee of andere Natura 2000- gebieden hieraan grenzend (Waddeneilanden) niet op voorhand uit te sluiten. De effecten die de bouw en ingebruikname van de RWE centrale op deze doelen kunnen hebben, namelijk het verloren gaan van broedgebieden en het tijdelijk verloren gaan van hoogwatervluchtplaatsen voor niet-broedvogels in de Eemshaven, zijn derhalve nader behandeld en getoetst. Op deze wijze zijn in de Passende Beoordeling de effecten van de RWE centrale op alle doelsoorten van het aangrenzende Natura 2000-gebied beoordeeld.