Alle theorie van het kleurenlab
Kleurengids In deze kleurengids staat een antwoord op alles wat je maar over kleuren wilt weten. Je kan naar een specifieke vraag gaan om uitleg te krijgen, maar je kan natuurlijk ook gewoon bij het begin beginnen. De kleurengids is zo gemaakt dat je hem stap voor stap door kunt werken. Veel plezier! 2
Inhoud Natuurkundig 4 Wat is kleur eigenlijk? 4 Is wit een kleur? 4 Wit bestaat uit alle kleuren 5 De regenboog 5 Is zwart een kleur? 5 Biologisch 7 Kleuren zien 7 Waarom zie je geen kleur in maanlicht? 7 Kleurenblindheid 7 Hoe wordt kleurenblindheid veroorzaakt? 7 Ben je kleurenblind? 8 Protanope 8 Deuteranope 8 Tritanope 8 Kleur en emotie 9 De kunst van kleur 10 De kunst van kleur 10 Johannus Itten 10 Hoe werkt de kleurencirkel? 10 Kleurenoverzicht 11 De kleurencirkel 11 Kleurcontrasten 12 - het kleur-tegen-kleur contrast 12 - het licht-donker contrast 13 - het warm-koud contrast 14 - het complementair contrast 15 - het simultaan contrast 16 - het kwanititeitscontrast 17 - het kwaliteitscontrast 18 Kleuren mengen 19 Kleuren mengen met licht 19 Mengtol 19 Subtractief en Additief mengen 20 Drukkleuren 21 Wat is CMYK en RGB? 21 Wanneer moet je RGB gebruiken en wanneer CMYK? 21 Pantone 21 Pantone in Photoshop 22 Bronvermelding 23 3
Natuurkundig Wat is kleur eigenlijk? Kleur kan je eigenlijk zien als licht. In een witte lichtstraal, bijvoorbeeld een straal van de zon, zitten alle kleuren van de regenboog. Weerkaatst zo n straal op een voorwerp dat alle kleuren terugkaatst, dan zie je dat als wit. Als zo n straal op een voorwerp schijnt dat alle kleuren absorbeert, en dus niets terugkaatst, dan zie je dat als zwart. En als een voorwerp maar bepaalde kleuren terugkaatst dan zie je het voorwerp als gekleurd. Stel dat je een tennisbal hebt, dan worden alle kleuren geabsorbeerd door de bal, behalve de gele kleur. Deze kleur wordt teruggekaatst waardoor je de bal dus als geel ziet. Is wit een kleur? Het antwoord op die vraag is: nee! Wit licht bestaat namelijk uit alle kleuren van de regenboog. Dat dat zo is kan je makkelijk bewijzen door een prisma te gebruiken. Een prisma is een stuk glas dat aan drie kanten is geslepen. Wat blijkt: als je de straal op de prisma richt dan komen er aan de andere kant allerlei kleuren uit. Er ontstaat een zogenaamd kleurenspectrum. De natuurkundige Newton heeft aan het einde van de 17 e eeuw onderzocht waarom dit gebeurde. Wat blijkt: Als een lichtstraal het prisma ingaat wordt het afgebogen door het glas. Nu is het zo dat elke kleur op een andere manier wordt afgebogen. In de natuurkunde zeggen ze dat elke kleur een andere brekingsindex heeft. Rode stralen buigen door het glas in een andere hoek af dan gele stralen en gele weer anders dan blauwe. Bij een regenboog gebeurt precies hetzelfde, alleen wordt het licht dan gebogen door waterdruppeltjes in plaats van een prisma. 4
Op die manier kan je zien dat wit licht eigenlijk een combinatie is van alle kleuren en dus niet echt een aparte kleur is. Is zwart een kleur? Ook dat is geen echte kleur! Je ziet namelijk pas zwart als er geen enkele andere kleur is die wordt teruggekaatst. En daarbij moet je je bedenken dat het vrijwel niet voorkomt dat een voorwerp helemaal niets meer terugkaatst. Als je iets als zwart ziet is het in werkelijkheid bijvoorbeeld heel erg donkerblauw of donkerrood. Voor het zien van écht zwart bestaat ook een natuurkundig proefje. Stel dat je een holle bal hebt van een materiaal dat geen licht doorlaat. Het maakt niet uit van welke kleur het materiaal is. In de bal is een klein gaatje gemaakt. De lichtstralen die de bal ingaan worden binnen geabsorbeerd of weerkaatst. Maar de kans dat die weerkaatste lichtstralen nu weer net door dat kleine gaatje naar buiten komen, is heel erg klein: verwaarloosbaar klein. Met andere woorden, er komt geen enkel licht meer de bal uit en je ziet het gaatje als zwart: écht zwart. 5
Ondanks het feit dat wit en zwart geen kleuren zijn, worden ze vaak wel zo genoemd. Men spreekt wel van niet-bonte kleuren als men over zwart, grijs en wit praat, en over bonte kleuren als het om échte kleuren gaat. 6
Biologisch Kleuren zien Hoewel het zien van kleuren de normaalste zaak van de wereld lijkt is het eigenlijk heel bijzonder. Zo zien de meeste dieren in zwart-wit. Alleen sommige apensoorten, vogels en bijen zijn in staat om kleuren te onderscheiden. En daarnaast natuurlijk de mens. Maar dat is dan alleen het geval als er genoeg licht aanwezig is. Want in bijvoorbeeld maanlicht zie je praktisch zwart-wit. Waarom zie je eigenlijk geen kleur in maanlicht? Het netvlies van je oog, waar alle lichtstralen van buitenaf op terecht komen, bevat allerlei cellen die gevoelig zijn voor licht. Dit zijn staafvormige cellen en kegelvormige cellen. Ze heten dan ook staafjes en kegeltjes. Eén oog bevat maar liefst 6 miljoen kegeltjes en wel 120 miljoen staafjes. De staafjes zijn heel gevoelig voor zwak licht maar hiermee kan je geen kleuren zien. De kegeltjes reageren alleen op fel licht en op verschillende golflengten, waardoor je hiermee wel kleuren kan zien. Als er heel weinig licht is, bijvoorbeeld alleen manenschijn, werken alleen de staafjes en zie je dus nauwelijks kleur. Kleurenblindheid Niet iedereen ziet de kleuren zoals het hoort. Sommige mensen hebben last van kleurenblindheid. Dat betekent niet dat ze helemaal geen kleur kunnen zien, maar wel dat ze sómmige kleuren heel moeilijk kunnen waarnemen. Kleurenblindheid is erfelijk en het komt vrijwel alleen bij mannen voor. Dat is bij ongeveer een op de vijftien het geval. Hoe wordt kleurenblindheid veroorzaakt? De staafjes en kegeltjes die in je oog zitten bevatten chemische stoffen die op licht reageren. In de kegeltjes zit deze stof voor rood licht, voor groen licht en voor blauw licht. Kleurenblinden hebben van een of meerdere van deze stoffen te weinig. Het vaakst komt het voor dat mensen een tekort hebben aan de rood/groen variant. En daardoor kunnen ze het verschil tussen groene en rode kleuren heel moeilijk zien. 7
Bij sommige mensen is er zelfs bij alle drie de stoffen een tekort en deze mensen kunnen dan ook bijna geen kleuren zien. Deze vorm van kleurenblindheid is heel zeldzaam. Ben je kleurenblind? Je kan hier testen of je kleurenblind bent en als je dat bent, in welke vorm. In het eerste plaatje zie je het plaatje zoals het hoort. Het tweede plaatje laat zien hoe een kleurenblinde ziet die geen rood kan waarnemen. Deze vorm heet protanope. Een versie waarbij een kleurenblinde geen rood én groen kan onderscheiden heet deuteranope. En wanneer iemand geen blauw en groen kan zien dan neemt hij de wereld waar zoals het in het rechter plaatje. Deze laatste vorm komt maar heel zelden voor. 8
Kleur en emotie Dat kleuren gepaard gaan met emoties wist je waarschijnlijk wel. Maar het is ook zo dat kleuren zonder dat je er erg in hebben je gevoel beïnvloeden. Heel bekend is een onderzoek waarbij een kantoorruimte blauw-groen was geschilderd en een andere rood-oranje. Aan de medewerkers werd gevraagd wanneer zij het koud hadden. Wat bleek? In de blauw-groene kamer ervaarden de mensen 15 graden als koud, en in de rood-oranje kamer vonden de mensen 11 graden pas koud. Kleuren hebben dus echt invloed op je gevoelstemperatuur. Goethe heeft geprobeerd te beschrijven hoe kleuren door de menselijke geest worden gezien. Heel kort kwam het ongeveer hier op neer: Rood is levendig, onrustig en vraagt om actie. Het dringt zich op, springt erg in het oog en duwt andere kleuren naar de achtergrond. Oranje is ook actief maar minder dan rood. Het geeft een aangenaam gevoel. Geel is verwant aan het zonlicht. Het staat voor warmte en opgewektheid. Groen is de rustigste van alle kleuren. Het oog wordt er nooit door geïrriteerd en kan in vrijwel onbeperkte hoeveelheid gebruikt worden. Blauw is de volstrekte tegenselling van rood. Het is passief en ademt rust, kalmte en koelheid. Paars is de tussenweg van blauw en rood. Is het rood-paars dan heeft het meer de warme, levendige eigenschappen in zich, en is het meer blauw paars dan meer de koele, passieve eigenschappen. Of het altijd waar is wat hierboven staat is wel een beetje de vraag. Misschien ben je het met sommige wel oneens. Maar over het algemeen kan je zeggen dat dergelijke kleuren zo door de meeste mensen worden ervaren. Als je bezig bent met vormgeving kan het dus handig zijn om hier rekening mee te houden, door díe kleuren te kiezen die aansluiten bij dat wat je met je werk wilt uitdrukken. Ook moet je letten op de combinaties van kleuren (zie kleurcontrasten). 9
De kunst van kleur Itten Aan kleuren valt zo veel te ontdekken dat het mogelijk is je hele leven er aan te wijden. Er zijn verschillende kunstenaars en wetenschappers geweest die dit ook gedaan hebben. De kunstenaar Johannes Itten (1888-1967) is daar tegenwoordig een van de bekendste van. In 1960 heeft hij het boek Kunst der Farbe, De kunst van kleur, uitgebracht. Dit boek is zo compleet dat kunstenaars en grafici over de hele wereld het gebruiken. Johannes Itten Er zijn twee hele balangrijke onderdelen in de kleurenleer van Itten. Het ene is de zogenaamde kleurencirkel, en het andere gaat over kleurcontrasten. Hoe werkt de kleurencirkel? De kleurencirkel is een hulpmiddel waardoor je makkelijk kunt zien hoe kleuren worden opgebouwd. Er zijn verschillende soorten bonte kleuren: als eerste zijn er de zogenaamde primaire kleuren en daarna volgen de secundaire kleuren. Primaire en secundaire worden ook wel als zuivere kleuren beschouwd. Vervolgens heb je nog de tussenliggende kleuren: dat zijn de tertiaire kleuren. Zij zijn onzuiver. 10
Er zijn drie primaire kleuren en dat zijn: - (Citroen)Geel - Magenta (of permanentroze) - Cyaan (of lichtblauw) Deze kleuren kan je nooit krijgen door andere kleuren met elkaar te mengen: daarom worden ze primair genoemd. Door menging van primaire kleuren kan je wel secundaire kleuren maken: Geel + Rood! Oranje Rood + Blauw! Paars Blauw + Geel! Groen Door deze kleuren weer met elkaar te mengen kan je tertiaire, ook wel tussenliggende kleuren maken. In de kleurencirkel kan je dit eenvoudig zien. 11
In de middelste driehoek staan de drie primaire kleuren geel rood en blauw. In de driehoeken daarnaast kan je de secundaire kleuren oranje, paars en groen zien. In de cirkel daarnaast zie je deze ook nog samen met de tussenliggende kleuren. Als je zwarte of grijze kleuren wil maken hoef je trouwens niet altijd een combinatie van wit en zwart te gebruiken. Als je alle primaire kleuren mengt, krijg je ook een heel erg donker grijs, dat zwart kan vervangen. In de kleurencirkel liggen deze kleuren precies tegenover elkaar. Kleurcontrasten Kleurcontrasten zijn een ander belangrijk onderdeel van de kleurenleer. Een contrast kan je zien als een tegenstelling. Als er twee kleurwerkingen zijn die duidelijk van elkaar verschillen, heb je met zo n tegenstelling te maken. Denk bijvoorbeeld maar aan zwart tegenover wit. Van Itten zegt dat je kan spreken van zeven verschillende kleurcontrasten. Dat zijn - het kleur-tegen-kleur contrast - het licht-donker contrast - het warm-koud contrast - het complementair contrast - het simultaan contrast - het kwaliteistcontrast - het kwantiteitscontrast. Het kleur-tegen-kleur contrast Deze is eigenlijk heel simpel. Het gaat uit van de primaire kleuren rood, geel en blauw. Als je die naast elkaar zet krijg je een erg sterk kleurcontrast. Het contrast is het sterkst als de kleuren zo puur mogelijk zijn. Als je ze mengt met andere kleuren wordt het contrast gelijk een stuk minder. Maar wanneer je ook witte en zwarte vlakken er bij plaatst zul je zien dat het contrast alleen nog maar scherper wordt. 12
Het licht-donker contrast Dit contrast heeft alles te maken met de helderheid van verschillende kleuren. Het duidelijkste voorbeeld van een licht-donker contrast is natuurlijk zwart tegenover wit. Maar ook heel donkerblauw tegenover heel lichtblauw is een licht-donker tegenstelling. Ook kan je spreken van een licht-donker contrast wanneer je twee verschillende kleuren gebruikt. Geel tegenover paars is daar een goed voorbeeld van. Het is zeg maar het zwart-wit onder de kleuren. 13
Het warm-koud contrast Je weet vast wel dat sommige kleuren veel kouder over komen dan andere kleuren. Zo geeft een gele kamer een veel zonniger en warmere indruk dan een blauwe, koele slaapkamer. De kleuren blauw, paars en groen worden als koud gezien, terwijl geel, rood en oranje als warm worden ervaren. Het opvallende is dat als je koude en warme kleuren naast elkaar zet ze elkaar versterken. Zet je bijvoorbeeld naast een rood vlak een blauw vlak, dan lijkt rood opeens een stuk warmer dan als het alleen staat. 14
Complementair contrast Bij een complementair contrast gaat het om de kleuren die in de kleurencirkel recht tegenover elkaar staan. Dat is bijvoorbeeld rood tegenover groen. Als je die kleuren naast elkaar zet dan versterken ze elkaar wederzijds. Complementair zijn de volgende paren: Geel-Paars Oranjegeel - Paarsblauw Oranje Blauw Oranjerood Blauwgroen Rood Groen Roodpaars Geelgroen Er is bij al deze kleuren trouwens wel iets merkwaardigs aan de hand. Want als je de twee complementaire kleuren met elkaar mengt dan ontstaat er altijd donkergrijs. Dat is dan ook de reden dat ze complementaire kleuren heten. Complementair betekent aanvullend. De tegenovergestelde kleuren vullen elkaar aan zodat er grijs ontstaat. 15
Simultaan contrast Als een kleur wordt beïnvloed door een kleur uit zijn directe omgeving spreek je van simultaancontrast. Simultaan betekent gelijktijdig. Kijk maar eens naar de vierkantjes in het volgende voorbeeld: Je ziet dat het grijs in elke cirkel een andere kleur grijs lijkt te zijn. Maar dat is niet het geval! In alle drie de vierkantjes gaat het gaat steeds om precies dezelfde kleur grijs. Je ziet dus dat kleuren andere kleuren kunnen lijken dan ze in werkelijkheid zijn. Met het simultaancontrast wordt bedoeld dat het oog bij een bepaalde kleur altijd tegelijkertijd de complementaire kleur erbij probeert te zoeken. In het voorbeeld met de vakjes neemt het grijs zoveel mogelijk de kleur aan van de complementaire kleur. 16
Kwantiteitscontrast Sommige kleuren vallen veel meer op dan andere kleuren. Een heel klein geel bordje in een groen landschap valt veel meer op dan een paars bordje. Dit heeft zowel met de stralingskracht van een kleur te maken als met de grootte van de kleurvlek (de kwantiteit). Je moet daar bij het gebruiken van kleuren rekening mee houden. Voor de kleurhoeveelheid is een volgorde bedacht: Paars Blauw Groen Rood Oranje Geel. Dit wil zeggen dat paars het minst opvallend is en dat je daar dus veel van kan gebruiken. Wil je rood niet te veel op laten vallen dan moet je dat een stuk minder gebruiken dan blauw. En als je geel niet wil laten opvallen moet je dat nauwelijks gebruiken. 17
Kwaliteitscontrast Het kwaliteitscontrast is ook vrij eenvoudig. Het gaat hier om de zuiverheid van de kleur. Geel kan heel fel zijn maar ook heel dof. Dit hangt af van hoeveel wit of zwart er aan de kleur is toegevoegd. Een doffe tegenover een felle kleur geeft een kwaliteitscontrast. Let trouwens wel op! Het gaat bij kwaliteitscontrast niet om de hoeveelheid kleurstof. Dof geel is een andere kleur dan fel geel. Stel dat je water toevoegt aan de gele verf, dan spreek je niet van een lagere kwaliteit, maar wel van een lichtere tint. Tinten zijn geen andere kleuren. 18
Kleuren mengen Kleuren mengen met licht De kleurencirkel van Itten gaat allen over kleuren die gemaakt kunnen worden met behulp van kleurstoffen. Maar er is iets belangrijks. Er is namelijk verschil tussen kleuren mengen in de vorm van licht en kleuren mengen in de vorm van kleur- of verfstoffen. Men spreekt wel van optisch mengen en materieel mengen. Dát er verschil is tussen optisch en materieel mengen kan je als volgt onderzoeken. Zoals je waarschijnlijk wel weet krijg je groene verf als je blauwe en gele verf met elkaar mengt. Maar stel nou dat je een tol maakt, die je voor een derde met blauw beschilderd en voor twee derde met geel. Als je hem ronddraait zou je verwachten dat je een groene kleur ziet. Maar wat blijkt? De kleur die je ziet is heel licht grijs! De conclusie is dus: mengen met stoffen is niet hetzelfde als mengen met licht. Dit proefje is trouwens bekend onder de naam proef van Maxwell. Voor optisch mengen gelden dan ook andere regels dan voor kleurstoffen mengen. En dat is belangrijk, want bij optsich gaat het niet alleen om lampen in bijvoorbeeld een theater. Ook de monitor van je computer werkt met licht! Met het gevolg dat een plaatje op de computer er wel eens heel anders uit kan komen te zien als je het uitprint op papier. Het mengen van kleurstoffen wordt ook wel subtractief genoemd. Subtractie betekent aftrekking. Er wordt namelijk licht onttrokken als je de kleuren mengt. Bij mengen van cyaan, magenta, geel ontstaat immers zwart. 19
Zoals je gezien hebt bij de tol wordt daar juist licht toegevoegd: bij mengen van lichtstralen in de kleuren rood, groen en blauw ontstaat namelijk wit! We spreken dan ook wel van additief mengen. Rood, groen en blauw heten dan ook de primaire lichtkleuren. 20
Drukkleuren Wat is CMYK en RGB? Bij additief en subtractief mengen horen ook twee verschillende methoden. Bij het materieel mengen heb je de primaire kleuren cyaan, magenta en geel. Ook in drukkerijen wordt hier gebruik van gemaakt. Je spreekt wel van het zogenaamde YMCK of CMYK. C staat voor Cyaan, de M voor Magenta, de Y voor Yellow (geel) en de K voor Zwart. Als er in een drukkerij bijvoorbeeld een full-colour brochure wordt gedrukt dan gaat het papier maar liefst vier keer door de drukpers heen! Drie keer voor de primaire kleuren, en één keer voor het zwart. Voor de optisch mengen maak je gebruik van RGB. De primaire kleuren zijn hierbij niet cyaan, geel en magenta, maar Rood (T), Groen (G) en Blauw (B). Wanneer moet je RGB gebruiken en wanneer CMYK? Het antwoord is eigenlijk heel simpel. Als je een plaatje maakt voor op het beeldscherm dan gebruik je RGB kleuren. Als je het plaatje op je eigen printer wil afdrukken ook. Je printer zet RGB kleuren namelijk automatisch om naar het CMYK-systeem. Alleen als je het door een professionele drukkerij wil laten afdrukken dan moet je het materiaal aanleveren in CMYK. In Photoshop is dat heel eenvoudig. Onder Image (Beeld) kies je Mode (Modus) en vervolgens kan je dan CMYK aanvinken. Pantone Misschien heb je in een programma als Photoshop weleens Pantone kleuren gezien. Het Pantone Matching System (PMS) is een kleurenmengsysteem voor drukinkten dat in de grafische industrie wordt gebruikt. Verschillende kleurkaarten, -atlassen en kleurkiezers maken van dit systeem gebruik. Als je iets voor een drukerij maakt dan kan je gerbuik maken van deze Pantone kleuren. Want dan weet je dat bij welke drukkerij je het ook afdrukt, de kleur altijd precies dezelfde zal zijn als die op de Pantone kaart. Door in de colorpicker op Custom te klikken worden de verschillende Pantone kaarten zichtbaar. 21
22
Bronvermelding Gebruikte bronnen: - Introductie grafische Techniek, G. Hollants, Grafisch Lyceum Rotterdam, 2002 - User Guide Adobe Photoshop version 4.0, 1996 - Kleurenleer, M.J.J. de Koning, N. Corstanje, W.C. de Man, Educaboek, 1974 - Beknopte Kleurenleer en de toepassing der kleuren in de Architectuur en Binnenhuiskunst, E. Rijgersberg, NV Wed. J. Ahrend & Zoon, Amsterdam, 1938 - J, Itten, De kunst van kleur - Scoop, Natuurkunde voor de bovenbouw 4/5 vwo, Huzert Biezeveld en Louis Mathot, Wolters-Noordhoff Groningen, 1990 - Scoop, Natuurkunde voor de bovenbouw 5/6 vwo, Huzert Biezeveld en Louis Mathot, Wolters-Noordhoff Groningen, 1991 - BINAS Informatieboek vwo/havo voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, derde druk, Wolters-Noordhoff, Groningen, 1992 - Zienderogen Kunst, Bovenbouwdeel HAVO/VWO, Malmberg, 1990 - Zienderogen Kunst, Onderbouwdeel L/M, Malmberg, 1992 Internetsites: - http://www.uni-saarland.de/fak3/fr310/ itten/itten_port.jpg - http://www.euklides.no/vig_bauhaus/itten_m.jpg - http://www.fusionanomaly.net/johannesitten.jpg - http://www.si.hhs.nl/~arjanm/mv02/documenten/mv02week3.pdf - http://www.dezignare.com/images/newsletter/johannes_itten.jpg - http://www.vischeck.com 23