2006 23/2 RONDOM DEN HERDENBERGH Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving Lidmaatschap 15,00 per kalenderjaar Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c, 7772 AV Hardenberg, tel.: 0523-267036, e-mail: gerrit.dina@wanadoo.nl Secretariaat: Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres: Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624 Openingstijden: ma-di-do-vr.: 09.00-12.00 uur Internet: www.historiekamer.nl E-mail: info@historiekamer.nl Bestuur: H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, 7771 DR Hardenberg, tel.: 0523-262048 F. Hamhuis, secretaris, Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, tel.: 0523-261433 A. Barnard, Oosteinde 13, 7772 CA Hardenberg Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, algemeen adjunct, Polberg 59, 7772 EW Hardenberg, tel.: 0523-260093 Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, 7772 AV Hardenberg, tel.: 0523-266515 J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, 7772 MA Hardenberg, tel.: 0523-260443 Mevr. EG. Mulder-Scholtens, Van Raesfeltallee 14, 7773 AB Hardenberg, tel.: 0523-271050 Mevr. D. Reefman, Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, tel.: 0523-266241 L Odink, Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, tel.: 0523-681850 Redactiecommissie: Redactieadres: Mevr. D. Hesselink-Zweers Mevr. J. Luisman-de Jonge K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104 A. de Roo E. Wolbink Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg Bankrelatie: Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg (Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK rekeningnr. 2985515 ISSN: 1380-3921 Inhoud Van de redactie Zorgstemmen uit de tijd van de wederopbouw Hoofden van school (beelden van ons 12) Willem van Straten, bouwmeester met traditie Plat ni-js Omzien in genegenheid pag. 1 R. de Lange-Bril en H. te Rietstap-Harsevoort 2 K. Oosterkamp 8 E. Wolbink 12 J. Luisman-de Jonge 23 K. Oosterkamp 27 Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 18 augustus 2006 inleveren. Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen toestemming van de redactie.
Van de redactie Dit nummer opent met de weergave in tekst van een aantal interviews met diverse mensen uit de zorgsector uit de periode van direct na de Tweede Wereldoorlog, anders gezegd de periode van de wederopbouw De interviews werden afgenomen en uitgewerkt door leden van de werkgroep 'Gesproken historie' en het is aardig om daarvan als lezer nu kennis te kunnen nemen. Verder is er een omvangrijk artikel gewijd aan architect Van Straten en zijn werk. Gebouwen door hem ontworpen vertonen een herkenbare karakteristiek en zijn nog steeds te zien in Hardenberg en - wijde - omgeving. In de vorige jaargang verscheen een reeks artikelen waarin een aantal gedichten van Guillaume van der Graft werd besproken. Deze gedichten bevatten alle een duidelijke verwijzing naar Hardenbergse personen en situaties. De bespreking van deze gedichten wordt nu afgerond in een gesprek met de heer Willem Barnard over zijn Hardenbergse periode. Tenslotte zijn er weer enkele bijdragen in min of meer vaste rubrieken. In de dialectrubriek 'Plat ni-js' hebben de leden van de werkgroep verhalen verteld uit hun lagere schooltijd. Misschien zo herkenbaar dat u de verhaaltjes 'op naam' kunt brengen. In de serie 'beelden van ons' wordt aandacht besteed aan de beeldengroep bij het Vechtdal College aan de Burgemeester Schuitestraat. De plaatsing van dit artikel in dit nummer wordt door de eindredacteur persoonlijk gemotiveerd. Vanwege plaatsgebrek deze keer geen 'nieuws' uit Salland's Volksblad van 1906. Groepsfoto, genomen omstreeks 1928 bij lemhoff in Radewijk (Wielen). Deze meisjes volgden een cursus handmelken. Niet alle namen zijn bekend. Bovenaan rechts, Gerhard Peltjes, cursusleider. Bovenste rij v.l.n.r: 1. Albertus lemhoff, 2 7, 3 7, 4 7 Tweede rij: 1 7, 2 7, 3 Evertje Schoemaker, 4 7, 5...Broekroelofs. Zittend: 1 en 2 onbekend. De foto is afkomstig van de heer E.J. Snoeyink, Radewijk. Wie herkent de overige personen op deze foto? 1
Zorgstemmen uit de tijd van wederopbouw Leden van de werkgroep 'Gesproken historie', Riek de Lange, Hennie te Rietstap, Bea Teuben en Hennie Vasse, hebben de afgelopen jaren een aantal interviews met zorgverleners opgenomen. Het ging steeds over de periode tijdens en vooral direct na de Tweede Wereldoorlog: de tijd van de wederopbouw. Deze bijdrage bevat de weergave van deze interviews. Het afluisteren van de bandjes en de weergave daarvan in tekst werd gedaan door: R. de Lange-Bril en H. te Rietstap-Harsevoort In gesprek met zuster Prenger en zuster Besten Zuster Prenger werd geboren in 1924 in een gezin met kinderen. Ze woonde eerst aan de Sallandschestraat en later aan de Groeneweg. Na de lagere school en de huishoudschool werkte ze als winkelbediende, eerst bij Albert Heijn en later bij Otter. Omdat ze iets anders wilde, ging ze in opleiding voor verpleegster. De eerste jaren in Hardenberg, daarna nog eenjaar in het Binnengasthuis te Amsterdam voor haar volledige diploma. Notaris Boodt, voorzitter van het bestuur van het ziekenhuis, vroeg haar terug te komen naar Hardenberg om te werken in het ziekenhuis. Ze gaf daar graag gehoor aan: ze voelde zich verbonden met Hardenberg. Aanvankelijk kreeg ze de functie van hoofdverpleegkundige, later werd ze directrice. Vooral de tbcpatiënten vroegen haar aandacht: vanwege het besmettingsgevaar werden ze verpleegd in aparte barakken. Als de kinderen dan buiten op het gras speelden, keken de moeders vanachter de ramen toe: dat was erg moeilijk en verdrietig. Veel patiënten kende ze 1974: opening van het nieuwe ziekenhuis. V.l.n.r zuster Prenger en zuster Besten 2
goed, wat de betrokkenheid met hen uiteraard versterkte. Het totaal aantal bedden in het ziekenhuis was toen 24. De kinderafdeling werd opgezet door zuster Besten met in totaal 38 bedden. In die tijd ontstonden ook de afdelingen chirurgie en neurologie. Het ziekenhuis werd al gauw te klein en er werd besloten tot nieuwbouw. Zuster Besten woonde de bouw- en bestuursvergaderingen bij en functioneerde als een soort architect. Voor de nieuwbouw werd grond aangekocht van de boeren Haandrikman en Weitkamp. De eerste chirurg was dokter Drijber uit Coevorden: in beide plaatsen oefende hij zijn praktijk uit. Hij woonde aan de Jan Weitkamplaan in de voormalige burgemeesterswoning, de Peppel. Toen dokter Mullers zich in Hardenberg vestigde, ontstonden er twee praktijken. Er kwamen ook meer huisartsen: in Hardenberg vestigden zich de artsen Vasbinder, Kuyvenhoven en Van de Berg, en in Bergentheim kwam dokter Greijdanus. De uitbreiding van het aantal bedden had ook tot gevolg dat nu de volledige opleiding tot verpleegster in het Röpcke-Zweersziekenhuis kon plaatsvinden. Hoewel het een algemeen ziekenhuis was, was het wat sfeer betreft duidelijk dat er voor het grootste deel gewerkt werd door en voor mensen die vertrouwd waren met kerk en geloof, 's Zondagsavonds werd er gezongen voor en door patiënten. Achter het orgel zat Gerrit Otten. Men kon liederen opgeven om te zingen: psalmen, gezangen en ook liederen uit de bundel van Johannes de Heer stonden op het geliefde repertoire. Ook werd rekening gehouden met de zondagse kerkgang. Niet iedereen had behoefte aan het traditionele ritme: toen zuster Van Seelt vroeg wie er een kerkbeurt wilde, antwoordde zuster Spit - uit Twente - 'Ik bin veurige wekke ok nog ewest, ze zult denken da'k niet goed eluusterd hebbe.' Zuster Prenger herinnert zich een moment van een pastorale filevorming: op een regenachtige dag hingen er veel bordjes met 'belet' op de deuren, veel predikanten waren op bezoek bij hun zieke gemeenteleden. De zuster kon dus niets uitrichten op de zalen. 'We konden die zwartsokken wel wat doen!' Aan herhaaldelijk verzoek om het bezoek te beëindigen werd niet of nauwelijks gehoor gegeven. Er moest dus met krachtige woorden worden ingegrepen: 'Jullie kunnen allemaal de boom in. Nu eruit! Er moet gewerkt worden!' In 1972 werd het nieuwe ziekenhuis geopend, op een praktische locatie: vlakbij het station en met voldoende omgevingsruimte om later uit te breiden. Er werden plannen gemaakt voor een fusie met Coevorden. Het ziekenhuis kreeg een zeer belangrijke streekfunctie en de sfeer is nog steeds goed. In gesprek met mevrouw Klasens Mevrouw Klasens-van der Meulen werd in 1924 geboren in Haarlem. Na de lagere school volgde ze de huishoudschool en daarna ging ze naar de H.B.S. In 1944, in de oorlog, volgde ze de driejarige opleiding aan de vroedvrouwschool te Amsterdam. De oorlog bemoeilijkte het reizen tussen huis en school aanzienlijk. De opleiding moest 's morgens 'Mevrouw Klasens kijkt met voldoening. 3
praktisch be- en geoefend worden in de praktijkschool. De kraamvrouwen namen hun eigen linnen mee, mede daardoor konden ze er tegen lage kosten bevallen. Na haar opleiding ging ze werken, eerst in Zaandam, daarna in Zwartemeer. Daar moest ze vaak haar taak verrichten onder primitieve omstandigheden: licht en schoon water ontbraken menigmaal! In 1949 kwam ze naar Hardenberg: uit een drietal sollicitanten viel de keuze op haar. Ze ging op kamers wonen bij juffrouw Van Velzen die een handwerkwinkel dreef (anno 2006 schildersbedrijf Frijling). Later zou ze wonen aan de Gramsbergerweg, na eerst nog twee andere adressen te hebben gehad. De omgeving vond ze erg mooi. De meidoorn bloeide volop langs de Vecht. Vanwege de oorlog lag de brug bij Wamelink er niet meer, er lag nu een zogenaamde 'baileybrug', vanaf de eiermarkt naar de overkant. Ze herinnert zich ook nog een overstroming met wateroverlast van de Radewijkerbeek: het water liep over de eiermarkt. Het eerste vervoermiddel was de fiets, later gebruikte ze de solex. De wintertijd gaf vaak veel problemen. Het was een uitgebreide praktijk, vanaf Rheeze, Diffelen tot Rheezerveen. Na het overlijden van mevrouw Stoel kwam Bergentheim, Bruchterveld, Mariënberg en kamp Molengoot daarbij. Ook daar werd ze geconfronteerd met armoedige en slechte omstandigheden. Maar ook in de stad kwam ze dat tegen: naast het oude ziekenhuis stond een aantal kleine huisjes. Een keer zakten de mensen daar met bed en al door de vloer van de kamer. Toen ze begon, was de armenwet nog van kracht: in voorkomende gevallen kon men kosteloos bevallen. In de beginperiode had zij alleen de zorg voor moeder en kind. Vaak lag er niets klaar en was er niets geregeld. Ze maakte eens van een lade van een kabinet een bedje, in een ander geval werden daarvoor twee rookstoelen gebruikt. Mensen hadden niet zo'n goede hoop op een goede afloop, vaak lag er een doodshemdje klaar. Later kreeg ze hulp: naast de burenhulp was er kraamhulp van Jennie Breukelman. Zuster Wicherson begeleidde de kraamopleiding in de Voorstraat te Hardenberg. Er ging gewerkt worden met de semafoon. Er kwam meer overleg, met dokter Hoogstra, de vrouwenarts. Bijzondere gevallen konden in het ziekenhuis worden opgenomen om te bevallen. Mevrouw Klasens-van der Meulen kijkt met voldoening terug op een goede werkperiode waarin de humor gelukkig vaak het werk veraangenaamde. In gesprek met mevrouw Otten-van Helvoirt Mevrouw Otten-van Helvoirt is in Meppel geboren, op 20 oktober 1916. Haar vader werkte bij de posterijen en is al op dertigjarige leeftijd overleden, ze was toen zes jaar en enig kind. Haar grootmoeder woonde bij hen in. Toen ze achttien jaar was, overleed ook haar moeder. Ze volgde de opleiding verpleging in het ziekenhuis te Meppel en daarna ging ze in 1947 naar Amsterdam voor een éénjarige opleiding maatschappelijk werk. In 1948 kwam ze naar Heemse als wijkverpleegkundige. Ze verzorgde 52 tbc-patiënten, zieken en bejaarden. Ze deed wasbeurten, verzorgde wonden, maakte bedden schoon. Het Groene Kruis had een regeling dat beddengoed geleend kon worden. Eens was ze als wijkverpleegkundige in een groot gezin met elf kinderen. De waardering voor haar werk was dusdanig dat een van de kinderen naar haar werd vernoemd. Er was geen consultatiebureau in Heemse. Ze werkte nauw samen met de artsen Kuyvenhoven, Keuskamp en later Nauta. Wekelijks was er patiëntbespreking. De burenhulp was nog redelijk intact: de zorg voor moeder en kind werd gedaan door de buurvrouwen. De wijkverpleegkundige adviseerde en woog de baby. Zij werd gecontroleerd en begeleid door de hoofdverpleegster uit Zwolle. Hier bestond de gewoonte van het kraamschudden: de baby ging dan van hand tot hand. Van de wijkverpleegkundige werd verwacht dat ze dat gebruik zou bestrijden, maar haar optreden had weinig effect. Ook pleitte ze ervoor het kind met de kinderwagen naar bui- 4
Mevrouw Otten woog' de baby ten te zetten, maar ook dat advies werd vaak genegeerd. Mevrouw Otten-van Helvoirt herinnert zich een aardig voorval: 'Het was een prachtige zomerdag. Ik kwam aanrijden op mijn bromfiets en ik zag dat de grote tweelingkinderwagen naar buiten werd gereden. 'Dat is niet gek', dacht ik, 'er wordt toch geluisterd.' Maar de vrouw zei: 'Ik zag ow ankomm en dan bin ik van alle gezeur af.' Het was de tijd nog dat de - inwonende -grootmoeders een grote rol speelden, ook over de financiën: zij beheerden de huishoudportemonnee. Je moest hen dus ervan overtuigen dat het goed voor de kinderen was om bijvoorbeeld carvan cevitam te gebruiken. In 1951 kwam aan de Brink een consultatiebureau - nu automaterialenhandel Van de Berg. Er werd nog steeds goed samengewerkt met de huis- en buurtartsen. Ook kwam er kraamzorg in de gezinnen. Regelmatig moest mevrouw Otten-van Helvoirt verantwoording afleggen aan het bestuur: er was een goede sfeer en in goed overleg kon er veel gedaan en geregeld worden. In gesprek met dokter Kuyvenhoven Dokter Kuyvenhoven is in Zwammerdam geboren. Zijn ouders waren afkomstig uit Westland. Vader was dominee. 'In een blad zag ik een advertentie staan dat er in Hardenberg een opvolger gezocht werd voor dokter Boom, als arts, en ik werd na sollicitatie uitgenodigd voor een gesprek. In 1941 was ik afgestudeerd en op diverse plaatsen in Groningen en Friesland had ik al wel stage gelopen. In Hardenberg oefende ik mijn eerste praktijk uit. De taal, het dialect, was geen probleem: ik was opgegroeid in Twente.' Na hier een korte tijd te zijn geweest kreeg dokter Kuyvenhoven een oproep voor militaire dienst als arts in Indië/Indonesië. Zijn vrouw ging niet mee: een week tevoren was ze bevallen van hun derde kind. In Indonesië was het een spannende tijd, met veel bedreigingen. In deze periode, anderhalfjaar, waren er in de praktijk verschillende vervangers. 'Bij thuiskomst uit Indonesië in Hardenberg was er een nieuwe ontwikkeling: penicilline. We deden als huisartsen veel zelf. Specialisten zaten ver weg, in Zwolle. Een chirurg had Dokter Kuyvenhoven 5
vaak één keer per week spreekuur in Hardenberg, op donderdag, en dan deed hij ook nog operaties. Als je hem tussentijds nodig had, kwam hij wel. Daar is veel gebruik van gemaakt. Het was met name bij zware ongelukken en dergelijke een uitkomst. Al kon het lang niet bij alle patiënten.' Het was voor de huisarts een plezierig land: 'Het klikte hier met de bevolking, we konden goed met elkaar. Als er geslacht was bij de boeren, kregen de dominee en de dokter ook een stukje worst of een stukje van het geslachte; ook kregen ze vaak eieren.' Voor het vervoer gebruikte dokter Kuyvenhoven de auto van dokter Boom, maar de auto werd al gauw door de Duitsers 'gevorderd'. 'En dan huurde ik vaak een motor bij Smit; ik heb er zeven versleten.' De wegen waren slecht in die tijd en de benzine schaars, je moest er maar mee zien rond te komen. Op een keer reed ik over de Hoogenweg en daar zag ik hoe een tank uit een vliegtuig viel. Ik ging naar de boer en ik zei: 'Doe me een lol, ik moet eerst naar Radewijk, maar laat me op de terugweg benzine van je kopen.' Het gebied was erg uitgestrekt.' De doktersassistent bracht de boodschap, meestal, goed over. Ze maakte ook het onderscheid: daar moet u direct heen, en daar kunt u nog wel even wachten. Op het medicijnendoosje stond vermeld dat er zelfs zaterdagavond spreekuur was. Het was dan een druk spreekuur, aldus dokter Kuyvenhoven. 'Dan hadden de patiënten een schoon hemd aan'. Voor de huisarts waren er sporadisch bijscholingscursussen, je moest je maar zien te redden. Het was een forse praktijk. In de eerste twee jaar had ik alle zondagen dienst.' 'Ik heb samen met dokter Fraser er een paar jaar aan gewerkt om zondagdiensten in te stellen. Dat lukte en daarna hadden we om de beurt weekenddienst. Onze praktijk was heel groot: zo'n 6500 patiënten. Nu is een aantal van 2200 normaal! En toen deden we de bevallingen er ook nog bij. Er waren in die tijd nog veel bedsteden. Dat waren bij een bevalling wel fijne bedden, zelfs als de bevalling met de tang moest worden uitgevoerd en de buurvrouwen assisteerden.' 'In deze tijd had je bijna geen telefoon. In Radewijk was er alleen telefoon bij kruidenier Kampherbeek. De verbinding ging over Zwolle en het duurde 's avonds langer dan overdag, vooral 's nachts duurde het lang. Heemse had altijd graag een huisarts willen hebben. Uiteindelijk ben ik hier gebleven en is dokter Nauta met 2000 mensen naar Heemse gegaan.' Later is dokter Kuyvenhoven enige jaren arts geweest in een revalidatiekliniek in Renkum. Toen er plaats was voor een arts in het verpleeghuis Clara Feyoenaheem, is hij teruggekeerd naar Hardenberg/Heemse. (Dokter J. Kuyvenhoven overleed op 13 augustus 2001.) In gesprek met mevrouw T. Bransma- Breukelman Haar jongste jeugdherinneringen liggen hier in Heemse waar ze in 1924 werd geboren. Daar heeft ze de lagere school doorlopen. Op 1 mei Mevrouw Breukelman (tante Fé) op weg 6
begon het schooljaar toen en dat viel ongeveer samen met de grote schoonmaak van het achterhuis, de deel. Ze ziet nog de perenboom -die staat er nog steeds - waaronder ze met haar poppen speelde, het tuindersbedrij f van haar ouders: ze hielpen allemaal mee op het land, bonen plukken, doperwten, het werd allemaal afgevoerd naar de veiling in IJsselmuiden. Na de lagere school ging ze werken bij kapper Post, ze verrichtte huishoudelijk werk en 'verdiende' één gulden per week. Ook hielp ze haar schoonzus in Rheezerveen, haar broer was voor mobilisatie opgeroepen. Tijdens een aardappeloogst vertelde dominee Slomp dat ze bij Oostenbrink in de manufacturenzaak kon komen helpen: een prachtige kans. Helaas van korte duur, want alles werd opgekocht door de Duitsers en er kon niet worden aangevuld, dus de winkel werd gesloten. Tijdens de oorlogsjaren was ze thuis, ze hielp mee, er waren onderduikers. Een van de onderduikers kwam uit Den Haag. In 1946 ging ze mee naar Den Haag om daar een opleiding te volgen van anderhalfjaar voor kraamverzorgster. Ze kreeg een vaste aanstelling bij het Groene Kruis en assisteerde de huisartsen Verboom en Kuyvenhoven bij de bevallingen. Vooraf maakte ze kennismakingsbezoekjes aan de toekomstige kraamvrouw en controleerde of alles voor de bevalling in huis was. Een luiermand bestond uit de volgende inhoud: zes hemdjes, vier truitjes, vier navelbandjes, luiers, een omslagluier, een doodshemdje, watten en kruiken. De verdere verzorging en het huishoudelijk gebeuren was een taak voor de buurvrouwen. Na de kraamdagen kwam de wijkverpleegkundige om te overleggen voor het bureau. In de oorlog werkte dokter Uni hier, hij was niet zo jong meer. Hij hamerde steeds met name op de houding van de kinderen, adviseerde haverdoppenmatrassen, geen veren kussens en niet te warm kleden. Later kwamen matrasjes van zeegras. Dokter Uni had veel gezag. Mevrouw Breukelman was 32 jaar toen ze de A-opleiding ging volgen in het Diaconessenhuis te Arnhem. Het was een vierjarige opleiding die ze goed afrondde. Terug in Hardenberg kreeg ze een benoeming in het Röpcke-Zweersziekenhuis. Ze assisteerde dokter Hoogstra bij de bevallingen. De laatste periode van haar loopbaan werkte ze als verpleegkundige in de wijk, samen met zuster Van de Berg. Daar rondde ze haar werkzaamheden af. Het 'oude' ziekenhuis aan de Stationsstraat 7
Hoofden van school: de beeldengroep van het Vechtdal College (beelden van ons 12) Bij het Vechtdal College aan de Burgemeester Schuitestraat staat sinds 2000 een beeldengroep die enkele belangrijke aspecten van de doelstelling van deze onderwijsinstelling plastisch benadrukt. De school... In 1993 fuseerden drie scholen voor voortgezet onderwijs in Hardenberg: de christelijke scholengemeenschap voor HAVO en Atheneum, Jan van Arkel; de christelijke scholengemeenschap voor voorbereidend beroepsonderwijs, Borchgraven; en de christelijke school voor MAVO, Vechtstede. Huisvestingsproblemen en nieuwbouwwensen alsmede de politieke en onderwijskundige voorkeur in Nederland om te komen tot brede scholengemeenschappen hadden geleid tot de K. Oosterkamp totstandkoming van het Vechtdal College, thans een brede scholengemeenschap voor vmbo, havo en vwo. Aanvankelijk werden de lessen gegeven op de drie 'oude' locaties, maar in september 1999 kon het nieuwe schoolgebouw aan de Burgemeester Schuitestraat in gebruik worden genomen: een unilocatie voor ruim tweeduizend leerlingen en ruim tweehonderd personeelsleden. Architect C.H. Groen uit Emmen tekende voor het ontwerp. Terwijl tijdens het ontwerpen rekening gehouden werd met alle ingebrachte Het Vechtdalcollege, vooraanzicht 8
Het liggend hoofd voor de school De liggende hoofden achter de school. 9
wensen, ontstond een gebouw met verdiepingen met centrale ruimtes en onderwijskundige vleugels, terwijl gymzalen en werkplaatsen in laagbouw werden toegevoegd. Het hoofdgebouw kreeg een H -vorm, toevallig de H van Hardenberg.... en de beelden Op 24 april 2000 werden de beelden officieel overgedragen aan het Vechtdal College. Voor de school ligt een groot bronzen hoofd waarin een drietal ondiepe indrukken van een boot, een vliegtuig en een auto zichtbaar zijn. Op de rand van de hals staat Koopman en Bolink 2000, de namen van de kunstenaars en het jaartal van overdracht. Op het halsvlak staat de naam van de bronsgieterij: Tom van Schalen. Achter de school is een betegeld podium gerealiseerd dat aan alle vier zijden trapsgewijs beklommen kan worden. Op het podium liggen twee bronzen hoofden die een geheel vormen. Op deze hoofden ontbreken de indrukken, de 'moeten'. Die zijn als het ware verzelfstandigd en staan op het platform verspreid als boot, vliegtuig en auto, ook van brons. De beeldhouwers De beeldengroep is gemaakt door twee kunstenaars die al langer en vaker samen kunstwerken in de openbare ruimte hebben gerealiseerd. Sinds 1985 werken ze samen en vormen ze een artistiek duo, waardoor hun beider namen nu vaak in één adem worden genoemd: Frank Bolink is geboren in 1943 in Enschede. Hij volgde zijn opleiding aan de AKI, de kunstacademie aldaar en werkte aanvankelijk als binnenhuisarchitect. Later zou hij zich meer toeleggen op beeldend werk en keramiek. Gerard Koopman is geboren in 1938 ook in Enschede. Hij volgde eveneens de opleiding aan de AKI, afdeling architectonische vormgeving. De verzelfstandigde auto, de boot en het vliegtuig 10
Klaar voor vertrek Een interpretatie Het liggende hoofd dat voor de school ligt, beeldt de leerlingen uit die door het onderwijs dat ze krijgen aan het denken worden gezet. In hun hoofden sluimeren de mogelijkheden om de wereld te gaan ontdekken, hier letterlijk uitgedrukt met een auto, een boot en een vliegtuig. Zij doorlopen de school, in vier, vijf of zes jaar en groeien naar volwassenheid en zelfstandigheid. Dat doen ze niet in hun eentje, maar in een sociale omgeving waarin mensen elkaar opvangen, begeleiden en stimuleren. Dit 'sociale' wordt uitgedrukt door het dubbele hoofd. Hierin zijn geen 'moeten' meer aangebracht, want inmiddels hebben de leerlingen als jong volwassen mensen de mogelijkheden ontwikkeld om bewust en zelfstandig de wereld in te trekken: te land, ter zee of door de lucht. Tenslotte Gelet op de graffititeksten die door leerlingen op de hoofden achter de school zijn aangebracht, waaronder veel aankondigingen van amoureuze relaties, zijn dit beelden van hen geworden: hun handschrift staat er op. Ook de schrijver dezes herkent zich in zekere zin in de beeldsymboliek. Ook hij heeft inmiddels de school doorlopen, zij het dat hij er ruim veertig jaar over heeft gedaan. Bij het afscheid als docent Nederlands aan het Vechtdal College voelde hij zich staan op het platform achter de school: het moment van vertrek was aangebroken. Met dank aan de heer G. Koopman. 11
Willem van Straten, bouwmeester met traditie Wie de jaren dertig zegt, denkt al gauw aan economische stagnatie en werkloosheid. De jaren dertig van de twintigste eeuw staan echter ook bekend om hun bijzondere architectuur. De klassieke en romantische bouwstijl kenmerkt zich door ambachtelijke toepassing van robuuste bakstenen, een klassiek ontwerp, kozijnen met roeden en luiken, schuine kappen en sierlijke dakoverstekken met gootklossen. In Hardenberg en omgeving staan nog diverse panden uit die tijd, enkele zijn ontworpen door architect Willem van Straten. Hij woonde en werkte twintig jaar in Hardenberg. In dit artikel staan we stil bij zijn leven en zijn - voor een deel monumentale - nalatenschap. E. Wolbink ware vanzelf de juiste vorm op. De architecten van het Nieuwe Bouwen verzetten zich sterk tegen het gebruik van ornamenten; verantwoord materiaalgebruik en goede bruikbaarheid van gebouwen was voor hen essentieel en tevens een vorm van schoonheid. I I Steen met de naam van bouwmeester Van Straten in de door hem ontworpen rijksmonumentale gereformeerde kerk te Nieuw- Amsterdam Het Traditionalisme In de jaren dertig ontwikkelde zich een nieuwe visie op architectuur, waarvoor in Nederland meestal de term het Nieuwe Bouwen gehanteerd wordt. De term wordt gebruikt voor de architectuur tussen 1925 en 1940. Voor het eerst werd in glas, staal en beton gebouwd. De architecten streefden naar verbetering van woningen en wooncultuur. De architecten van het Nieuwe Bouwen hadden een groot geloof in de verworvenheden van de Moderne Tijd. De moderne techniek zou het mogelijk maken efficiënte en hygiënisch verantwoorde woningen, scholen, fabrieken en kantoren te bouwen. De ontwerper mocht zich in zijn werk niet laten leiden door een verlangen naar monumentaliteit, maar uitsluitend door eisen van doelmatigheid. Uitgangspunt was de functie van het gebouw; grondige analyse van de ontwerpopdracht en de daaruit voortvloeiende keuze van nieuwe bouwmaterialen, als gewapend beton, geprefabriceerde panelen en staal, leverde als het Tussen de beide wereldoorlogen kwam het Traditionalisme in ontwikkeling. Deze stroming die ook wel de Delftse School wordt genoemd, wilde de traditionele plattelandsarchitectuur behouden en vond het niet nodig om nieuwe wegen in te slaan. Belangrijke kenmerken zijn dan ook het gebruik van baksteen en hellende daken. Het vrijstaande woonhuis was voor traditionalistische architecten een belangrijk werkterrein. Zij gaven het echter een andere vorm en betekenis. Zo werden vrijstaande woonhuizen gerealiseerd met gesloten bakstenen gevels, kleine ramen, kloeke schoorstenen en zadelda- Deze steen in de gevel van een boerderij aan de Van Roijensweg in Bergentheim herinnert aan de bouwmeester 12
ken. De leidraad van het traditionalisme was de vanzelfsprekendheid van de verschijningsvorm, waarbij niet - zoals voor de architecten van het Nieuwe Bouwen - de functie maatgevend was, maar de bestemming. Een gevolg van deze benadering was dat in het traditionalisme elk gebouw een typische verschijningsvorm had en dat maakte deze stijl geschikt voor representatieve bouwwerken die een herkenbare plaats in de stad moesten innemen, zoals raadhuizen en kerken. Een aantal panden die ontworpen zijn door Van Straten, vallen onder dit Traditionalisme. Het is niet echt een stijl, maar meer een verzamelnaam voor de, naar historische bouwtradities teruggrijpende, conservatieve en/of regionale bouwstijlen en vooral in de periode 1900-1940 heel gangbaar. Voorbeelden van het Traditionalisme zijn de huizen die hij ontwierp aan de Hessenweg 6 (vrijstaand), Hessenweg 8-10 (twee-onder-één-kap) en Gramsbergerweg 45-47 (twee-onder-één-kap). Een biografische schets Het was op 6 februari 1887 dat Klaaske Marra, echtgenote van veldarbeider Jan van Straten, opnieuw een kindje kreeg en wederom was het een zoontje. Na Pieter, Marten, Gerben, Jilt, Wytze en Ane gaven ze hun zevende zoon de voornaam Willem. Het gezin Willem van Straten (1887-1972) woonde in het Friese Oosterbierum, gemeente Barradeel (nu gemeente Franekeradeel). Willem groeide er op en ging er naar school. Als jongste in het gezin kreeg hij de mogelijkheid een beroep te leren. Zijn oudere broers hadden de militaire dienstplicht vervuld. Willem heeft geen officieel erkende architectenopleiding gevolgd, maar slaagde wel voor het diploma Timmeren Gezel en het diploma Bouwkundig Opzichter Mij. ter bevordering der Bouwkunst; beide in 1910. Waarschijnlijk heeft hij zijn opleiding gevolgd in Franeker. Daar was hij namelijk op 14 december 1909 naar toe verhuisd. Na afronding van zijn studie vertrok hij als bouwkundig opzichter van Franeker naar Apeldoorn (1 maart 1911). Hij woonde destijds in bij onderwijzer Sijbren Fokkens, de broer van zijn latere echtgenote. Dubbele woning Gramsbergerweg 30-32 te Op 19 april 1911 trouwde hij te Hennaarderadeel - hij was toen 24 jaar oud - met Sietske Fokkens uit Oosterend (gemeente 13
Littenseradeel), dochter van Bouwe Fokkens en Yttje Sandstra. Een klein jaar later, toen ze in Apeldoorn woonden, kregen ze hun eerste kind, Jan genaamd, geboren op 24 maart 1912. Twee jaar later verhuisde het jonge gezin naar Bolsward, terug naar het Friese land. Daar was Willem benoemd tot gemeentearchitect. Ze vestigden zich op het adres Stadswal 54, daar waar ook de volgende vier kinderen geboren werden. Zoon Bouwe werd geboren op 8 juni 1915. Twee jaar later, op 1 juli 1917, werd een tweeling geboren, een zoontje genaamd Pieter en een dochtertje genaamd Ytje. Op 12 december 1921 werd zoontje Marten geboren. Nakomertje Sijbren zag het levenslicht op 8 augustus 1931, toen het gezin al enige tijd in Coevorden woonde. Daar waren ze op 5 mei 1924 vanuit Bolsward naar toe verhuisd. Advertentie in Nieuws- en Advertentieblad 'De Vechtstreek' van 13 maart 1937 pand Voorstraat A-3 (thans omgeving Westerpoort, telecomwinkel Tell-Me). Hij bleef aanvankelijk nog wel in Coevorden wonen. Op 11 maart 1937 verhuisde Van Straten naar Stad Hardenberg. Twee van de vijf kinderen waren toen al uit huis. Reden van verhuizing zal zijn geweest dat de architect in deze omgeving meer werk had dan in Coevorden. Het gezin ging wonen aan de Stationsweg A-258 (nu Stationsstraat 4; café Brinkman). Daar woonden ze tot 24 september 1950. Op die dag verhuisden ze binnen de gemeente Hardenberg naar de Scholtensdijk nr. 12. Het pand was aangekocht van oud-burgemeester Gerrit Oprel (nu de woning van dokter Nijland). In 1924 is het gezin Van Straten in Coevorden gaan wonen. Ze betrokken het huis aan de Van Heutszsingel 16. Volgens informatie van het NAI (Nederlands Architectuur Instituut) te Rotterdam, begon Van Straten in dat jaar als zelfstandig architect. Vanaf 1925 was hij leraar bij de avondvaktekenschool in Coevorden. Acht jaar later schreef hij zich in bij de B.N.A. (Maatschappij tot bevordering der bouwkunst Bond van Nederiandsche Architecten). Op dat moment werkte en doceerde hij nog steeds in Coevorden. Onder andere zou hij de voorgevel van het pand aan de Bentheimerstraat nr. 2 in Coevorden hebben ontworpen (thans De Bierelier). In de plaatselijke krant 'De Vechtstreek' van 15 augustus 1936 zien we dat Willem een kantoortje vestigde in Stad Hardenberg, in het Willem van Straten en echtgenote Sietske Fokkens 14
Van Straten woonde tot 1957 in Hardenberg. Op 10 september van dat jaar verhuisden Van Straten en zijn vrouw naar Den Haag waar ze gingen wonen aan de Genemuidenstraat 367. Hier hebben ze van hun oude dag kunnen genieten. Willem van Straten overleed op de gezegende leeftijd van 84 jaar, op 27 juni 1972. Zijn vrouw, Sietske Fokkens, stierf vier jaar later, op 26 december 1976. Zowel Willem als zijn vrouw hebben een laatste rustplaats gevonden op begraafplaats Nieuw Eik en Duinen te Den Haag. Een imposant oeuvre Het oudst bekende 'werk' van Willem van Straten dateert uit 1924, het jaar waarin hij zijn actieve carrière begon, wonend in Coevorden. In dat jaar werd onder zijn leiding een woonhuis gebouwd voor de familie Grootenhuis, Zeesserweg 15 in Ommen. Het pand staat er nog en is gesierd met de naam Zeesseroever. Een grote opdracht kreeg hij in 1925 toen een kerkgebouw in Nieuw-Amsterdam (Vaart Noord-Zuid 139) moest worden gebouwd. Uit de ontwerpen van drie architecten werd gekozen voor dat van de jonge architect Willem van Straten, geïnspireerd op de Amsterdamse School. Hij kwam met een betaalbaar ontwerp dat architectonisch en functioneel onderbouwd was. Gebouw en interieur werden in het bestek lyrisch omschreven. De figuren in de orgeltoren boven de orgelpijpen kregen de afbeeldin- Het exterieur en interieur van de rijksmonumentale 'Noorderkerk' in Nieuw-Amsterdam Oudst bekende en nog bestaand bouwwerk naar een ontwerp van Willem van Straten: Zeesserweg 15, Ommen gen als genoemd in Psalm 150 (trommel, fluit, snareninstrument, trompet en voor zang de G- sleutel in een notenbalk). De kansel is uit zeven kolommen opgebouwd en is bekleed met tegels in de kleuren van de glas-in-loodramen, maar dan in omgekeerde volgorde. De kerk kreeg 504 zitplaatsen beneden en 120 op de gaanderij. De muren kwamen op 6 meter, 15
de nok op 14 meter en het puntje van de toren op 23 meter hoogte. De gereformeerde kerk heeft een beschermde status als rijksmonument gekregen vanwege de typologie, de kwaliteit van het ontwerp en de gaafheid van zowel interieur als exterieur. Verder construeerde Van Straten een onderwijzerswoning in Radewijk (1925, Radewijkerweg 46), een pastorie in Nieuwlande (1927), een onderwijzerswoning in De Krim (1928, Hoofdweg 33) en het dokters huis in Gramsbergen (1928, Voorstraat 3) dat in 2000 de status van gemeentelijk monument verkreeg. Andere werken van hem zijn de pastorie in Mariënberg (1929, Stationsweg 1), de dokterswoning in Ommen (1930, Stationsweg 19), de korenmaalderij van de Coöperatie te Mariënberg (1931, Stationsweg 5). Naast kerken en woonhuizen zijn ook boerderijen door hem ontworpen. Voorbeelden daarvan zijn de bekende boerderij 'Sale' aan de Van Roijensweg 28 in Bergentheim (1936) en 'Vredehoeve' aan de Van Roijensweg 69 (1934). Ook bijzonder is de ijzeren draaibrug over de Hoofdwijk te Nieuwe Krim die hij in opdracht van het Veenschap 'De Coevorder en Dalervenen' ontwierp. Vrijstaande woningen, maar vooral ook twee-onder-één-kapwoningen Dubbele woning Hessenweg 8-10 te Heemse; ontworpen in Traditionele stijl De dokterswoning aan de Voorstraat 3 in Gramsberger een gemeentelijk monument waren zijn specialiteit. Een paar prachtige exemplaren zijn bewaard gebleven aan de Gramsbergerweg 30-32 en 45-47 en Hessenweg 8-10 in Hardenberg. Een voor stad Hardenberg belangrijk gebouw is het oude raadhuis aan de Voorstraat (thans oudheidkamer). Dit in 1805 in gebruik genomen pand werd in 1938 onder regie van Willem van Straten aan de oostzijde uitgebreid. Hij ontving bij de heropening een dankwoord van de toenmalige burgemeester vanwege de architectuur, die algemene goedkeuring wegdroeg, ook bij de genodigden. Volle tevredenheid had hij verworven door de wijze, waarop met ruimte en geld was omgegaan. Willem van Straten is door meerdere bouwstijlen beïnvloed. De dokterswoning in Gramsbergen, de woningen aan de Gramsbergerweg en de boerderijen aan de Van Roijensweg zijn voorbeelden van de Nieuwe Haagse School (groot overstek van het dak en brede erkers). De Noorderkerk in Nieuw-Amsterdam is duidelijk beïnvloed door de Amsterdamse School. Het huis aan de Stationsweg in Ommen heeft van alles wat: een expressionistische dakvorm, maar de roedeverdeling van het erkerraam heeft iets van de Nieuwe Haagse School en de Amsterdamse School. 16
Stephanoten Mededelingen van het bestuur en werkgroepen Bijlage Rondom den Herdenbergh 2e kwartaal 2006 LAMBERTUSKERK HEEMSE In het kerkblad van de Protestantse Gemeente te Hardenberg-Heemse van april 2006 staan een handvol gedachten bij het logo van de nieuwe fusiegemeente. Het is met name de torenspits met de waakzame haan die de fusie symboliseert: samen onder één dak. In diezelfde toren is niet minder belangrijk de functie van de waakzame klok die de gelovigen samenroept. De inscriptie in de rand van de grootste klok van de voormalige hervormde kerk van Heemse kan het niet beter verwoorden: Sancte Lamberte is mijne name. Mijn gheklanck sij Godt bequame. De levenden roep ie. Anno 1520 Eeuwenlang is de St. Lambertusklok onafscheidelijk met Heemse verbonden. Direct na het fusiefeest waarin wonden uit het verleden zijn geheeld, heeft de kerkenraad besloten een nieuwe pijnlijke wond te veroorzaken door voortaan de naam Lambertus consequent te negeren en de Pas sinds de grootschalige renovatie van de kerk in 1936/1937, is de Lambertuskerk wit. Al die eeuwen daarvoor waren de kerkmuren ontpleis-terd. 1
gemeenteleden op te roepen deze naam niet meer te gebruiken. De naam van het oudste kerkelijk erfgoed van Heemse wordt hiermee te niet gedaan. Samen met instanties als de Stichting Oud Heemse (die de torenspits van Lambertus in de schijnwerpers heeft gezet) en het Plaatselijk Belang Heemse hoopt de Historische Vereniging Hardenberg dat dit besluit wordt herroepen. De levenden (her)roep ic. Met respect en dankbaarheid aan ons voorgeslacht klinkt de naam Lambertuskerk als een klok! Het is tevens onze gemeenschappelijke opdracht historisch besef voor jongeren en komende generaties levend te houden. In de gekleurde versie van het kerkelijk logo is het blauw van de Vecht nadrukkelijk aanwezig. Wat is de Vecht zonder haar beeldbepalende wachters Stephanus en Lambertus? Op de linkeroever mag de naam Stephanus (voormalige hervormde kerk Hardenberg) gelukkig blijven, aan de rechterkant moet de naam Lambertus helaas verdwijnen. De logica hiervan ontgaat ons. Wij zijn zeer benieuwd naar een gefundeerde argumentatie van dit betreurenswaardig besluit.
BESTUURSWISSELING Tijdens de jaarvergadering op 10 april 2006 hebben we afscheid genomen van Grietje Bakker-Altena als bestuurslid en penningmeester. Ook op deze plaats willen we haar hartelijk danken voor haar inzet in het bestuurswerk gedurende de afgelopen vier jaren. In de vacature is verkozen Arjan Barnard. Hij heeft bestuurlijke ervaring in diverse historische organisaties. Herverkozen zijn Dieky Reefman en Harm Hoving. GEEN KAF MAAR KOREN Op zaterdag 19 augustus a.s. zullen in de Historiekamer opnamen worden gemaakt voor het bekende programma van TV Oost 'Geen kaf maar koren'. Voor het programma blijkt steeds veel belangstelling te bestaan volgens de taxateurs Richard Hessink (schilderijen en porselein) en Enno de Boer (zilver, klokken en volkskunst). Het is alweer voor de vijfde keer dat vanuit Hardenberg een uitzending wordt verzorgd. Tussen 11.00 en 16.00 uur kunt u terecht in de Historiekamer, Voorstraat 34, Hardenberg. MUSEUM De werkgroep expositie heeft onlangs in de vorm van vitrines, poppen, mobiele DVD-spelers en het aanlengen van een nieuwe vloer voor een bedrag van? 5000,- aan vervangingen geïnvesteerd. Voor de lopende tentoonstelling 'een dagje naar gisteren' is veel waardering. Onder de eerste bezoekers waren ongeveer 400 leerlingen van basisscholen die vooraf in de les op de expositie werden voorbereid. Kom ook eens kijken! Van dinsdag tot en met zaterdag geopend tussen 13.30 en 16.30 uur. Toegang gratis, een vrije gift is welkom. OPEN MONUMENTENDAG Twintig jaar geleden werd de Open Monumentendag in Nederland geïntroduceerd. De deuren naar ons culturele erfgoed gingen open om de publieke belangstelling voor monumenten en het draagvlak voor monumentenzorg te vergroten. Het jubileum wordt dit jaar georganiseerd op 9 en/of 10 september en zal in het teken staan van Feest! Behalve monumenten zijn er diverse activiteiten die, passend bij het thema Feest! een rol kunnen spelen tijdens de Open Monumentendag. In de OMD-commissie in de gemeente Hardenberg zijn onder meer de historische verenigingen vertegenwoordigd. De vertegenwoordigers van onze vereniging, te weten Koop Drenth en Casper Dijkhuis, hebben te kennen gegeven dit jaar hun taak te willen beëindigen. Hierbij willen we hen bedanken voor hun inzet gedurende een aantal jaren. Dit betekent dat we op zoek zijn naar twee nieuwe vertegenwoordigers met een warm hart voor monumenten. Als u interesse heeft dan horen we dit graag. NIEUWE LEDEN Bekman, G. Eshuis-van Laar, J.H. Heide, A.A. van der Hendriks, G. Hoogeveen-Kampman, J. Jaspers, W.H. Jonker, G.J. Mulder, B.H. Ravenhorst-Bouwhuis, G. Reins-de Lange, G.J. Timmerman, G.J. De Opgang 1 Grote Esweg 3 P.O. Box 3006 Paterswal 1 Mignogstraat 8 Baron Mackaystraat 9 Alb. Rissaeusstraat 6 Vechtvoorde 8 van Hogendorpstraat 4a Schooldijk 1 Laurierlaan 10 Hardenberg Diffelen Langley, BC Canada Sibculo Apeldoorn Bergentheim Hardenberg Hardenberg Bergentheim Loozen Zwolle