GYNAECOLOGIE Intra-uteriene inseminatie IUI BEHANDELING
Intra-uteriene inseminatie Bij intra-uteriene inseminatie (IUI) worden de zaadcellen direct in de baarmoeder gebracht, om zo de kans op een zwangerschap te vergroten. In deze folder kunnen u en uw partner de antwoorden vinden op vragen als: Wat is IUI nu precies? Voor welke paren is IUI geschikt? Hoe gaat de behandeling? Wat moet ik vóór, tijdens en ná de behandeling doen? Wat is intra-uteriene inseminatie? Intra-uteriene inseminatie (IUI) is het inbrengen (insemineren) van zaadcellen direct in de baarmoeder (intra-uterien). In de normale situatie komen na een zaadlozing in de vagina de zaadcellen in de buurt van de baarmoedermond. Via het slijm van de baarmoederhals gaan de zaadcellen via de baarmoederholte naar de eileiders. Daar kan een zaadcel een eicel bevruchten. Bij IUI worden de beste zaadcellen in het laboratorium geselecteerd en op de poli rechtstreeks in de baarmoederholte gebracht. De zaadcellen zijn dan dichter bij de plaats van bevruchting. Een goede timing van de IUI is van belang, omdat de kans op een zwangerschap het grootst is als IUI wordt uitgevoerd op de dag van de eisprong. Regelmatig wordt de IUI-behandeling gecombineerd met een hormoonbehandeling. Bij welke paren kan IUI werken? De methode van intra-uteriene inseminatie is gebaseerd op het natuurlijke vermogen van zaadcellen om een eicel te bevruchten. Daarom is het belangrijk dat bij de man voldoende bewegende spermacellen aanwezig zijn en dat bij de vrouw de eileiders goed doorgankelijk zijn. Ook de leeftijd van de vrouw speelt een grote rol (zie de grafiek). Of de methode voor u geschikt is, heeft te maken met de oorzaken van verminderde vruchtbaarheid. 1
Er is sprake van verminderde vruchtbaarheid als na een jaar van regelmatige, onbeschermde gemeenschap een zwangerschap uitblijft. IUI kan een effectieve behandeling zijn bij: verminderde vruchtbaarheid van de man afweerreactie van de man tegen zijn eigen sperma retrograde ejaculatie endometriose geen aanwijsbare oorzaak voor het uitblijven van zwangerschap 1. Verminderde vruchtbaarheid van de man De man kan verminderd vruchtbaar zijn doordat: er te weinig zaadcellen in het sperma zitten, en/of de zaadcellen onvoldoende beweeglijk zijn, en/of de zaadcellen een afwijkende vorm hebben. 2. Afweerreactie van de man tegen zijn eigen sperma Sommige mannen vallen hun eigen sperma aan, alsof het ziekteverwekkers zijn. Ze maken antilichamen aan, die zorgen dat de zaadcellen aan elkaar vastklitten en niet goed meer kunnen zwemmen. Bij IUI wordt het sperma bewerkt, waarbij zo veel mogelijk antilichamen weggewassen worden. 3. Retrograde ejaculatie De man kan last hebben van een retrograde ejaculatie. Dat betekent dat het sperma niet naar buiten komt, maar de blaas instroomt. Dit kan een gevolg zijn van een lichte beschadiging van de zenuw die de zaadlozing regelt. Zo n beschadiging kan bijvoorbeeld ontstaan zijn door een operatie. 4. Endometriose (lichte vorm) Bij endometriose zit er baarmoederslijmvlies op plaatsen waar dit eigenlijk niet hoort te zitten, bijvoorbeeld: in de eierstokken, in de eileiders, rond de baarmoeder, in de vagina, in de blaas, in de darmen. Deze aandoening komt vooral voor bij vrouwen boven de 30 jaar. Wij hebben een aparte folder over endometriose. Vraag daar gerust naar als u meer over dit onderwerp wilt weten. 5. Geen aanwijsbare oorzaak Soms worden zowel bij de man als bij de vrouw geen aanwijsbare oorzaken gevonden voor de verminderde vruchtbaarheid. Dit is bij ongeveer 20% van de paren het geval. We spreken dan van onverklaarde verminderde vruchtbaarheid. Vaak heeft het paar nog een goede kans op een spontane zwangerschap. Deze kans kunnen we berekenen. De behandeling is pas zinvol als de kans om via IUI zwanger te raken groter is dan de kans op een spontane zwangerschap. 2
Hoe groot is de kans op een zwangerschap bij IUI? IUI leidt gemiddeld bij 1 op de 10 behandelingen tot een zwangerschap. Na zes behandelingen is de kans dat u zwanger bent geraakt ongeveer 30 tot 40 procent. De IUI-behandeling geeft daarmee geen garantie op een zwangerschap, aangezien de meeste vrouwen na 6 behandelingen nog niet zwanger zijn. De leeftijd is van belang voor de kans op een zwangerschap. Timing Om de kans op bevruchting zo groot mogelijk te maken, moet de IUI plaatsvinden in de vruchtbare periode, dichtbij het moment van de eisprong. Dit wordt timing genoemd. Om dit moment vast te stellen zijn er verschillende methoden, die soms in combinatie worden gebruikt. Echoscopie Inwendige echoscopie maakt het mogelijk om het aantal en de groei van de follikels (eiblaasjes) te beoordelen totdat de follikels groot genoeg zijn. Echoscopie kan gecombineerd worden met bloedonderzoek naar het hormoon estradiol. Soms zijn hierbij meerdere controles per week nodig. Figuur 1 Het afnemen van de vruchtbaarheid met het toenemen van de leeftijd van de vrouw. Uw arts zal in dat geval met u en uw partner een nieuwe afweging maken: doorgaan met IUI, overstappen op een andere behandeling, bijvoorbeeld IVF (reageerbuisbevruchting) of stoppen met behandelen. Het aantal behandelingen Bij IUI zijn meestal meerdere behandelingen nodig. In principe wordt een IUI-behandeling maximaal 6 keer gedaan. De behandeling kan plaatsvinden in de natuurlijke cyclus of in een cyclus die met hormonen gestimuleerd moet worden. Uw arts bespreekt met u welke behandeling hij of zij u adviseert. Urinetesten/ovulatietesten Ongeveer 24 tot 36 uur voor de eisprong maakt een kleine klier onder de hersenen (de hypofyse) korte tijd luteïniserend hormoon (LH) aan. Dit hormoon komt ook in de urine terecht. Dit is te meten met een ovulatietest. Wanneer de ovulatietest positief is, kan de volgende dag de IUI plaatsvinden. Er zijn verschillende ovulatietesten op de markt. Deze testen dient u zelf aan te schaffen. Ze zijn onder andere te koop via de poli. HCG/LH-injectie Als bij echoscopie follikels worden gezien die groter zijn dan 17 mm, kan de eisprong ook worden opgewekt met een injectie (kunstmatige LH-piek). 36-40 uur na deze hormooninjectie vindt de eisprong plaats. 3
IUI in de spontane (natuurlijke) cyclus De behandeling vindt plaats in de natuurlijke cyclus, zonder dat er extra hormonen worden toegediend. De IUI gebeurt vlak vóór de eisprong. Om het juiste moment van de IUI te bepalen, wordt er allereerst een echo gemaakt. Als blijkt dat er een eitje aan het uitrijpen is (op de echo wordt een eiblaasje/ follikel groter dan 12 mm gezien), adviseren we u om thuis ovulatietesten te doen. U krijgt alvast het formulier en een potje voor de opvang van het zaad mee. Het moment waarop de echo gedaan wordt, is afhankelijk van de lengte van de cyclus. Bij een cyclus van 28 dagen maken we de echo op cyclusdag 11 à 12. De echo kan ook op een eerder tijdstip (bij een korte cyclus) of op een later tijdstip (bij een lange cyclus) plaatsvinden. Vraag uw arts wat voor u de juiste cyclusdag is voor de echo. De ovulatietesten moeten 1 x per dag, s ochtends (met de tweede plas, dus niet met de nachturine ) worden uitgevoerd. Als de ovulatietest positief is, dan zal de eisprong 20 tot 30 uur later plaatsvinden. In de bijsluiter van de test staat hoe u kunt zien of de test positief is. Lees deze bijsluiter goed. Als de test positief is, neem dan contact op met de poli om een afspraak te maken voor een IUI op de volgende dag. U krijgt te horen hoe laat uw partner op de dag van de behandeling het zaad moet inleveren bij het Afgifte Laboratorium. Het zaad mag dan niet ouder zijn dan één uur. Als dat niet lukt (bijvoorbeeld door de reistijd), dan kan uw partner het zaad in een kamertje in het ziekenhuis produceren. Dit moet u even vermelden als de IUI wordt ingepland. Het laboratorium heeft ongeveer 1,5 uur nodig om het zaad te bewerken. Dit betekent dat 1,5 uur nadat het zaad is ingeleverd, de IUI plaatsvindt bij het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum. IUI in een gestimuleerde cyclus Bij een gestimuleerde cyclus wordt de groei van de eiblaasjes gestimuleerd met hormonen. Deze moet u zelf inspuiten. Wij leren u hoe u zichzelf deze onderhuidse injecties kunt geven. De injecties bevatten het hormoon FSH (follikel stimulerend hormoon). Dit is het hormoon dat het lichaam van de vrouw aanmaakt om de uitrijping van een eicel te stimuleren. Door de injecties krijgt u meer van dit hormoon in uw lichaam dan normaal. Daardoor kunnen er meerdere eicellen per maand uitrijpen. Bij twee uitgerijpte eicellen is de kans op zwangerschap groter, maar is er ook een risico op een meerling. Dit risico ligt in ons ziekenhuis tussen de 5 en 10%. Bij 3 of 4
meer rijpe eiblaasjes kan het raadzaam zijn geen IUI te verrichten. Het gebruik van de FSH-hormonen kan soms zorgen voor bijwerkingen zoals stemmingswisselingen, hoofdpijn, een misselijk gevoel en een opgezette buik. Op de plaats van de prikken kan wat roodheid ontstaan. De behandeling start met een uitgangsecho op cyclusdag 2, 3 of 4. Op dat moment wordt bepaald of u met de hormooninjecties kunt beginnen. Als dat zo is, dan maakt u een afspraak voor een echo 1 week later. Tot die afspraak injecteert u zichzelf 1 x per dag met de hormonen. Let goed op de aangegeven dosering. Bij de echo kijken we hoeveel eiblaasjes (follikels) er zijn waarin de eitjes uitrijpen, en hoe groot ze zijn. U blijft de hormonen gebruiken totdat de eiblaasjes de juiste grootte bereikt hebben. Dan zijn de eicellen in de eiblaasjes rijp genoeg om bevrucht te worden. Het is ook mogelijk om de eisprong op te wekken met behulp van een injectie met het HCG-hormoon. Na deze injectie duurt het 36 tot 40 uur voordat de eisprong plaatsvindt. De IUI wordt dan 32 tot 40 uur na de injectie gepland. HCG-hormoon kan als bijwerking pijnlijke borsten, buikpijn en een misselijk gevoel geven. Drie belangrijke tijdstippen In het St. Antonius Ziekenhuis vinden 7 dagen per week IUI-behandelingen plaats. Wanneer de IUI ingepland wordt, krijgt u een kaartje mee met daarop 3 tijdstippen: 1 Het tijdstip van de HCG-hormoon injectie (indien nodig). 2 Het tijdstip waarop het potje met zaad ingeleverd moet worden bij het laboratorium. 3 Het tijdstip waarop de inseminatie zal plaatsvinden. Voor de echocontroles tijdens de IUIbehandeling kunt u terecht in het St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein en Utrecht. Het zaad moet u inleveren bij het Afgifte Laboratorium in het St. Antonius Ziekenhuis Utrecht. De inseminatie vindt plaats bij het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum in het St. Antonius Ziekenhuis Utrecht. Opwerken van het sperma Sperma bestaat voor het grootste gedeelte uit vloeistof, waarin de zaadcellen zitten. Voor de inseminatie zijn alléén de zaadcellen nodig; deze worden in het laboratorium gescheiden van de vloeistof. Dit heet het opwerken van het sperma. Hierbij vermindert het aantal zaadcellen, maar blijven de beste over. Deze bewerking duurt ongeveer anderhalf uur. IUI is alleen zinvol als er na bewerking meer dan 2 miljoen beweeglijke zaadcellen zijn overgebleven. Op de dag van de IUI moet de man door masturbatie sperma produceren. Dit kan 5
thuis of in het ziekenhuis. Om het beste sperma te kunnen verkrijgen, raden wij u aan om de onthoudingsperiode niet korter dan 1 dag en niet langer dan 3 dagen te laten duren. Hoe verloopt de inseminatie? De IUI vindt plaats bij het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum. Er wordt een speculum (spreider) in de vagina gebracht om de baarmoedermond in beeld te brengen. Dan wordt een dun slangetje door de baarmoedermond in de baarmoederholte geschoven, waardoor het bewerkte sperma wordt ingebracht. Meestal hebt u hierbij geen pijn, al kan er heel soms een licht krampend gevoel in de onderbuik ontstaan. Na de behandeling blijft u nog 15 minuten liggen en daarna kunt u weer naar huis. Na de IUI Mocht u thuis koorts krijgen of last hebben van onverklaarbare buikpijnen, neem dan contact op met het Vruchtbaarheidscentrum. Als u weer gaat menstrueren Als u niet zwanger wordt, duurt het 10 tot 14 dagen voordat de menstruatie op gang komt. Als dat gebeurt, moet u ons bellen voor een nieuwe afspraak om de volgende behandelcyclus op te starten. Werkdagen Op maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 16.30 uur kunt u het telefoonnummer van het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum bellen. Deze vindt u in het adreskader achter in deze folder. Weekend Als het maken van een afspraak niet kan wachten tot na het weekend, kunt u in het weekend hetzelfde nummer bellen. Dit nummer is in het weekend bereikbaar tussen 09.30-11.30 uur. Op dit telefoonnummer zijn wij de hele week ook beschikbaar voor vragen. Dit kan van 08.00-12.00 uur en van 13.30-16.00 uur. Als u niet gaat menstrueren Als de menstruatie uitblijft, kunt u 2,5 week na de IUI een zwangerschapstest doen. Dit mag in het ziekenhuis, maar u kunt het natuurlijk ook thuis doen. De eerste echo van de zwangerschap zal plaatsvinden op dezelfde poli als de echo s tijdens de IUIbehandeling. U mag hiervoor een afspraak maken als u ongeveer 7 weken zwanger bent (5 weken na de IUI). Sta even stil Proberen zwanger te raken heeft niet alleen met uw lichaam te maken, maar doet ook veel met uw emoties. Het is belangrijk dat u daar voldoende aandacht aan schenkt. In een serie van IUI-behandelingen kunt u altijd een maand pauze nemen als u daar behoefte aan hebt. De mogelijkheid bestaat altijd, om tijdens 6
de IUI-behandelingen een afspraak te maken met uw behandelend arts voor een tussentijdse evaluatie. Foliumzuuradvies Sinds 1993 krijgen alle vrouwen die zwanger willen worden het advies om foliumzuurtabletten te gebruiken. Foliumzuur zorgt er niet voor dat u gemakkelijker zwanger wordt, maar het verkleint de kans op afwijkingen aan het zenuwstelsel van het ongeboren kind. Foliumzuur is een B-vitamine die van nature voorkomt in onder andere groente, fruit en volkorenproducten. Men vermoedt sterk dat vrouwen aan het begin van hun zwangerschap een verhoogde behoefte aan foliumzuur hebben. U kunt meer informatie krijgen bij de apotheek of uw arts. Afspraak maken U kunt een afspraak maken met het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum bij de balie en via de telefoon. Vragen Hebt u vragen? Neem dan gerust contact met ons op. U vindt ons telefoonnummer in het grijze adressenkader achter in deze folder. Digitale Poli Het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum biedt, naast de gebruikelijke zorg ook een Digitale Poli op de website van mijnzorgnet. nl. De Digitale Poli is een besloten, online ontmoetingsplek voor patiënten, partners en zorgverleners van het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum. Hiermee willen we de zorg nog beter afstemmen op uw wensen en daarnaast de communicatie tussen u en het behandelteam verder verbeteren. We nodigen u van harte uit om u aan te melden. Als u meer wilt weten over de Digitale Poli, vraag dan naar de flyer. 7
St. Antonius Ziekenhuis T 088-320 30 00 E patienteninformatie@antoniusziekenhuis.nl www.antoniusziekenhuis.nl Spoedeisende Hulp 088-320 33 00 St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum 088-320 62 50 Locaties en bezoekadressen Ziekenhuizen St. Antonius Ziekenhuis Utrecht Soestwetering 1, Utrecht (Leidsche Rijn) Poliklinieken St. Antonius Polikliniek Utrecht Overvecht Neckardreef 6, Utrecht St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Koekoekslaan 1, Nieuwegein St. Antonius Polikliniek Houten Hofspoor 2, Houten St. Antonius Spatadercentrum Utrecht-De Meern Van Lawick van Pabstlaan 12, De Meern 8
Meer weten? Ga naar www.antoniusziekenhuis.nl Dit is een uitgave van St. Antonius Ziekenhuis GYN 11/08-15