In het werkcahier Persoonlijke hygiëne heb je geleerd hoe belangrijk het is om hygiënisch te werken ter bescherming van zowel zorgvragers als jezelf tegen infecties. Infectiepreventie begint bij het goed wassen van je handen. In dit hoofdstuk staat aseptisch handelen centraal: asepsis omvat alle maatregelen om het overbrengen van lichaamsvreemde bacteriën (besmetting) te vermijden. Het werken met steriel materiaal, bijvoorbeeld steriel pincet, steriele gaasjes, steriele handschoenen, draagt bij tot aseptisch handelen. Vooral bij het verzorgen van wonden zul je hier de nodige kennis en deskundigheid voor moeten hebben. Bovendien zul je het belang ervan moeten onderkennen. Want stel je voor: je hebt net steriele handschoenen aangetrokken en voelt ineens veel jeuk aan je neus; voordat je het weet heb je je neus aangeraakt. Wat kun je in deze situatie doen en kun je de consequenties overzien? De studieopdrachten zullen je helpen hier zicht op te krijgen. In hoofdstuk 2.5 vind je een inhoudelijke analyse met betrekking tot het omgaan met steriel materiaal en een analyse van het aan- en uittrekken van steriele handschoenen. Op de cd-rom Kruisinfecties kun je veel informatie vinden over dit onderwerp. Voor het goed kunnen begrijpen en juist kunnen uitvoeren van de vaardigheden die in dit cahier centraal staan, is het van belang dat je enige voorkennis hebt betreffende hygiëne en infectiepreventie. Maak de voorkennistoets om te controleren of je over de vereiste voorkennis beschikt. Deze toets bevat 10 waar/niet waar-vragen. Kruis aan of de uitspraak waar of niet waar is. 10 Wondverzorging
1 Sommige micro-organismen kun je met het blote oog zien. 2 Alle micro-organismen zijn ziekteverwekkers. 3 Een kruisinfectie kan zowel door virussen als bacteriën worden veroorzaakt. 4 Bij een besmetting word je altijd ziek. 5 Een colibacil kan zowel nuttig als schadelijk zijn. 6 Een voorbeeld van desinfectie is het huishoudelijk schoonmaken van gebruikt materiaal. 7 Uitkoken is een vorm van sterilisatie. 8 Een goede persoonlijke hygiëne draagt bij tot het voorkomen van kruisinfecties. 9 De ideale temperatuur om te leven ligt bij veel micro-organismen rond de 37 C. 10 Een wond kan een toegangspoort zijn voor micro-organismen. In hoofdstuk 10 staan de antwoorden. Ga na welke vragen je goed of fout hebt beantwoord. Lees van de foutief gegeven antwoorden de betreffende leerstof nog eens door. 11
Frenk doet de opleiding tot verzorgende en loopt momenteel stage op een somatische afdeling van een verpleeghuis. Hij heeft van school een opdracht meegekregen over aseptisch handelen en heeft afgesproken om een keer met Pieter en een keer met Mariëlle mee te lopen bij de wondverzorging om te kijken hoe zij omgaan met steriel materiaal. Hij heeft de volgende observaties gedaan ten aanzien van het inrichten van een steriel werkveld: Ten aanzien van het handelen van Pieter: Pieter trekt steriele handschoenen aan; hij maakt een steriel pakket open en vouwt het opgevouwen papier open zodat een steriel werkveld ontstaat; vervolgens legt hij alle steriele materialen met een steriel pincet op het steriel veld. Ten aanzien van Mariëlle: zij maakt ook een steriel pakket open, pakt het opgevouwen papier bij de punten vast en vouwt het open zodat een steriel werkveld ontstaat; met een steriel pincet pakt ze de steriele materialen en legt deze op het steriele veld. 12 Wondverzorging
Maak de in dit hoofdstuk geformuleerde studieopdrachten. Je kunt hierbij gebruik maken van de cd-rom Kruisinfecties. Raadpleeg ook handboeken verpleegkunde/verzorging. Sommige opdrachten kun je het beste met medeleerlingen maken. Noteer je antwoorden in het cahier en neem ze mee naar de plenaire bespreking. 1 Pieter en Mariëlle hebben allebei een steriel werkveld klaargezet. a Wat wordt bedoeld met een steriel werkveld? (Zie ook de cd-rom: vaardigheden, omgaan met steriel materiaal.) b Wie van de twee werkt aseptisch? Motiveer je antwoord. c Niet alle instellingen zullen een dergelijk pakket hebben zoals Pieter en Mariëlle hebben gebruikt. Bedenk een andere manier om een steriel veld te maken zonder gebruikmaking van een steriel pakket. 2 Steriliseren leidt tot een kiemvrije toestand. Er zijn verschillende methoden om materialen te steriliseren. Zoek op de cd-rom op welke dat zijn, noem er drie. (Kijk bij kruisinfecties, infecties, preventie.) 13
3 In veel instellingen (ook de thuiszorg) wordt gebruik gemaakt van wegwerpmateriaal (disposables). a Wat zijn de belangrijkste redenen hiervoor? b Welke wegwerpmaterialen worden in de casus genoemd? c Kun je nog meer voorbeelden noemen van disposables? d Bedenk een aantal voor- en nadelen van het gebruik van wegwerpmaterialen (denk aan kosten, milieu). voordelen nadelen 14 Wondverzorging
e Materiaal dat steriel verpakt is, moet je voor langere tijd zodanig kunnen bewaren dat het ook steriel blijft. Welke eisen worden er gesteld aan steriel materiaal? (Zie ook cdrom: materiaal, steriele materialen.) 4 Bij sommige handelingen is het nodig dat je steriele handschoenen aantrekt. a Bedenk ten minste twee handelingen waarbij het noodzakelijk is om steriele handschoenen aan te trekken. Geef aan waarom je dat zou doen. b Bestudeer de inhoudelijke analyse met betrekking tot het aantrekken van steriele handschoenen. Bekijk ook de cd-rom (vaardigheden, omgaan met steriel materiaal). Schrijf eventuele vragen of onduidelijkheden op. 15
In deze analyse wordt uitgegaan van de situatie waarin een hulpverlener een aseptische handeling moet gaan verrichten bij een zorgvrager. Er wordt gewerkt met materiaal dat voorzien is van een binnen- en buitenverpakking. De buitenverpakking is voorzien van twee slippen, waarmee de verpakking geopend kan worden. Het gaat in deze analyse vooral om het openen en de wijze van omgaan met steriel materiaal, het creëren van een steriel werkveld en het toevoegen van extra benodigd steriel materiaal. De concreet uit te voeren aseptische handeling komt in één van de volgende hoofdstukken aan bod. 1 Creëer een goede Zet obstakels uit de weg, ver- In verband met versprei- werkomgeving. wijder bloemen (stuifmeel) ding van micro-organismen. en etenswaren. Tocht bevordert de versprei- Sluit ramen en deuren. ding van micro-organismen. Maak het werkvlak huishoudelijk schoon. 2 Pak en controleer Pak de benodigde materialen Bij beschadigingen van de Bekijk hoe het materiaal het benodigde materi- en controleer of de steriele verpakking is het materiaal verpakt is, zodat je het aal. verpakking helemaal intact niet meer steriel. later op de juiste wijze is. kunt openen; onzorgvul- Controleer de vervaldatum dig openscheuren werkt en de (kleur)indicator. besmetting in de hand. 3 Was en/of desinfecteer de handen. Volgens standaardprocedure. In verband met het overdragen van micro-organismen. 4 Open de buitenverpakking. Open door de twee slippen met rechter- en linkerduim en wijsvinger vast te houden en uit elkaar te trekken. Laat de verpakte inhoud op het schone werkvlak neerkomen. De verpakkingen zijn meestal voorzien van twee slippen die je van elkaar kunt trekken. 16 Wondverzorging
5 Open de binnenverpakking. Open door met duim- en wijsvinger de punten van de bovenste twee flappen aan beide zijden van het pakket te leggen. Doe vervolgens hetzelfde met de andere punten. Zo ontstaat een steriel werkveld. Leun niet over het werkveld heen in verband met verspreiding van micro-organismen. Vermijd contact met de binnenkant van het materiaal. 6 Vul eventueel extra benodigd materiaal aan. Open de verpakking van het aanvullend materiaal (bijv. gaasjes, pincet, spuiten e.d.) en laat dit voorzichtig neerkomen op het steriele werkveld, of: maak de verpakking gedeeltelijk open, zodat je het steriele materiaal eruit kunt nemen met een steriel (werk)pincet. Niet voor iedere handeling bestaan kant-en-klare steriele sets, daarom zul je dit zelf moeten aanvullen. Let er op dat je het steriele veld en het steriele materiaal niet aanraakt. Beschouw de buitenste 5 cm vanaf de rand van het steriele werkveld als nietsteriel. 7 Voer de voorgenomen handeling uit. 8 Ruim de materialen op. Deponeer de materialen in een afvalemmer of in een speciale container. 9 Was en/of desinfecteer de handen. Volgens standaardprocedure. Ter voorkoming van het overdragen van micro-organismen. 17
1 Creëer een goede werkomgeving. Zet obstakels uit de weg, verwijder bloemen (stuifmeel) en etenswaren. Sluit ramen en deuren. Maak het werkvlak huishoudelijk schoon. In verband met verspreiding van micro-organismen. Tocht bevordert de verspreiding van micro-organismen. Als je bij een zorgvrager werkt, informeer de zorgvrager dan over het hoe en waarom van je handelen. 2 Pak en controleer het benodigde materiaal. Ga na welke maat handschoenen je hebt en kies de juiste maat uit. Controleer de verpakking op beschadigingen, datum en kleurindicator. Kijk of het werkvlak schoon is en leg de voorverpakte steriele handschoenen klaar op het werkvlak. Te kleine handschoenen leveren problemen bij het aantrekken op; te grote handschoenen gaan plooien en zijn daardoor lastig om mee te werken (steriele handschoenen zijn verkrijgbaar in de maten 5½ t/m 9). Vraag bij het bepalen van de maat handschoenen, hulp van een collega om de juiste maat te kiezen. 3 Was en/of desinfecteer de handen. Volgens standaardprocedure. Bij het ongemerkt beschadigen van de handschoenen (bijv. het er in prikken van een gaatje met een naald) gaan micro-organismen van de hand naar het werkterrein. Vergeet niet voor het wassen sieraden te verwijderen en de nagels op lengte en haakjes te controleren, zodat beschadiging van de handschoenen voorkomen wordt. Vochtige handen schuiven heel moeizaam in rubber. Om verkleving van het materiaal tegen te gaan en het aantrekken te vergemakkelijken zijn de meeste handschoenen voorzien van een beetje steriele talkpoeder. 18 Wondverzorging
4 Maak de verpakking open en leg klaar voor gebruik. Open de buitenverpakking en neem de binnenverpakking eruit; leg deze zodanig op het werkvlak dat de handschoenopening naar je toe ligt en de rechterhandschoen rechts ligt. Open de binnenverpakking met duim en wijsvinger en wel zo dat de aangeraakte vlakken niet aan de steriele bovenzijde komen te liggen. Om extra schuiven of aanraken van het materiaal te voorkomen waardoor de steriliteit in gevaar komt. Om de binnenverpakking aan de zijde waarop de steriele handschoenen liggen steriel te houden. Voorkom handcontact, erop hoesten en dergelijke. Vouw de binnenverpakking goed open, zodat het papier niet terugvalt. Raak de binnenkant van de verpakking niet aan. Sla beide punten van de onderzijde tegelijk onder de verpakking. Hierdoor fixeer je de flappen, waardoor deze niet terugvallen tijdens het aantrekken van de handschoenen. 5 Trek de rechterhandschoen aan. Pak met de linkerduim en wijsvinger de rechterhandschoen van het papier bij de omgeslagen dubbele laag van de manchet (linkshandigen doen dit uiteraard andersom); houd de handschoen ruim op afstand van je lichaam en het werkvlak; kijk goed waar duim en vingers zitten en schuif de rechterhand met een vloeiende beweging in de handschoen; laat de manchet los. De steriele handschoen mag geen enkel contact maken met niet-steriele materialen i.v.m. besmetting. Vingers die niet goed zitten, pas later corrigeren. Na het aantrekken van de linkerhandschoen wordt de manchet pas teruggeslagen. 6 Trek de linkerhandschoen aan. Pak de linkerhandschoen vervolgens op door de vingers in de manchetplooi te plaatsen, houd hierbij de duim op afstand; trek de handschoen aan; zie stap 5. Om contact met de steriele duim te vermijden. 19
7 Doe de manchetten goed en corrigeer. Sla de manchetplooi van de linkerhandschoen met behulp van de eronder gestoken vinger terug; doe dit vervolgens ook bij de andere hand. Corrigeer nu de eventueel niet op de plaats zittende vingers. Strengel de vingers in elkaar. Daar beide handen nu steriel zijn, kun je ze gebruiken om correctie aan te brengen zodat de handschoenen prettig zitten om mee te werken. Vermijd contact van de steriele handschoenen met onsteriele materialen. Wanneer contact gemaakt is met een onsteriele omgeving (bijv. arm, haar, werkblad) altijd nieuwe steriele handschoenen aantrekken. Let vooral op de manchet van de rechterhandschoen omdat deze al met de blote hand is aangetrokken en soms opgerold zit. 8 Controleer of de handschoenen steriel zijn gebleven en voorkom het onsteriel worden van de handschoenen. Strengel de handen ineen. Ga na of je de werkwijze correct hebt uitgevoerd. Raak geen onsteriele materialen aan. Voorkom beschadigingen. Je bent zo meer bewust van aanrakingen en je voorkomt dat de handschoenen onsteriel worden. Doe altijd nieuwe steriele handschoenen aan als deze onsteriel zijn geworden, ook als je twijfelt! 9 Voer de handeling uit. Volgens standaardprocedure. 10 Doe rechterhandschoen uit. Pak een plooitje op aan de buitenkant van de handschoen, op minimaal 2½ cm van de rand van de manchet; Bij een manchet plaats je je vingers onder de manchetrand; raak alleen de buitenkant van de handschoen aan en trek de handschoen over de vingers uit, zodat de binnenkant buiten komt. Buitenkant van de handschoenen is besmet, dus geen andere contacten maken, bijvoorbeeld met uniform. 11 Gooi de handschoen weg of houd deze vast in de linkerhand. Doe de handschoen in een afvalemmer, bekkentje of een speciale afvalcontainer. Je kunt de handschoen ook opvouwen, in de linkerhand. Als de handschoenen door bijv. bloed of pus besmet zijn, moeten deze in een speciale container gedeponeerd worden. 20 Wondverzorging
12 Doe linkerhandschoen uit. Plaats duim tussen pols en handschoen en trek handschoen over de vingers uit, zodat de binnenkant buiten komt en eventueel de rechterhandschoen nu in de linkerhandschoen zit. 13 Gooi de handschoen(en) weg. Zie stap 11. 14 Ruim de materialen op. Deponeer de materialen in een afvalemmer, een bekkentje of een speciale afvalcontainer. 15 Was en/of desinfecteer de handen. Volgens standaardprocedure. Door de vochtige, warme omgeving vermeerderen micro-organismen zich snel. Daarom dient men ter voorkoming van het overdragen van micro-organismen de handen te wassen. 21
Controleer en vul onderstaande leerresultaten aan met eigen, meer specifieke leerervaringen. 1 ten minste drie methoden van steriliseren benoemen; 2 aangeven waarop je moet letten bij het in gebruik nemen van steriel materiaal; 3 vertellen op welke manieren je een steriel werkveld kunt inrichten; 4 vertellen en toelichten hoe je steriel materiaal moet pakken en moet klaarleggen als voorbereiding op een aseptische handeling; 5 aangeven welke maatregelen en aandachtspunten van belang zijn voor het handhaven van de steriliteit; 6 voorbeelden noemen waarbij het dragen van steriele handschoenen gewenst is; 7 vertellen en toelichten hoe je steriele handschoenen aantrekt; 8 9 10 22 Wondverzorging