Provinciehuis Utrecht Utrecht Provinciehuis Utrecht Utrecht Van bank naar burger, van introvert naar extrovert 14 PIP004_Provinciehuis Utrecht.indd 14 23-08-12 16:11
TEKST Cécile Dornseiffen FOTOGRAFIE Daria Scagliola en Stijn Brakkee In 2010 kreeg architecten van Mourik een bijzondere opdracht: het verbouwen van een kantoorgigant die ze 17 jaar daarvoor zelf ontworpen hadden. In twee jaar tijd transformeerde het voormalig hoofdkantoor van Fortis tot het Provinciehuis Utrecht. Van gesloten kantoorkamers naar een open, transparante werkomgeving. Opdrachtgever Provincie Utrecht Programma manager Bob Strookappe Architectenbureau, ontwerpopdracht t/m DO, supervisie vanaf TO architecten van Mourik bv Projectarchitecten Peter Vermeulen, Joost Glissenaar Maatwerk meubilair Gebr. Bos, Goudriaan; Retera Interieurwerken, Veldhoven Projectinrichter Ahrend Bureaus en los meubilair Ahrend Parket, bamboe Bamboo XL Solid Series (charcoal) Wanden, bamboefineer System Flex (white-wash/charcoal) Glazen systeemwanden System Flex, Dongen Tapijt Desso en Bentzon Carpet Lockerwand kantoren Gebr. Bos Verlichting diverse Bouwfysica, akoestiek Peutz Advies constructies Aronsohn, Rotterdam Projectmanangement Brink Groep, Leidschendam Installatie advies Deerns, Rijswijk Aannemer Strukton Bouw, Utrecht Bruto oppervlak 41.000 m² Verbouwingskosten 36 miljoen Budget inrichting ca. 3 miljoen, onderdeel van de 36 miljoen Provinciehuis Utrecht Utrecht Al bijna twintig jaar domineert de hoge, ranke kantoorschijf de oostelijke skyline van Utrecht, opgezet als hoofdkantoor van de VSB, het latere Fortis. Maar tijden veranderen. Banken werden samengevoegd en de 88 meter hoge kantoortoren kwam te koop - precies op het moment dat de Provincie Utrecht aarzelde over renovatie van hun oude, naastgelegen pand. In 2009 werd de knoop doorgehakt. De aankoop was omstreden: het pand zou te duur (ruim 80 miljoen euro) en te groot zijn. Dat laatste is inmiddels bewaarheid. In het kader van de afslankende overheid gaat het aantal medewerkers - 1000 inclusief externen - binnenkort aanzienlijk terug. Reden waarom Archimedeslaan 8 met vooruitziende blik verbouwd is tot multi-tenant verzamelgebouw. De Provincie heeft momenteel 9 van de 18 kantoorverdiepingen in gebruik, de overige worden verhuurd aan ABN AMRO. Medio volgend jaar worden de 3 overgebleven verdiepingen verhuurd aan de VRU (Veiligheidsregio Utrecht). Entreehal, restaurant en vergadercentrum op de eerste verdieping zijn gedeelde voorzieningen geworden. Het lijkt een logische herbestemming: van kantoor naar kantoor. Toch lag dat hier anders, zegt projectarchitect Peter Vermeulen. Het gebouw moest een wezenlijke metamorfose ondergaan: van een gesloten bankwereld naar het open imago van een Provinciehuis. Van introverte kantoorkamers naar een transparante omgeving met werkgroepen. Qua techniek was FOTO LINKS Restaurant, met bovenin de ingehangen vergaderkamers FOTO BOVEN Gedeeld vergadercentrum op de eerste verdieping dit gebouw met klimaatgevel nog grotendeels in orde. Plafonds hadden slechts een kleine opfrisbeurt c.q. stilistische aanpassing nodig en een update qua ventilatie. De grootste ingrepen zijn gedaan in de laagbouw, de brede voet die aangepast moest worden aan de nieuwe (semi-) openbare functies. Zo moest de entree een marktplein worden voor kort overleg en werd het auditorium verbouwd tot Statenzaal. Strategische ingrepen: openbreken Ten tijde van de ontwikkeling van dit gebouw was architecten van Mourik al volop bezig met het thema herbestemming. We hadden al generieke en specifieke plekken aangegeven, gebieden voor flexwerk, opties voor nieuwe stijgpunten. Dat was ook het mooie aan deze heropgave; wij wisten precies waar nog ruimte zat. Niemand zou het bijvoorbeeld aangedurfd hebben om het wandvullende reliëf van Karel Appel weg te halen ten gunste van een glazen gevel. Want dat was de meest heftige ingreep: het openbreken van de kopgevel AUGUSTUS - SEPTEMBER 2012 #4 JAARGANG 23 15 PIP004_Provinciehuis Utrecht.indd 15 23-08-12 16:11
Provinciehuis Utrecht Utrecht van het restaurant. De nieuwe glaspui geeft nu toegang tot een breed balkon met uitzicht op de (bestaande) heggentuin van West 8. Vermeulen: Hierdoor is een serregevoel ontstaan én een lange zichtlijn vanuit de ontmoetingshal naar buiten. Om het enorme restaurant (462 zitplaatsen) een menselijker maat te geven, werd de ruimte meer gedefinieerd. Een podium deelt het 973 m² grote oppervlak in drie gevarieerde zones: lange tafels direct achter het uitgiftebuffet, een strook loungebanken langs het balkon en drie diner-achtige settings met solitaire barkrukken in het midden. Ook de royale hoogte (8,25 meter) is gebroken. Bovenin zweeft een ingehangen doos met zes vergaderkamers die met korte loopbruggetjes aansluiten op het vergadercentrum. Dit was technisch een moeilijke exercitie. Maar zo buit je wel de hoge, opengewerkte kopgevel optimaal uit. Het levert bovendien een fraaie vermenging op van twee functies die in elkaar schuiven. Op de vergaderverdieping zelf werden bestaande wanden grotendeels vervangen door glazen binnenpuien. Verspringende rooilijnen omsluiten een binnenplein dat losjes ingedeeld is met wacht- en overlegmeubilair. Op dit niveau bevinden zich ook de ronde, inpandige commissiezaal (voormalige conferentiezaal) en de foyer die toegang geeft tot de nieuwe Statenzaal. De oplopende vloer van het oude auditorium maakte plaats voor een halfrond amfitheater. In de zijmuren zijn brede smalle raamopeningen gekomen en aquariumachtige tribunes voor de ambtenaren. In het nieuwe, donkere roosterplafond werd een extra lichtkoepel aangebracht. Allemaal in lijn met het streven van de overheid om zich meer transparant naar de burger toe te presenteren. Critici hebben deze begrotelijke verbouwing (46 miljoen euro gebudgetteerd, maar uitgevoerd voor 36 miljoen) om die reden bestempeld als cosmetisch. Feit is wel dat het gebouw er door de verbeterde lichttoetreding functioneel aanzienlijk op vooruit is gegaan. Het Nieuwe Werken Alle reguliere kantoorverdiepingen zijn ingericht conform Het Nieuwe Werken met een mix aan hoog-laag bureaus, overlegen werkplekken. Qua aantallen is al rekening gehouden met de voorziene personeelskrimp. In het midden, tegenover de FOTO BOVEN Transparante lockerscheidingswand, ervoor de aanlandtafels FOTO ONDER Commissiekamer met akoestische wandpanelen Utrechtse Luchten ; de groene zitbank verbeeldt het landschap 16 PIP004_Provinciehuis Utrecht.indd 16 23-08-12 16:11
FOTO Werkvertrekken Commissaris van de Koningin. Om de dubbelhoge ruimte open te houden is een glazen wand geplaatst Provinciehuis Utrecht Utrecht liftkern, domineert een huiskamertafel met daaromheen garderobe, kasten en pantry. Vanuit deze communicatieplek neemt de dynamiek naar beide kanten geleidelijk af: via open 4-persoons clusters (veelal secretariaat), 2-persoons opstellingen tot 1-persoons concentratiecellen, met op de koppen werkbanken en besloten vergaderzalen. Losse items zijn de aanlandtafels (statafels) en kleine zitjes. Omdat de kantoorschijf lang en smal is, liggen alle bureaus langs de gevel. De spaarzame binnenpuien zijn opgetrokken uit kozijnloze glazen panelen. Zo ijl, dat na een korte proefperiode toch besloten is om smalle strips attentiefolie aan te brengen. Ruggengraat op alle verdiepingen is een langgerekte, slingerende lockerscheidingswand: één van de strategische ingrepen. De 16e verdieping met vide is ingericht als bestuursplein. Hier huizen leden van Gedeputeerde Staten en de Commissaris van de Koningin. De inrichting is conventioneler dan de kantoorverdiepingen: meer semi-afgesloten ontvangstkamers en her en der een klassieke touch. Systeemplafonds zijn vervangen door spanplafonds met de optiek van mat stuukwerk. Opvallend element is de luie wenteltrap die de bovenste etage verbindt met de 15e etage (directie, communicatie, bestuurszaken, kabinet). Uitvoerende directie en bestuur hebben veel met elkaar te maken. Daarom hebben we een nieuw verticaal contact gelegd dat informeler is dan de lift. Gelukkig kon de vloer hier doorgebroken worden. Tip van Vermeulen: Het skelet is heel bepalend voor de duurzaamheid van een gebouw: je moet extra stijgpunten kunnen benutten. Niet moeilijk voor architecten, wél voor hun opdrachtgevers. Het gaat immers vaak om een investeringskwestie. Kunstopdrachten Voor deze renovatie is uitgegaan van de gemiddelde levensduurzaamheid van een gebouw, stelt Vermeulen. Basisconstructie 50-100 jaar, installaties en gevels 25-50 jaar, binnenwanden 15-20 jaar, waarbij we altijd werken met verplaatsbare oplossingen. Een aantal plekken is daarom buiten beschouwing gelaten, zoals de lifthallen. Hoewel ze nog behoorlijk up-to-date ogen dankzij grootformaat wandtegels en industriële lichtarmaturen, zullen er toch thematische zeefdrukken worden aangebracht om de verschillende verdiepingen beter te markeren. Denk aan het provinciale wegen- en waternet, de ecologische hoofdstructuur of openbare vervoerslijnen. In totaal was een budget van 390.000 euro beschikbaar voor kunstopdrachten. Opvallendste en meest controversiële inbreng is de installatie in de foyer: een wandvullend kunstwerk van Jan Rothuizen getiteld Berichten uit de buitenwereld. Een deel van deze muurnotities werd aanstootgevend geacht en moest vervangen worden. Lotte van Laatum tekende voor de herplaatsing van de kunstcollectie in de vorm van kunstkabinetten en het nieuwe textielontwerp voor de akoestische panelen in de commissiezaal. Alle bedragen overziend zou je zou hopen dat er ook voor de opwaardering van de toiletgroepen nog een centje was overgebleven. Deze installaties zijn budgettechnisch buiten de renovatie gevallen, omdat ze nog niet waren afgeschreven. In de praktijk geven ze echter vaak het eerste visitekaartje af. Wat nieuwe tegeltjes, kranen, afvalbakken en verlichting zouden hier wonderen hebben gedaan. Los meubilair: Europese aanbesteding De concrete invulling met los meubilair heeft in dit verbouwingsproces een ander traject belopen dan de conceptontwikkeling. De opdracht aan architecten van Mourik liep tot en met Definitief Ontwerp en de begeleiding van het Technisch Ontwerp. Hieronder viel ook het ontwerp van het vaste meubilair: balies, restaurant- en vergaderopstellingen en de acrylaat lockerkasten. Inclusief de basale materiaal- en kleurkeuze: een AUGUSTUS - SEPTEMBER 2012 #4 JAARGANG 23 17 PIP004_Provinciehuis Utrecht.indd 17 23-08-12 16:12
Provinciehuis Utrecht Utrecht LINKS Plattegrond begane grond RECHTS Plattegrond eerste verdieping FOTO S ONDER Entreehal: voorstudie (wit op wit) en eind stadium met bestaande vloer bruin/wit gamma van donkere bamboe vloeren/wanden voor de representatieve gebieden, lichtgetint bamboe voor de reguliere kantoorverdiepingen en spierwit Corian voor aflegvlakken als tafelbladen. Ook voor de losse meubilering heeft de Provincie, conform overheidsregels, een Europese aanbesteding moeten uitschrijven, zegt Bob Strookappe, programmamanager Nieuwe Huisvesting. Daarbij moet je zo breed mogelijk zijn, het beschrijven van concrete modellen is niet toegestaan. Uit deze aanbesteding rolden een aantal partijen en uiteindelijk is Ahrend de projectinrichter geworden. Zij gingen aan de slag met de adviesgroep Anders Werken, samengesteld uit een 20-tal medewerkers. Een van de uitkomsten daarvan, vastgelegd in moodboards, was de wens voor een meer expressieve werkomgeving. Uiteindelijk vertaald in een mix aan accentkleuren: rood, oranje, blauw, groen, geel. Dit in afwijking van het oorspronkelijke uitgangsidee van een sereen interieur dat zich zou oriënteren op het wisselende kleurbeeld van het weidse uitzicht, het omringende groen van Rijnsweerd-Noord. Concluderend kun je stellen dat het fenomeen Europese aanbesteding de architectenpraktijk in deze categorie (zeer) grote projecten veranderd heeft. De tijd van het Gesamtkunstwerk, van concept tot en met theelepeltje, is voorbij. Het alternatief, opknippen om alles in één hand te houden, is niet toegestaan. Ook eindgebruikers hebben hun plek op het creatieve podium inmiddels succesvol bevochten. Dat alles leidt onafwendbaar tot verschuivingen tussen voorstudies en eindstadium. Megaprojecten als deze moeten dan ook bezien worden als de uitkomst van teamwork, niet zozeer als een stilistisch statement. www.architectenvanmourik.nl 18 PIP004_Provinciehuis Utrecht.indd 18 23-08-12 16:12