Het binnenmilieu binnenste buiten Resultaten van het onderzoek Gezondheid en ventilatie in woningen in Vathorst GGD Eemland in samenwerking met het ministerie van VROM In opdracht van de gemeente Amersfoort Amersfoort stad met een hart
Te veel gezondheidsklachten in Vathorst In 2006 hebben 36 bewoners van de nieuwe wijk Vathorst zich met gezondheidsklachten bij de GGD Eemland gemeld. De klachten varieerden van oog-, neus- en luchtwegproblemen, tot overmatige vermoeidheid, slaapproblemen en hoofdpijn. De bewoners vermoedden dat hun klachten te maken hadden met het binnenmilieu in hun woningen. Boosdoener in hun ogen was het geïnstalleerde ventilatiesysteem. Een aantal van 36 klachten is erg hoog. Voor de GGD Eemland was dat aanleiding om contact te zoeken met de gemeente Amersfoort. Ook de gemeente vond het aantal klachten hoog. Samen met de GGD en de woningcorporaties De Alliantie Eemvallei en Portaal werd besloten om een onderzoek op te starten. In dat onderzoek zou gekeken moeten worden of de gezondheidsklachten inderdaad met het binnenmilieu en de geïnstalleerde ventilatiesystemen te maken hebben. Zo n onderzoek was en is belangrijk, niet alleen om te weten wat de reden is van de gezondheidsklachten, maar vooral ook om te weten wat er gedaan kan worden om nieuwe klachten te voorkomen. Het onderzoek is inmiddels in opdracht van de gemeente uitgevoerd door de GGD Eemland. Ook het ministerie van VROM (Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu) heeft meegewerkt. VROM is de opsteller van de wettelijke technische eisen die aan woningen én aan de geïnstalleerde ventilatiesystemen worden gesteld. VROM heeft meegewerkt aan het onderzoek in Vathorst, omdat het kennis wil nemen van de relaties tussen mogelijke gezondheidsklachten en ventilatie(gedrag) bij goed geïsoleerde woningen in het algemeen. Samen met andere onderzoeksresultaten zal het resultaat van dit onderzoek informatie bieden voor een beleidsbrief Gezondheidkundige kwaliteit van woningen die naar verwachting dit jaar aan de Tweede Kamer zal worden gestuurd. Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van de kennis en ervaring van de Technische Universiteit Delft en het Adviesbureau DWA. In deze brochure vindt u een samenvatting van de belangrijkste resultaten en aanbevelingen. Centrale conclusie is, dat er inderdaad een verband te zien is tussen de gezondheidsklachten en onder andere ventilatiesystemen. Daar kan gelukkig wel iets aan gedaan worden. Voor een deel gaat het om technische aanpassingen, voor een deel ook om beter onderhoud en betere ventilatie. De tips en aanbevelingen aan het einde van deze brochure geven suggesties voor het aanpakken van de problemen. 2
Het onderzoek Hoe is het onderzoek uitgevoerd? Het onderzoek is uitgevoerd in het stookseizoen 2006-2007, dus in de maanden waarin bij de meeste mensen de kachel aangaat. Het onderzoek heeft bestaan uit twee delen: Telefonische enquête Een week voor de start hebben alle bewoners in Vathorst een brief gekregen waarin de enquête werd aangekondigd. Uiteindelijk hebben 137 bewoners hun medewerking aan de telefonische enquête verleend. Inspectie en metingen in de woningen Honderd woningen zijn onderzocht. Er is onder andere gekeken naar de ventilatieroosters, de mate van vervuiling van roosters en ventielen, tocht en vochtproblemen. Er zijn ook metingen verricht, bijvoorbeeld aan het geluidsniveau en de ventilatiecapaciteit van de ventilatiesystemen. In de belangrijkste verblijfsruimten zijn de luchtvochtigheid, de luchtbeweging, de temperatuur, het kooldioxide (CO2)- en het formaldehydegehalte in de lucht gemeten. Waarom worden deze laatste twee waarden gemeten? Mensen produceren CO2, bijvoorbeeld met hun ademhaling en bij koken op gas. Door CO2 te meten, weet je hoe het staat met de ventilatie in een ruimte. Bij onvoldoende ventilatie, kan er een teveel aan CO2 ontstaan. En teveel CO2 - denk bijvoorbeeld ook aan een volle vergaderzaal waar geen frisse lucht binnenkomt - kan suffigheid en hoofdpijn tot gevolg hebben. Formaldehyde komt vrij uit bijvoorbeeld lijm dat toegepast is op hout (denk aan spaanplaten) en kan prikkeling veroorzaken in de ogen, neus en keel. Ook hier geldt dat onvoldoende ventilatie kan leiden tot teveel formaldehyde. Alle enquêtevragen en inspectiepunten en metingen waren bedoeld om antwoord te krijgen op vijf centrale onderzoeksvragen: - Voldoen de woningen aan de wettelijke eisen? - Wat is de kwaliteit van het binnenmilieu in de woningen? - Is er een relatie te leggen tussen het binnenmilieu en het ventilatiesysteem? - Is er een relatie te legen tussen het binnenmilieu en de gezondheidsklachten? - Wat kan er gedaan worden om klachten te voorkomen? Niet elk ventilatiesysteem is hetzelfde In de onderzochte woningen komen twee soorten ventilatiesystemen voor: een systeem mét gebalanceerde ventilatie; en een systeem zónder gebalanceerde ventilatie. De verschillen tussen de twee systemen hebben een grote rol gespeeld tijdens het onderzoek. Het is daarom goed om de verschillen kort te benoemen: 3
Mét gebalanceerde ventilatie Bij dit systeem wordt de lucht in de woning mechanisch afgezogen en ingeblazen. De verse ingeblazen lucht wordt via een warmtewisselaar verwarmd met de warmte van de afgezogen lucht. Zodoende is met dit systeem veel energie te besparen. Bewoners kunnen dit systeem bedienen door de knop op één van de drie standen te zetten. Zónder gebalanceerde ventilatie Bij dit systeem komt verse lucht binnen via roosters, meestal bij de ramen. De lucht wordt mechanisch afgezogen. Dit systeem is minder energiebesparend, omdat de verse (buiten)lucht onverwarmd de woning binnenkomt. De luchttoevoer en -afvoer is als volgt te regelen: - de toevoer van lucht door de roosters met de hand open of dicht te schuiven; - de afvoer van lucht door de bedieningsknop van de afzuigventilatie in één van de drie standen te zetten. Het verschil tussen de twee systemen was belangrijk voor het onderzoek, omdat 35 van de 36 gezondheidsklachten afkomstig waren van bewoners van woningen waar een systeem met gebalanceerde ventilatie was geïnstalleerd. De resultaten Voldoen de woningen aan de wettelijke eisen? Voor het bouwen van een woning moeten onder andere berekeningen gemaakt worden voor energiezuinigheid en ventilatiecapaciteit van de woning. Als die berekeningen aan de geldende wettelijke eisen voldoen, wordt een bouwvergunning verstrekt. In dit geval voldeden de berekeningen aan die wettelijke eisen. Hoe komt het dan dat de systemen in de praktijk niet aan de wettelijke eisen voldoen? Voor een deel heeft dat te maken met vervuiling van de filters en niet goed afgestelde ventielen. Feit is ook dat veel bewoners de afzuiging op de laagste stand zetten, omdat die stand het minste geluid maakt. Een belangrijk deel van de geconstateerde problemen heeft echter te maken met het ontwerp van de installatie, de materiaalkeuze en de uitvoering. Toevoer en afvoer van lucht Tijdens het onderzoek is in eerste instantie gekeken of de ventilatiesystemen voldoen aan de technische eisen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen de toevoer van verse lucht (of via roosters in het raam of de gevel of via de inblaasroosters bij balansventilatie) en de afvoer van lucht (die onafhankelijk van het type ventilatiesysteem via roosters in het toilet, de badkamer en de keuken afgezogen wordt). In woningen met gebalanceerde ventilatie geldt dat in circa 33% van de woonkamers en in 6% van de offi ciële slaapkamers de luchttoevoer minder is dan wettelijk vereist. 4
Bij woningen zonder gebalanceerde ventilatie (met handbedienbare roosters) was de capaciteit van de luchttoevoer wel groot genoeg. Wat betreft de afvoer voldoet 85% van de woningen met gebalanceerde ventilatie niet aan de wettelijke eisen. Bij de woningen met toevoer via roosters in het raam of de gevel voldeed 72% niet aan de eisen wat betreft afvoer. In het algemeen schiet de afvoercapaciteit in veel woningen dus tekort. Mogelijk was de capaciteit al bij de oplevering te klein om te voldoen aan de wettelijke voorschriften. Het kan ook het gevolg zijn van vervuiling van het systeem. Tijdens het onderzoek zijn ook de eventuele zolderruimten in de woningen onderzocht. Bij sommige woningen zijn die ingericht als slaap- of hobbykamer. Bij de bouw van de woningen is geen rekening gehouden met die functies. Om die reden hoeven ze niet aan dezelfde ventilatiecapaciteit te voldoen als bijvoorbeeld een huiskamer of slaapkamer. De zolders hebben daarom vaak geen ventilatieroosters. Wanneer bewoners de zolder een verblijfsfunctie geven, moeten zij maatregelen treffen om voldoende te kunnen ventileren. Wat is de kwaliteit van het binnenmilieu in de woningen? In de meeste onderzochte woningen is de temperatuur en de relatieve luchtvochtigheid in orde. De woningen hebben genoeg warmte-isolatie en ze zijn voldoende lucht- en geluiddicht. Uit de metingen blijkt dat de mechanische ventilatie veel geluid maakt, vooral in woningen met gebalanceerde ventilatiesystemen. Dit geluid wordt door de bewoners als onprettig hard ervaren. De geconstateerde vervuiling van de fi lters in de mechanische luchttoevoer leidt tot een slechtere luchtkwaliteit. Bovendien zorgen deze systemen in sommige gevallen ook voor tochthinder. Tevens is gebleken dat het CO2-gehalte in de meeste woningen te hoog is. Dat betekent dat de luchtverversing in de praktijk tekortschiet. Ook het formaldehydegehalte is hoger dan de norm. Bovendien loopt de temperatuur in de zomer vaak te hoog op. Is er een relatie tussen het binnenmilieu en het ventilatiesysteem? Het onderzoek heeft aangetoond dat er een verband is tussen de installaties en het binnenmilieu. Geconstateerd zijn zaken als geluidsoverlast, luchtbewegingen die tocht kunnen veroorzaken, onvoldoende ventilatiemogelijkheden om de woning ( s nachts) af te laten koelen, onvoldoende luchtverversing. Het is ook duidelijk geworden dat bij gebalanceerde ventilatiesystemen het verband sterker is dan bij systemen zonder gebalanceerde ventilatie. Is er een relatie tussen het binnenmilieu en de gezondheidsklachten? Ja, er is een verband tussen de gezondheidsklachten en het binnenmilieu. Dat heeft het onderzoek aangetoond. Het meest uitgesproken is de relatie bij systemen met gebalanceerde ventilatie. De klachten die daar gesignaleerd zijn (vermoeide of 5
tranende ogen, neusklachten, hooikoorts, keel- en hoofdpijn, astma, vermoeidheid e.d.), zijn voor een deel toe te schrijven aan de mechanische luchttoevoer. Een factor die ook meespeelt, is de staat van onderhoud (veel fi lters zijn vuil) en manier waarop de systemen gebruikt worden (ze staan bijna altijd in de laagste stand). Wat kan gedaan worden om klachten te voorkomen? Met beter onderhoud, een betere inregeling en ook een bewuster gebruik door de bewoners kunnen veel klachten voorkomen worden. Daarnaast zijn ook zeker technische aanpassingen nodig. De onderzoekers hebben daarvoor een reeks aanbevelingen opgesteld. De aanbevelingen Maatregelen Om de problemen goed en duurzaam aan te pakken, moet een aantal maatregelen genomen worden. Deels hebben die te maken met het gebruik en het onderhoud, deels ook met de techniek. Gebruik en onderhoud Als het goed is, heeft u informatie gekregen over het gebruik van het ventilatiesysteem in uw woning, bijvoorbeeld van de leverancier, de verhuurder of via een andere weg. Zoniet, dan kunt u die informatie alsnog opvragen. De belangrijkste tips over (mechanisch) ventileren staan hieronder nog een keer voor u op een rijtje: Bij mechanische ventilatie moet u de bedieningsknop minstens in de middenstand zetten als er mensen in de woning zijn; U kunt roosters en filters het beste schoonmaken voordat ze zichtbaar vuil zijn; U mag ramen en deuren open zetten voor een betere ventilatie (er gaat dan alleen wat meer warmte verloren); Als u een zolderruimte als kamer gebruikt (terwijl dat niet in de bouwvergunning stond), zorgt u daar dan voor extra ventilatie. Voor meer informatie over ventilatie kunt u ook terecht op de website van het ministerie van VROM: http://www.vrom.nl/pagina.html?id=11716 Technische aanpassingen - Systemen beter inregelen en daar waar nodig de capaciteit vergroten; - Geluidsniveau terugdringen, bijvoorbeeld door aanpassing van de ventilator, het type ventiel en de luchtkanalen; - Filters beter bereikbaar maken, zodat ze beter schoongemaakt kunnen worden. 6
De onderzoekers hebben ook een aantal aanbevelingen gedaan die in de toekomst voor alle bouwprojecten zouden moeten gelden. Het gaat bijvoorbeeld om hogere prestatie-eisen voor ventilatiesystemen, betere kwaliteitsbewaking bij het ontwerpen en de uitvoering van de systemen, regels voor het toepassen en gebruik van zonwering, het meten van de ventilatiecapaciteit en het geluidsniveau bij oplevering. En nu.. Het onderzoek is afgerond, maar daarmee zijn de klachten de wereld nog niet uit. Wat kunt u verwachten? Samen met deze samenvatting, ontvangen de bewoners van de onderzochte woningen een inspectierapport met de meetresultaten van hun woning en een toelichting daarop. Vervolgens organiseert de gemeente in november 2007 een bewonersavond voor betrokken bewoners en geïnteresseerden. Daarnaast neemt de gemeente het initiatief om met alle betrokken partijen (zoals Ontwikkelingsbedrijf Vathorst, projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties, producenten van de toegepaste ventilatiesystemen, installateurs, bouwers) om tafel te gaan om de problemen te bespreken en te komen tot passende maatregelen. De gemeente heeft verder de Vereniging Eigen Huis ingeschakeld. De vereniging wil voor zowel leden als niet-leden optreden als aanspreekpunt dan wel belangenbehartiger én als intermediair tussen de bewoners en de leveranciers zoals de producenten en installateurs van de ventilatiesystemen. Tot slot zal de gemeente Amersfoort het ministerie van VROM adviseren om: de regelgeving op het gebied van energiebeleid aan te passen. Wereldwijd worden allerlei maatregelen genomen om energie te besparen. In Nederland moeten nieuw te bouwen woningen voldoen aan de zogenaamde Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC). Dit geldt ook voor Vathorst. Om aan de EPC te voldoen, kan onder meer gekozen worden voor balansventilatie. Deze balansventilatie blijkt een belangrijke factor voor de kwaliteit van het binnenmilieu en voor gezondheidsklachten. Dit kan van invloed zijn op het energiebeleid. de regelgeving voor geluidsproductie van mechanische ventilatievoorzieningen te introduceren. een opleveringskeuring van ventilatievoorzieningen landelijk onder de aandacht te brengen en deze opleveringskeuring vast te laten leggen door bij voorkeur een gecertifi ceerd bedrijf. nader onderzoek te (laten) doen naar bronnen van formaldehyde in de binnenlucht van woningen en naar de gezondheidsrisico s van het koken op gas. Tot slot is het noodzakelijk om de publieksvoorlichting uit te breiden met informatie over goede zonwering, zodat woningen door een juist gebruik van zonwering koeler kunnen blijven. De woningcorporaties De Alliantie Eemvallei en Portaal onderzoeken welke maatregelen zij kunnen nemen om de problemen in hun huurwoningen te verhelpen. 7
Meer informatie? Heeft u vragen over dit onderzoek, of over uw gezondheid en uw woning? Dan kunt u terecht bij de GGD Eemland, afdeling Medische Milieukunde. Telefoon 033 4678200 of E-mail: mmk@ggdeemland.nl Heeft u vragen over de bouw- en gebruikskwaliteit van uw woning? Bij de gemeente Amersfoort kunt u terecht bij de afdeling Bouw- en Gebruikskwaliteit, de heer Cees Gieze, tel: 033-4694514 of E-mail: ch.gieze@amersfoort.nl en de heer Jan van Gessel, tel: 033-4694456 of E-mail: j.vangessel@amersfoort.nl. Heeft u vragen over uw installatie en uw woning? En huurt u uw woning? Neemt u dan contact op met uw verhuurder. Bij woningcorporatie Portaal kunt u terecht bij Portaal Klanten Service, telefoonnummer 0800 7678225; bij woningcorporatie De Alliantie Eemvallei bij de heer Klaas Koelewijn, tel: 033-4765390 of E-mail: kkoelewijn@de-alliantie.nl. Bent u de eigenaar van uw woning? Dan kunt u terecht bij de installateur van uw ventilatiesysteem. Wilt u het volledige rapport lezen? U kunt het volledige rapport downloaden via www.ggdeemland.nl en www.amersfoort.nl Voor meer informatie over ventilatie kunt u ook terecht op de website van het ministerie van VROM: http://www.vrom.nl/pagina.html?id=11716 Gemeente Amersfoort Postbus 4000, 3800 EA Amersfoort Stadhuisplein 1, 3811 LM Amersfoort Telefoon (033) 469 51 11 Fax (033) 469 54 54 info_gemeente@amersfoort.nl www.amersfoort.nl