VAK : TEKSTBEGRIP DATUM: WOENSDAG 17 JULI 2013 TIJD : 08.15 09.45 UUR Deel I I II III IV V VI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 ZEESCHILDPADDEN Dichtbij de monding van de Marowijnerivier, vlakbij de inheemse dorpen Christiaankondre en Langamankondre, ligt het Galibi-natuurreservaat. Galibi staat bekend om de zeeschildpadden die er ieder jaar hun eieren komen leggen. Van de zeven soorten schildpadden die er op de wereld bestaan, komen er maar liefst vier soorten voor op de Surinaamse stranden. Die zijn de warana, de krapé, de aitkanti en de karet. Zeeschildpadden wonen al meer dan 150 miljoen jaar in de wereldzeeën. De vrouwtjes komen ongeveer eens in de twee jaar een paar keer het strand op om hun eieren te leggen. Men denkt dat ze over het algemeen hun eieren leggen op hetzelfde strand waar ze geboren zijn. Het is nog steeds een raadsel hoe de vrouwtjes iedere keer weer hun geboortegrond foutloos terug weten te vinden. De warana is de kleinste van alle zeeschildpadsoorten. Warana s wegen gemiddeld 35 kilo en hebben een lengte van ongeveer 1 meter. Ze komen voor in Azië, Costa Rica en Mexico. Verder komen ze voor in Suriname, Guyana en Frans- Guyana. De populatie* bij Eilanti is de grootste waranapopulatie in het gehele West-Atlantische gebied. De laatste dertig jaar zijn de aantallen echter zo schrikbarend achteruitgegaan dat de vraag rijst of dit nog steeds zo is. De warana is niet erg reislustig. De meeste warana s van Galibi blijven na het legseizoen in de kustwateren van de drie Guyana s. Een kleinere groep zwemt naar de monding van de Orinocorivier in Venezuela en een klein aantal is gezien voor de kust van Brazilië. Warana s zijn voornamelijk vleeseters. Ze eten onder andere kleine ongewervelde dieren maar ook schaaldieren zoals garnalen, en vissen. Soms eten ze ook plantaardig voedsel. Aangenomen wordt dat warana s volwassen worden tussen het 7e en het 9e jaar. De maximale leeftijd van de warana wordt op 20 jaar geschat. De warana vertoont een opmerkelijk nestgedrag. Tijdens het legseizoen komen de vrouwtjes allemaal tegelijk aan land om hun nest te graven. Zo n gebeurtenis waarbij er soms wel 1000 waranavrouwtjes tegelijk het strand opkomen, wordt een arribada genoemd. Dit is een Spaans woord dat aankomst betekent. Vroeger kwamen er ook arribada s voor op Eilanti. Door de nadelige gevolgen van de garnalenvisserij en doordat er in de afgelopen tientallen jaren ontelbare warananesten zijn leeggehaald, is het aantal warana s sterk achteruitgegaan. In 1968 werden er ongeveer 3065 nesten geteld bij Galibi. In 1995 waren er nog maar 335. Arribada s komen allang niet meer voor op Eilanti. De laatste arribada is in 1969 waargenomen. Tegenwoordig heb je al geluk als je vier warana s in een nacht ziet. Na het leggen van de eieren gooien de zeeschildpadden het nest dicht met zand en drukken het vervolgens stevig aan met hun achterflippers. Daarna camoufleren** ze het nest zorgvuldig door er in alle richtingen zand overheen te vegen. De warana is niet zwaar genoeg om het zand gewoon met haar flippers aan te drukken, dus moet ze het anders aanpakken. Door haar schild snel van links naar rechts te kantelen, stampt ze met haar buik het zand boven het nest aan. Dat ziet er heel grappig uit. * populatie = alle schildpadden bij elkaar ** camoufleren verbergen, onzichtbaar proberen te maken (Wordt vervolgd)
Deel VII VIII IX X XI II 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 ZEESCHILDPADDEN Jonge schildpadden hebben een groot aantal natuurlijke vijanden. Veel dieren liggen op de loer naar de eieren in de nesten. Een deel van de nesten wordt uitgegraven door wasberen. Ook spookkrabben, hagedissen en sommige insecten houden van zeeschildpadeieren. Na ongeveer twee maanden komen de eieren uit. Na het uitkomen rennen de jonge zeeschildpadjes zo snel mogelijk naar de zee. Tijdens deze tocht wordt een deel opgegeten door spookkrabben en wasbeertjes. De zeeschildpadjes die na zonsopgang het nest verlaten, lopen het risico om opgegeten te worden door roofvogels of om uit te drogen in de brandende zon. In zee worden de kleintjes opgegeten door een groot aantal vissen en zeevogels, omdat ze de eerste dagen op het water drijven. Het overgrote deel van de jonge dieren sterft nog voordat ze één jaar oud zijn. Zeeschildpadden die aan al deze vijanden hebben weten te ontsnappen en volwassen zijn geworden (één zeeschildpad op duizend jongen), worden alleen nog door haaien, orka s en jaguars bedreigd. Met al deze natuurlijke vijanden hebben de zeeschildpadden in de afgelopen miljoenen jaren leren leven. Maar met een nieuwe vijand hebben de zeeschildpadden geen rekening gehouden. De mens houdt ook van zeeschildpadeieren en in tegenstelling tot de natuurlijke vijanden heeft de mens geen enkele moeite met het opsporen van deze eieren. Het hoofd van de controledienst van Stinasu* vertelt: We zijn nu in april 2012. Voor dit jaar zijn er al meer dan 40.000 eieren in beslag genomen bij stropers. En het seizoen is pas begonnen! Per nest worden 100 tot 150 eieren meegenomen. De stropers gebruiken meestal nachtkijkers en werken in groepen. Wie gepakt wordt, krijgt een boete. Tot nu toe is er ruim 40.000 aan boete opgehaald. Als de mannen de boete betalen, zijn ze vrij van verdere strafvervolging. De eieren worden vernietigd of in het water gegooid als voer voor vissen. Vroeger gingen ze naar tehuizen, maar dan nam het personeel ze mee om te verkopen. Schildpadeieren zijn ongezond, ze vergroten de kans op hartkwalen en andere ziekten. Ook de visserij heeft sterk bijgedragen tot de snelle vermindering van de warana s. Zeeschildpadden moeten regelmatig boven komen om adem te halen. Als ze verstrikt raken in visnetten, kunnen ze niet meer naar boven komen, waardoor ze verdrinken. Aangezien warana s garnalen eten, worden ze vaak aangetroffen in de sleepnetten van garnalenvissers. Op deze manier sterven ieder jaar vele warana s. Ook honden vormen een bedreiging voor zeeschildpadden. Op de stranden van Galibi worden honden achtergelaten door vissers. De honden krijgen honger en graven de nesten uit. Ook eten ze de kleine schildpadjes op die uit het ei gekropen zijn. Soms worden zeeschildpadden die bezig zijn met het maken van een nest vroegtijdig verjaagd door honden. Het gebeurt weleens dat ze hun eieren dan in zee leggen, waar ze zeker niet uitkomen. Om de waranapopulatie voor uitsterven te behoeden, is het van het grootste belang dat ervoor gezorgd wordt dat de garnalenvissers die in de Surinaamse wateren vissen Turtle Excluder Device,** (TED) gebruiken. Deze methode is twintig jaren geleden voor het eerst gebruikt. De TED heeft een ontsnappingsmogelijkheid in het net in de vorm van een slurf. Zo wordt ervoor gezorgd dat er zo weinig mogelijk zeeschildpadden het slachtoffer worden van de garnalen visserij. Maar dit kan alleen gebeuren als de overheid een strenge controle uitvoert op zee. *Stinasu Stichting Natuurbehoud Suriname **Turtle Excluder Device ontsnappingsapparaat
1 Lees regel 2 3: Galibi leggen. Waar worden de eieren gelegd? A aan de monding van de Marowijnerivier B bij Galibi C in het dorp Christiaankondre D in het dorp Langamankondre Waarvoor dient een natuurreservaat? Een natuurreservaat dient om I bepaalde dieren te beschermen. II bepaalde planten te beschermen. Waarom is Galibi een natuurreservaat? A om de inheemsen te beschermen B om de schildpadden te beschermen C voor een grote kwekerij van schildpadden D voor de voedselvoorziening van de inheemsen Zijn de beweringen hieronder juist? I 2 3 4 Op de wereld bestaan er 11 soorten schildpadden: 4 soorten die op de Surinaamse stranden voorkomen plus 7 in andere landen. II De warana, de krapé, de aitkanti en de karet komen alleen in Suriname voor. Lees regel 10 11. Het is vinden. Met deze zin bedoelt men: 5 A ze komen altijd op de geboorteplek en niemand weet hoe. B ze komen steeds terug op dezelfde plek, omdat ze het raden. C ze moeten hun geboorteplaats altijd zoeken. D ze verdwalen soms wanneer ze het strand zoeken. 6 Wat staat er in alinea II? A De vrouwtjes komen elk jaar enkele keren hun eieren leggen. B Miljoenen zeeschildpadden leven in de zeeën. C Niemand mag weten waarom zeeschildpadden op hetzelfde strand komen. D Schilpad-vrouwtjes kiezen dezelfde legplek als hun moeders. Dit verhaal vertelt uitgebreid over A alle zeeschildpadden. B één schildpadsoort. C schildpadden en garnalenvisserij. D vier soorten schildpadden. 7 8 Het woordje kleinste in regel 12 staat tussen aanhalingstekens, omdat de warana A de grootste is in het West-Atlantische gebied. B de grootste is van Suriname. C te klein is voor een schildpad. D toch wel 1 meter lang wordt.
9 13 Lees alinea III? Wat is niet juist? Warana s komen voor in. A Azië B het Caraibisch gebied C Europa D Zuid-Amerika 10 Het woordje dit in r. 17 verwijst naar A komen voor in Frans-Guyana (r.14 15). B de grootste warana-populatie (r.15). C het West-Atlantische gebied (r.15 16). D schrikbarend achteruitgegaan (r.17). Lees alinea IV. 11 Wat doen de warana s na het leggen? A De meeste blijven bij Galibi. B Een groot deel zwemt naar Venezuela en Brazilië. C Meer dan de helft blijft bij de Guyana s. D Ze gaan naar de wereldzeeën. Lees alinea IV. Wat eten warana s? 12 A alleen planten B alleen vlees C meer planten dan vlees D meer vlees dan planten Lees regel 24: Aangenomen jaar. Aangenomen wordt, dat wil zeggen: A men denkt het. B men gelooft het niet. C men onderzoekt het. D men weet het. 14 Wat is een arribada ( r. 28)? A het bereiken van de 20-jarige leeftijd B het graven van een nest C het leggen van veel eieren D het samen aankomen op het strand 15 Lees regel 24 25: Aangenomen geschat Wat is niet juist? Warana s zijn volwassen als ze jaar oud zijn. A 7 B 8 C 9 D 20 16 Lees uit alinea V de regels 30 35. Ga na of de volgende beweringen juist zijn. I Het aantal warana s is sterk achteruitgegaan door onder andere de garnalenvisserij. II Vaak zie je s nachts minder dan vier warana s.
17 Wat is het belangrijkste uit alinea V? A de aankomst van veel warana s op het strand B het aantal warana s vermindert C het grote aantal nesten dat geteld is D warana s kunnen oud worden 21 Wat is het belangrijkste uit alinea VI? A de bescherming van de nesten B de tocht naar het strand C het graven van de nesten D het gewicht van de warana 18 Alinea V. Er komen geen arribada s meer voor op Eilanti. Hoeveel oorzaken worden genoemd? A een B twee C drie D vier 19 Lees regel 41: stampt ze nest aan. Waarom doet ze dat? Dat doet ze, omdat A het nest dan beschermd is tegen zon en regen. B de eieren dan allemaal uit komen. C andere schildpadden daar dan niet komen. D men het nest dan niet gemakkelijk vindt. 20 Lees regel 41 42: Dat ziet er heel grappig uit. Wat is zo grappig? A de schommelende bewegingen bij het aanstampen B de korte flippers van de warana C het aandrukken van zand met de flippers D het leggen van de eieren op een bepaalde manier (Wordt vervolgd)
Deel II 22 26 deze vijanden (regel 53 54) Welke vijanden horen niet hierbij? A hagedissen, spookkrabben B insecten, wasberen C orka s en jaguars D vissen en zeevogels 23 Lees regel 52 56. Het overgrote bedreigd. Zijn de beweringen juist? I Ongeveer de helft van de zeeschildpadden wordt één jaar oud. II Volwassen zeeschildpadden worden niet opgegeten. 24 Lees regel 55, het stukje dat tussen de haakjes staat. Dit stukje wil zeggen: A duizend jongen komen uit de eieren. B duizend worden volwassen. C 999 gaan dood. D één gaat dood. 25 In alinea VII gaat het voornamelijk over A de uitdroging van de jonge dieren in de felle zon. B de kleine levenskans van de jonge schildpadjes. C het rennen van de jonge dieren naar zee. D het uitkomen van de eieren. Lees regel 57 63: Met al stropers. Het belangrijkste uit dit stukje is: A de mens is de ergste vijand van de zeeschildpadden. B er zijn veel natuurlijke vijanden. C zeeschildpadden worden beschermd tegen de vele vijanden. D zeeschildpadden leven al miljoenen jaren met de vijanden. 27 Regel 63: En het seizoen is Welk seizoen? A het legseizoen B het regenseizoen C het strafseizoen D het stropersseizoen 28 Lees regel 62 64: Voor dit meegenomen. Hoeveel nesten zijn er dan ongeveer leeggeplunderd? A 100 B 150 C tussen 100 en 300 D tussen 300 en 400 29 Lees regel 64 70: De stropers ziekten. Welke zin hieronder is juist? A De schuldige mannen hoeven de boete niet altijd te betalen. B De eieren worden aan tehuizen geschonken. C De boete bedraagt ongeveer één SRD per ei. D De wachters weten niet wat ze met de eieren moeten doen.
30 Wat gebeurt er nu met de eieren die in beslag genomen zijn? (r.62) A Ze worden verkocht. B Ze worden uitgedeeld. C Ze worden als visvoer gebruikt. D Ze gaan naar tehuizen. 31 vrij van verdere strafvervolging (regel 66 67). Men bedoelt hiermee A boete betalen. B geen straf meer krijgen. C gevangenisstraf krijgen. D teruggeven van betaalde boetes. 32 Lees regel 53 55: Zeeschildpadden jongen) en lees ook regel 62 63: Voor stropers. Als de 40.000 eieren niet waren geroofd, hoeveel schildpadden zouden dan volwassen worden? A 40.000 B 1000 C 400 D 40 33 Alinea VIII, IX horen bij elkaar. Ze vertellen beide over: A de mens als bedreiging voor de schildpad. B het werk van Stinasu. C natuurlijke vijanden van de zeeschildpadden. D vissers die de schildpadden laten sterven. 34 Regel 81 82: Het gebeurt leggen Waarom zouden ze dat doen? A De stranden zijn altijd onveilig. B Het maken van een nest duurt te lang. C Ze worden gestoord door honden. D Ze worden verjaagd door de vissers. 35 In alinea XI staat dat A alle garnalenvissers gebruikmaken van een net met een slurf. B de regering scherpe controle uitoefent op zee. C de overheid goed moet opletten wie geen TED gebruikt. D garnalenvissers helpen om zeeschildpadden te redden. 36 Waarvoor is TED nodig? (r. 86 87) A om de garnalenvisserij te verbeteren B om de kans tot ontsnappen te vergroten C om de regering te dwingen controle uit te oefenen D om de vissers netten te leren maken 37 Lees regel 86 87. Waarom is TED zo belangrijk voor de schildpadden? A Door de strenge controle zijn ze veilig. B Het is een voedselbron voor de schildpadden. C Vissers kunnen ze gemakkelijk eruit halen. D Ze kunnen zo gemakkelijker wegkomen.
38 Zie het woord controle (r.89) Welke controle? A op de garnalenvisserij B op de zeeschildpadden C op de stropers D op de visvangst 39 Dat er geen arribada s meer voorkomen, is duidelijk de schuld van. A de haaien B de natuurlijke vijanden C de mens D de wachters 40 Lees regel 57 59 en zeg of de beweringen juist zijn of niet. Ga ook terug naar tekst I regel 32 34. I Als er alleen natuurlijke vijanden waren, zouden er nog arribada s zijn. II De mens is ook een natuurlijke vijand.