Hyperventilatie Afdeling Logopedie 1
Inleiding Geachte patiënt, bezoeker, Onlangs bent u doorverwezen naar de afdeling Logopedie van het Gemini Ziekenhuis in verband met hyperventilatie. Tijdens het intakegesprek heeft u mondeling allerlei informatie betreffende hyperventilatie gekregen. Deze brochure is bedoeld om die informatie thuis nog eens rustig door te kunnen nemen. Mochten er desondanks specifieke vragen zijn dan kunt u zich wenden tot de afdeling Logopedie, telefoon (0223) 69 62 46. 2
Inhoud Inleiding...1 Inhoud...2 Wat is hyperventilatie...3 Klachten en symptomen...4 Oorzaken...6 Acute en chronische hyperventilatie...7 Onderzoek en behandeling...9 Wat u zelf kunt doen...11 Ademtraining in het Gemini Ziekenhuis...12 Bronvermelding...13 3
Wat is hyperventilatie? Ademen/ademhalen is een handeling die ieder mens verricht zonder er bij na te denken. Het gaat vanzelf en volkomen onbewust. We ademen zuurstof (O2) in en koolzuurgas (CO2) uit. De ademing past zich aan bij wat we doen. Tijdens de slaap hebben we bijvoorbeeld niet zoveel zuurstof nodig, dus dan is de ademhaling rustig. Bij grote inspanning, zoals hardlopen, is meer zuurstof nodig, dus ademen we sneller. Wat is nu hyperventilatie? Hyper betekent hoog en ventilatie slaat op de ademhaling. Hyperventilatie betekent letterlijk: verhoogde ademhaling. Het is dus een verkeerde manier van ademhalen, waarbij mensen sneller en dieper ademen dan nodig is. Iedereen haalt wel eens te diep en te snel adem, zonder het bewuste hyperventilatiesyndroom te krijgen. Na een stevige sportprestatie bijvoorbeeld, moet men behoorlijk hijgen, maar dit is snel weer hersteld. Mensen met hyperventilatie echter, blijven ook in rust te diep en te snel ademhalen. Een normale volwassene ademt in rust 6 tot 10 keer per minuut. Negentig procent van de hyperventilanten ademt 2 maal zoveel per minuut. Ongeveer 20% van de patiënten ademen zelfs 20 tot 30 keer per minuut. Als iemand hyperventileert, verandert het evenwicht tussen zuurstof en koolzuurgas in het bloed. Het lichaam gaat noodmaatregelen nemen om dit evenwicht weer te herstellen. De belangrijkste maatregel is een (sterke) vernauwing van de bloedvaten, waardoor er minder zuurstof bij de organen en weefsels terechtkomt. Dit kan een aantal vervelende verschijnselen veroorzaken, zoals klachten van het centraal zenuwstelsel: hoofdpijn, duizeligheid en concentratiestoornissen (zie ook onder Klachten en Symptomen). Het lichaam treft beschermingsmaatregelen die bijwerkingen veroorzaken: er wordt o.a. meer melkzuur geproduceerd, hetgeen vermoeide spieren veroorzaakt. Bovendien verandert het calciumgehalte in het bloed, hetgeen kan leiden tot samentrekking van de spieren. Men voelt dit als een verkramping, ook kan er sprake zijn van een verdoofd gevoel en trillen. Tenslotte loopt de prikkelgeleiding via de zenuwen anders. Dit kan leiden tot een gevoel dat men de wereld in een roes beleeft of dat men concentratieproblemen krijgt. Hyperventilatie kan overal in het lichaam klachten veroorzaken. Het aantal symptomen is bijna onbeperkt en elke hyperventilatiepatiënt is hierin uniek. Klachten en symptomen die kunnen optreden bij hyperventilatie 4
Algemene klachten - vermoeidheid, algemene zwakte - prikkelbaarheid - slapeloosheid Psychisch - angst en onrust - neerslachtigheid (depressie) - concentratieproblemen - fobieën Longen en luchtwegen - benauwdheid - beklemming op de borst - kriebel in de keel - brok in de keel - zuchten, luchthonger - frequent ademen, hijgen - pijnlijke ademhalingsspieren Hart en vaten - hartkloppingen, versnelde hartslag - overslaan van het hart - pijn op de borst - koude, klamme handen - zweten - Spieren - verlamming (verschijnselen) - trillingen - stijfheid van handen, vingers, mond - tintelingen op de huid - algemene spierstijfheid (tetanie) 5
Centraal zenuwstelsel - hoofdpijn, band om hoofd voelen - duizeligheid - bewustzijnsstoornissen, geheugenverlies - wazig zien, vlekken voor de ogen - oorsuizen Spijsvertering - opgeblazen gevoel - pijn in de maagstreek - winderigheid - misselijkheid - diarree / constipatie 6
Oorzaken Hyperventilatie kan optreden wanneer u erg zenuwachtig, gespannen of angstig bent, of na een periode van verhoogde stress, na een woede-uitbarsting, enz. Ook overbelasting of vermoeidheid kunnen een rol spelen. Uw ademhaling raakt van slag, vaak zonder dat u het zelf beseft. U zit bijvoorbeeld in een stoel, maar ademt alsof u aan het hardlopen bent. Het lichaam gaat hierdoor stresshormonen aanmaken, zoals adrenaline. Het is dan alsof het lichaam zich voorbereidt op een inspanning. U gaat vanzelf sneller ademhalen en uw hart gaat sneller kloppen. Bij mensen die al langer hyperventilatieklachten hebben, treden de klachten nogal eens op na een inspanning. Ook angst voor een nieuwe aanval kan een nieuwe aanval uitlokken. Soms treedt hyperventilatie op na langdurig cafeïnegebruik. Hyperventilatie kan ook ontstaan bij verblijf op grote hoogten of door vergiftiging (overdosis aspirine). Iedereen kan last van hyperventilatie krijgen. Maar de één hyperventileert maar één keer in zijn of haar leven en de ander heeft er regelmatig last van (zie ook Acute en Chronische Hyperventilatie). Het is belangrijk te weten dat hyperventilatie vervelend, maar niet gevaarlijk is. 7
Acute en Chronische Hyperventilatie Hyperventilatie kan een eenmalig verschijnsel zijn, maar het kan ook regelmatig terugkomen. Acute hyperventilatie Bij een hyperventilatieaanval kan de ademhaling hoorbaar versnellen en vaak kan men deze ook niet meer onder controle houden. Het hart kan sneller gaan kloppen en de patiënt heeft soms het gevoel dat het hart een slag overslaat. Men kan gaan transpireren en bleek worden. De patiënt heeft het gevoel te stikken en kan duizelig worden, flauwvallen, misselijk worden en pijn krijgen in de buik. De spieren van de onderarmen en kuiten verkrampen en veroorzaken onvrijwillig buigen en strekken van de polsen en enkels. Handen en voeten kunnen gaan tintelen. De mond kan droog worden. Zeker iemand die niet begrijpt wat er gebeurt, kan in paniek raken waardoor de ademhaling nog minder gecontroleerd wordt en de aanval toeneemt. Helder denken is niet meer mogelijk. Zonder dat daar enige aanleiding voor is kan men gaan huilen. Na verloop van tijd houdt het echter vanzelf op. Vaak is men daarna erg moe. Chronische hyperventilatie Naast de acute vorm van hyperventilatie bestaat er ook een chronische vorm. Chronische hyperventilatie is minder spectaculair en daardoor ook minder eenvoudig te herkennen. Deze vorm van hyperventilatie komt echter op grotere schaal voor dan acute hyperventilatie. Chronische hyperventilatie wordt gekenmerkt door vage klachten, die echter constant aanwezig kunnen zijn. Dit is logisch omdat men bijna de hele dag onbewust aan het hyperventileren is. De kortademigheid is hierbij niet zo uitgesproken. Het duurt meestal erg lang voordat ontdekt wordt dat men lijdt aan chronische hyperventilatie, want de hierbij optredende klachten kunnen ook vele andere oorzaken hebben. Hierdoor moeten sommige patiënten soms lange onderzoeken ondergaan voor de oorzaak wordt gevonden. 8
Buiten alle klachten eerder genoemd in deze brochure kan nog opgemerkt worden dat veel gehoorde klachten bij chronische hyperventilatie zijn: gevoel van zweverigheid in het hoofd, gevoel van onwerkelijkheid en een enorme vermoeidheid. De enorme vermoeidheid is o.a. te verklaren door het voortdurend last hebben van vage klachten. Verder is één van de reacties van het lichaam op chronische hyperventilatie vaak een verhoogde productie van melkzuur. Normaal wordt melkzuur geproduceerd wanneer iemand een stevige inspanning levert. Het gevolg van deze voortdurende melkzuurproductie is dat iemand met chronische hyperventilatie vaak klaagt over vermoeide spieren en dat verklaart dus ook weer het algehele gevoel van vermoeidheid. 9
Onderzoek en behandeling Enerzijds is er weinig begrip voor hyperventilatie: aanstellerij, het zit tussen je oren. Anderzijds zijn de klachten soms zo hevig dat mensen onnodig op de Eerste Hulp belanden. Door pijn in de borst en hartkloppingen wordt hyperventilatie namelijk wel eens voor een hartaanval aangezien. Als niet bekend is dat iemands klachten een gevolg zijn van hyperventilatie, zullen ze langzaamaan erger worden. Het is een aandoening met meestal een sluimerend begin, waarna de klachten in de loop der jaren toenemen. De meeste mensen hebben langere tijd last van hyperventilatie. Zonder behandeling kan het een vicieuze cirkel worden. Dit houdt in dat mensen steeds meer last krijgen van aanvallen of voortdurend slechter gaan ademen. Als niet wordt ingegrepen zal hyperventilatie blijven bestaan. Ruim de helft van de mensen hyperventileert langer dan drie jaar op het moment dat de diagnose wordt gesteld. Chronische hyperventilatie wordt minder makkelijk herkend dan acute hyperventilatie. Vaak wordt hyperventilatie onderschat, met als gevolg dat mensen soms jaren met de problemen rondlopen voor ze een keer actie gaan ondernemen. Hyperventilatie kan niet voorkomen of bestreden worden met medicijnen. Op korte termijn, bij een hyperventilatieaanval, kan een papieren zak uitkomst bieden. Maar op langere termijn is het beter om goed te leren ademen. Dit kost tijd. Rust helpt om de kans op een aanval te verkleinen. In sommige gevallen kan een assertiviteitstraining uitkomst bieden. Hiervoor kan men terecht bij een deskundige psycholoog of een gedragstherapeut. Voor assertiviteitstrainingen kan men ook terecht bij de meeste RIAGG s en de meeste psychiatrische poliklinieken van algemene en psychiatrische ziekenhuizen. 10
Geneesmiddelen Er zijn geen medicijnen tegen hyperventilatie, maar veel mensen zoeken hun heil in kalmerings- of slaapmiddelen. Hiermee kunnen ze aanvallen van hyperventilatie voorkomen. Toch wordt gebruik van deze middelen niet aangeraden. Ze lossen de oorzaak van de aandoening namelijk niet op: de (onbewuste) spanningen en angsten blijven bestaan. Beter is om te leren de ademhaling te veranderen van een borst- in een buikademhaling bij een speciale therapeut. Een goede ademhalingstherapeut leert de hyperventilant, ook onder moeilijke omstandigheden, de ademhaling onder controle te houden en te ontspannen. De huisarts of specialist is de aangewezen persoon om door te verwijzen. Meestal wordt zo'n behandeling via de verzekering vergoed. 11
Wat u zelf kunt doen Er zijn enkele maatregelen die u kunt nemen om klachten te minimaliseren: - Soms helpt het om uzelf af te leiden. Bijvoorbeeld door bij een aanval extra lichamelijke activiteiten te doen (zoals diepe kniebuigingen maken of te gaan hardlopen). Deze inspanningen versnellen namelijk de zuurstofverbranding. - Probeer na te gaan waarom bepaalde situaties spanningen oproepen. Het kan helpen wanneer u opschrijft in welke situatie u de verschijnselen krijgt. - Het is zeer belangrijk om te proberen niet in paniek te raken. Omdat hyperventilatie zulke ernstig lijkende verschijnselen geeft, kan dit moeilijk zijn. Toch is dit één van de beste adviezen, want hyperventilatie kan niet met medicijnen worden behandeld. 12
Ademtraining in het Gemini Ziekenhuis Tijdens het intakegesprek is de werkwijze van de ademtraining met u doorgenomen. Hieronder vindt u een korte samenvatting. De ademtraining: - duurt twee weken. - bestaat uit 8 lessen van ongeveer 1,5 uur. De eerste week dagelijks en de tweede week om de dag. - wordt in een groep van minimaal drie en maximaal vijf personen gegeven. - richt zich volledig op de praktijk, wat inhoudt dat alle oefeningen zittend of staand gedaan worden en cursisten de ademtechniek leren toepassen in spreken, lezen en dagelijkse activiteiten. Buiten die acht lessen moet er ook thuis intensief geoefend worden. Van de deelnemers vraagt dit dan ook veel inspanning, doorzettingsvermogen en vooral voldoende motivatie. Om mee te kunnen doen aan de training kan men in die twee cursusweken niet werken en dient men met de werkgever c.q. arbo-arts te regelen dat men hiervoor ziekteverlof krijgt. Het doel van de training is dat de cursist na twee weken o.a.: - zich bewust is of er hoog of laag geademd wordt. - kan overschakelen van een hoge naar een lage ademing. - een lage ademing kan toepassen in verschillende situaties. - hyperventilatie onder controle heeft d.m.v. een goede ademtechniek. 13
Bronvermelding Werkmodule Hyperventilatie Gemini Ziekenhuis Nederlandse Hyperventilatie Stichting Gezondheid Vlaanderen Nederlands Huisartsen genootschap Kring Apotheek Gezondheidsplein Blessure Wijzer Wikipedia Stichting Korrelatie 246290-LO09-06/09 Deze folder is een uitgave van het Gemini Ziekenhuis 14