Artikel Simon Polinder Reinhold Niebuhr Reinhold Niebuhr: de inspirator van Obama In 2007 vraagt een journalist van The New York Times onverwachts aan Obama: Heeft u Reinhold Niebuhr wel eens gelezen? Barack Obama s reactie was: I love him. He s one of my favourite philosophers. 1 In de daaropvolgende minuten geeft Obama een korte samenvatting van Niebuhrs denken, wat de interviewer nogal verbluft. Hiermee zijn we meteen bij het onderwerp van dit artikel. Wie is de inspirator van Obama? Op basis van Obama s eigen woorden stellen we vast dat Niebuhr een van zijn favoriete filosofen is. Wat betekent dit voor de politiek van Obama? Voor een antwoord op deze vraag neem ik de volgende stappen. Allereerst beantwoord ik de vraag wat Niebuhr voor Amerika betekend heeft. Daarna ga ik in op de vraag wie Niebuhr was voor de beide presidentskandidaten John McCain en Barack Obama. Vervolgens ga ik kort in op de vraag wat dit dan nu betekent voor Amerika en de wereld. Natuurlijk kan ik niet voorspellen welke keuzes Obama gaat maken. Wel kan ik aangeven wat ik bij Obama van Niebuhr terugzie en welke verwachtingen dat schept voor zijn politieke optreden. Hoe hij uiteindelijk zal optreden, zal voor een groot deel afhangen van de mate waarin hij bestand is tegen de corrumpering die er van macht uitgaat en de vraag of het eigenlijk wel mogelijk is om als president van Amerika zelfkritisch te zijn. TD 42 De betekenis van Niebuhr voor Amerika Reinhold Niebuhr (1892-1971), de jongere broer van theoloog en ethicus Richard Niebuhr, die doceerde aan Yale, is één van Amerika s bekendste theologen. Dat komt vooral door zijn boek Moral Man and Immoral Society. 2 Hij schreef dit naar aanleiding van zijn ervaringen in Detroit, waar hij van 1916 tot 1928 predikant was namens de Duitse Evangelische Synode van Noord Amerika. Tijdens deze periode werd hij indringend geconfronteerd met het leven van de arbeiders in de auto-industrie van Henry Ford. Om die reden bemoeide Reinhold zich actief met
het beleid van Henry Ford en streed hij voor sociale maatregelen. 3 Hij verwierp het liberale vooruitgangsgeloof en verbond zich met het socialistische denken, hoewel hij tegelijkertijd kritischer werd over de wijze waarop het marxisme zich manifesteerde in de Sovjetunie. 4 Vanaf 1928 tot 1959 gaf Niebuhr onderwijs aan het Union Theological Seminary in New York, vooral in sociaal-ethische vakken. In de jaren dertig nam de kritiek van Niebuhr op het marxisme en de politieke uitwerking daarvan toe. Hij brak echter pas in 1940 met de socialistische partij. Niebuhr nam ook afstand van het pacifisme. Volgens hem moest er onderscheid worden gemaakt tussen kleiner en groter kwaad. Hij keerde zich tegen het isolationisme van de Verenigde Staten en pleitte voor deelname aan de Tweede Wereldoorlog. In die tijd nam zijn denken vanuit de balance of power steeds meer toe. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde Niebuhr in een fervente tegenstander van het communisme. Hoewel Niebuhr zijn bekendheid als denker vooral te danken heeft aan het boek Moral Man and Immoral Society: A Study in Ethics and Politics, is dat feitelijk niet zijn belangrijkste werk. Niebuhrs magnum opus is zijn boek The Nature and Destiny of Man: A Christian Interpretation. Dit boek, dat uit twee delen bestaat, is een weerslag van de Gifford Lectures die hij in 1938 en 1940 gehouden heeft. De inhoud van het boek kan niet los worden gezien van de context waarin het is geschreven. De opkomst van Nazi-Duitsland bracht Niebuhr ertoe te stellen dat Europa niet de intellectuele bronnen had om het nihilisme en het cynisme van het opkomende Nazisme te weerstaan. Niebuhr bood met zijn boek inzicht in de waarde van het christelijke denken over het wezen en de bestemming van de mens. In zekere zin kan het boek worden gezien als een apologie. Tegenover verschillende falende wereldbeschouwingen presenteerde Niebuhr het christelijke denken als superieur alternatief waarin een antwoord op deze problemen werd geboden. 5 Niebuhrs boek werd met waardering ontvangen. Natuurlijk was niet iedereen het er geheel mee eens, maar de grote betekenis ervan werd algemeen ingezien. Volgens Niebuhr-kenner Robin Lovin hebben Niebuhrs ideeën duizenden mensen beïnvloed. 6 Van voormalig president Bill Clinton is bekend dat hij tijdens zijn campagne vaak de serenity prayer citeerde die aan Niebuhr wordt toegeschreven. 7 Van Hillary Clinton is bekend dat zij zijn werken gelezen heeft. Een andere invloedrijke persoon die zich door Niebuhr geïnspireerd wist, was Martin Luther King. Met Niebuhr was King ervan overtuigd dat het onmogelijk is om agapè in de samenleving te realiseren, hoewel er wel naar gestreefd dient te worden. Agapè is de term die gebruikt wordt voor de zelfopofferende liefde zoals Jezus die getoond heeft. King deelde de analyse van Niebuhr dat onrechtvaardigheid inherent is aan de menselijke samenleving. 8 Een ander voorbeeld is president Jimmy Carter (1977-1981). Hij memoreerde Niebuhr toen hij wilde verdedigen dat hij het werk van Habitat for Humanity, een christelijk geïnspireerde organisatie die huizen bouwt zonder winstoogmerk, even belangrijk vond als het besteden van publiek geld aan de huisvesting van gezinnen met weinig inkomen. Hij zei toen letterlijk: Het hoogste doel van een overheid is rechtvaardigheid, de hoogste taak van de mens is agapè: liefde. 9 Carter, en ook de latere president Ronald Reagan, haalden vaak Niebuhrs woorden aan: Het is de droevige taak van de politiek om gerechtigheid te realiseren in een zondige wereld. 10 Tijdens zijn aanvaardingstoespraak citeerde Carter Niebuhr opnieuw: Om effectief te zijn moet liefde worden vertaald in rechtvaardigheid. 11 Artikel King, Carter, Reagan, Clinton, allen door Niebuhr beïnvloed TD 43
Artikel Niebuhrs betekenis voor Amerika is dat hij op tijd heeft ingezien dat een vooruitgangsgeloof gebaseerd op rede en techniek beter vervangen kon worden door wat hij noemde christelijk realisme. Niebuhr bracht zelfkritiek in een periode dat Amerika een supermogendheid begon te worden en haar macht onbegrensd leek. Zijn devies was dat de fout waarin je tegenstanders trappen niet jouw fout moet zijn. Het absolute gelijk van het communisme, nu wellicht het islamitisch terrorisme, moet niet worden beantwoord door het absolute gelijk van Amerikaanse zijde. wars van grote idealen en utopieën TD 44 Niebuhrs christelijk realisme Niebuhr is degene geweest die een theologische fundering heeft gegeven aan de stroming in de Amerikaanse politiek die later het Realisme zou gaan heten. Volgens George F. Kennan was Niebuhr the father of us all. 12 Hans Morgenthau, Arthur Schlesinger jr. en Henry Kissinger werden door hem beïnvloed. Niebuhrs christelijk realisme vloeit voort uit zijn leer van de mens. Volgens de Lutherse traditie waarin hij staat, is de mens goed geschapen maar in zonde gevallen. Deze zonde is eerst en vooral hoogmoed: jezelf of iets anders in de plaats stellen van God of jezelf God wanen. Ideologieën zijn hiervan een mooi voorbeeld. De mens onderscheidt zich van de dieren door de gave van vrijheid; door zelfbewustzijn kan de mens uitstijgen boven de eigen creatuurlijkheid, maar blijft ook altijd schepsel en daarmee gebonden aan de natuurlijke krachten. Deze vrijheid en gebondenheid maken tegelijkertijd onzeker en angstig. Niebuhr spreekt dan ook over de ambigue menselijke conditie: de mogelijkheid creatief te zijn gaat gepaard met de mogelijkheid destructief te zijn. 13 De mens is schepsel en schepper tegelijk. Het kwaad komt op zodra de mens deze situatie probeert te ontvluchten. In plaats van die ambiguïteit onder ogen te zien, gaat de mens zijn eindigheid ontkennen en zichzelf groter maken dan hij is. Dit is hoogmoed. Niebuhr stelt daar christelijk realisme tegenover, omdat het de mens ertoe zet zijn situatie te zien zoals die is, maar het tegelijkertijd wijst op de hoogste norm in de geschiedenis zoals die door Jezus tot uitdrukking is gebracht. Volgens Niebuhr is liefde de wet waar mensen aan moeten voldoen. Maar die norm kan niet overal even gemakkelijk worden nageleefd. Niebuhr maakt onderscheid tussen wederzijdse liefde en opofferende liefde (agapè) en stelt dat het niet altijd mogelijk is voor de mens om zichzelf volledig op te opofferen. Door het geloof kan dit transcendentale ideaal echter wel een inspiratie vormen voor ons handelen. De belangrijkste politieke implicatie van deze gedachte is dat Niebuhr geen enkele pretentie heeft dat het koninkrijk van God in dit leven gerealiseerd zal worden. Hij is wars van grote idealen en utopieën. Zijn christelijk realisme is kritisch op de mogelijkheden van de mens. Niebuhr onderscheidt dan ook andere afgeleide normen voor verschillende situaties. Tussen individuele mensen acht hij opofferende liefde wel mogelijk, omdat individuen in staat zijn tot zelftranscendentie of zelfkritiek. Doordat de ander dicht op je staat, is het gemakkelijker om je in te leven. Deze zelfkritiek neemt echter af in groepen. Daarom spreekt hij over de morele mens in een immorele samenleving. In een staat kan de overheid er door haar macht voor zorgen dat een zekere rechtvaardigheid ontstaat. In de betrekkingen tussen staten wordt dat veel moeilijker. Machtsevenwicht is daar het hoogst haalbare omdat er geen macht boven de staten is die tegenwicht kan bieden aan hun collectieve hoogmoed. Alleen door coalities te vormen kan de macht van de één worden ingedamd door de ander.
De betekenis van Niebuhr voor McCain Tijdens de verkiezingscampagne heeft John McCain een boek geschreven waarin hij bijna twintig pagina s aan Niebuhr besteedt, allereerst omdat Niebuhr een duidelijk antwoord heeft gegeven op de vraag hoe het kan dat een christen die geroepen is om de ander lief te hebben toch oorlog voert. Het antwoord van Niebuhr was: er zijn ergere dingen dan oorlog en we hebben de plicht ons tegen die grotere kwaden te verzetten. Het liefhebben van onze vijanden kan immers niet betekenen dat we instemmen met de onrechtvaardigheid van onze vijanden. Maar bij het uitoefenen van de taak om onrecht te bestrijden moeten we nederig en bescheiden zijn. Voor zelfrechtvaardiging is geen plaats. 14 In de tweede plaats heeft Niebuhr volgens McCain een antwoord gegeven op het dilemma dat God enerzijds van ons vraagt om lief te hebben zoals Jezus dat deed, maar we daar anderzijds niet toe in staat zijn. Hoe kunnen we onze naaste liefhebben wanneer we zijn bedorven door eigenbelang? Allereerst - zegt Niebuhr volgens McCain: door te erkennen dat het onmogelijk is om de volmaakte liefde van Jezus te realiseren, omdat we zondig zijn. Ten tweede door aan een afgeleide norm van liefde te werken, namelijk rechtvaardigheid. 15 Het is interessant om te zien hoe McCain zich afvraagt of Niebuhr de aanval op Irak zou hebben gesteund: Ik heb er meer vertrouwen in dat ik weet hoe zijn antwoord zou zijn, dan dat ik weet hoe hij beide partijen zou beoordelen. Volgens hem zouden Reinhold Niebuhr en Dietrich Bonhoeffer, antwoorden door ons eraan te herinneren dat, zolang als we ademen, we niet in het koninkrijk van God leven. Wat Jezus zou doen is niet iets dat mensen kunnen doen. We maken een afgod van onszelf als we denken dat we dat wel kunnen. Jezus ziet de acties van de terroristen en hij ziet de overheid die vraagt daartegen te vechten; Hij ziet de demonstrant tegen de oorlog en de soldaten die doden; en Hij weent vanwege de schepselen voor wie Hij de verlossingsdood stierf. En dan, als we berouw tonen, vergeeft Hij onze zonden. 16 Overigens heeft McCain ook kritiek op Niebuhr: dat zijn kritisch realisme niet genoeg is om soldaten en het publiek te mobiliseren om te vechten. Het werkt niet als je soldaten tegemoet treedt met realisme en zelfkritiek wanneer ze inspiratie nodig hebben om te vechten. 17 Artikel zou Niebuhr de inval in Irak hebben gesteund? De betekenis van Niebuhr voor Obama Wat zei Obama nu eigenlijk toen hem gevraagd werd wat hij van Niebuhr heeft overgenomen? Hij zei dit: Wat ik van hem heb overgenomen is het overtuigende idee dat er een serieus kwaad is in de wereld, tegenspoed en pijn. We moeten nederig en bescheiden zijn in ons geloof dat we dit kunnen elimineren. Maar we mogen dat niet gebruiken als een excuus voor cynisme en laksheid. Ik neem van hem het idee over dat we pogingen moeten ondernemen in de wetenschap dat ze lastig zijn en niet heen en weer slingeren tussen naïef idealisme en bitter realisme. 18 Wat Obama hier citeert is in een notendop wat Niebuhr leerde. De interessante vraag is natuurlijk: hoe heeft Obama Niebuhr leren kennen? Volgens een artikel in Newsweek heeft Obama het gedachtegoed van Niebuhr geïnternaliseerd als opbouwwerker. Hij werkte toen samen met allerlei christelijke kerken en organisaties voor wie de grondtoon van Niebuhrs denken een inspiratie was: er is kwaad en ellende, maar er is hoop op een beter leven dat ons inspireert om sociaal werk te doen voor anderen. 19 Het feit dat Obama in zijn toespraken of boeken nergens expliciet naar Niebuhr verwijst, kan betekenen dat hij niets met zijn ideeën doet, TD 45
Artikel maar ook dat hij die zich zo eigen heeft gemaakt dat een verwijzing naar de bron achterwege blijft. Ik vermoed het laatste. religie kan gevaarlijk zijn Sociale vraagstukken In de wetenschap dat Obama Niebuhr kent, treffen ons vele passages in zijn redevoeringen en in zijn boek De droom van mijn vader, zoals die over sociale kwesties: De problemen van armoede, racisme, de niet-verzekerden en de werklozen zijn niet eenvoudigweg technische problemen van een perfect tien-puntenplan. Ze zijn geworteld in zowel maatschappelijke onverschilligheid en ongevoeligheid als in de gebrekkigheid van de mens. 20 En in een toespraak gericht aan de kerk waar hij vandaan komt, noemde hij armoede, racisme, oorlog en werkloosheid morele problemen die geworteld zijn in maatschappelijke onverschilligheid en ongevoeligheid, in de gebreken van de mens en in de onbarmhartigheid van mensen onderling. Maar noch de onvermijdelijkheid van zonden, noch de idee dat wereldse rechtvaardigheid de goddelijke rechtvaardigheid slechts kan benaderen, mogen reden geven tot een christelijk pessimisme dat uiteindelijk tot onverantwoordelijkheid leidt. 21 Democratie Voor de rol van religie in een democratie verwijst Obama naar Abraham die van God zijn zoon Izaäk moet offeren. Abraham wil dit gebod opvolgen en doorstaat daarmee de geloofstest, ook al hoeft hij uiteindelijk zijn zoon niet te offeren. Obama actualiseert dit en zegt dat we zoiets in ons land niet zouden accepteren. Zijn conclusie: de normen die God ons persoonlijk stelt, kun je niet zomaar toepassen op de samenleving. 22 Hierin resoneert Niebuhrs opvatting dat je Jezus onvoorwaardelijke opoffering niet kunt toepassen op de gehele samenleving. Zo zal ook Obama de belangen van zijn land niet opofferen voor hogere doelen. Niebuhr zei het al: Eigenbelang is zo sterk dat het een basis vormt voor het buitenlands beleid. 23 Religie kan gevaarlijk zijn. Tegelijkertijd erkent Obama dat godsdienst een bron van goed handelen kan zijn. Daarom wil Obama de Faith Based Initiatives ook voortzetten, zij het onder de naam Faith Based and Neighborhood Partnerships en met het voorbehoud dat de mensen die worden ingehuurd niet op geloofsgronden worden geselecteerd. TD 46 Buitenlands beleid Tijdens een forumdiscussie over geloof met de verschillende kandidaten van de Democratische Partij wees Obama op het gevaar om acties van de Verenigde Staten als bij voorbaat deugdzaam te zien door scherpe grenzen te trekken tussen goed en kwaad. 24 Niebuhr stelde dat een land net zoveel een dienaar is van de duivel als van God. Een land is ethisch ambigu: Het behoort tot de duivel wanneer het claimt God te zijn. 25 Kernregel van Obama s buitenlands beleid is Amerika veilig te houden door mensen in andere landen veiligheid te verschaffen en het gevoel te geven dat er in hen wordt geïnvesteerd. Fareed Zakaria, columnist van Newsweek, signaleert dat Obama met bewondering spreekt over mensen zoals George Kennan, Dean Acheson en Reinhold Niebuhr, die doordrongen waren van de grenzen van het idealisme en het Amerikaanse vermogen de wereld te veranderen. Obama vindt dat we zo snel mogelijk weg moeten uit Irak om onze kwetsbaarheid daar weg te nemen. Hij richt zich op wezenlijke belangen van Amerika. Obama s visie op Irak is
herkenbaar realistisch en vergelijkbaar met de toenmalige stellingnames van Walter Lippmann en George Kennan met betrekking tot de oorlog in Vietnam. 26 Overigens kan hieraan de naam van Niebuhr worden toegevoegd. 27 Artikel Terrorisme Volgens dezelfde Zakaria spreekt Obama zelden op de moralistische toon van de regering-bush. Hij verdeelt de wereld niet in goed en kwaad, ook niet als hij over terrorisme praat. Hij beschouwt landen en zelfs extremistische groepen als complex en evenzeer gedreven door macht, hebzucht en angst, als door pure ideologie. 28 Deze visie van Obama vloeit voort uit zijn visie op goed en kwaad. Je ziet dat terug in zijn reactie op dominee Wright. Hij zegt dan letterlijk: That anger is not always productive; indeed, all too often it distracts attention from solving real problems; it keeps us from squarely facing our own complicity in our condition ( ) en We can dismiss Reverend Wright as a crank or a demagogue. (...) We would be making the same mistake that Reverend Wright made in his offending sermons about America - to simplify and stereotype and amplify the negative to the point that it distorts reality. 29 Obama s visie op de complexiteit van het kwaad lijkt ook de reden voor zijn belangstelling voor diplomatie. Hij beseft dat we landen en bewegingen kunnen leren kennen en hen mogelijk tegen elkaar uit kunnen spelen en beïnvloeden, juist omdat het geen monolieten zijn. Toen Fareed Zakaria, de bekende columnist van Newsweek, bijvoorbeeld met hem over het islamitisch extremisme sprak, beklemtoonde hij herhaaldelijk de diversiteit binnen de islamitische wereld en sprak hij over Arabieren, Perzen, Afrikanen, Zuidoost-Aziaten, sjiieten en soennieten, die allemaal hun eigen belangen en agenda s hebben. 30 Wat betekent dit voor Amerika en de rest van de wereld. Obama heeft enorm hoge verwachtingen gewekt. Hij is daarin on-niebuhriaans geweest. Dat Yes we can! appelleert aan utopische vergezichten. Zich op een utopie beroepen vond Niebuhr gevaarlijk: Je kunt beter niet geloven dan in een valse God geloven. 31 Verder wijst McCain er terecht op wat er zwak is aan een Niebuhriaanse benadering van de politiek. Een president van Amerika heeft niet veel ruimte om zelfkritisch te zijn. Zeker in tijden van crisis zit het Amerikaanse volk niet te wachten op genuanceerde uiteenzettingen. 32 Niebuhr heeft zelf ook eens gezegd dat zelfkritisch-zijn eigenlijk voorbehouden is aan toeschouwers en niet aan deelnemers. 33 Zal dit ook niet het gevaar zijn van Obama? Vergeet hij niet al te gemakkelijk dat de zelfopofferende liefde niet zomaar kan worden toegepast op het handelen van staten? Niebuhr zou op al deze vragen steevast geantwoord hebben: You shall know by their fruits. Obama s visie op het kwaad als een complex gegeven Simon Polinder MA is als promovendus verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen waar hij onderzoek doet naar de rol van religie in theorieën van de internationale betrekkingen. TD 47
TD 48 Noten 1. David Brooks, Obama, Gospel and Verse, The New York Times 27 April 2007. 2. Reinhold Niebuhr, Moral Man and Immoral Society: A Study of Ethics and Politics, Scribner, New York 1960. 3. Ronald H. Stone, Professor Reinhold Niebuhr: A Mentor to the Twentieth Century, John Knox Press, Louisville 1992, p. 30 en Reinhold Niebuhr, Intellectual Autobiography in: Charles W. Kegley en Robert W. Bretall (eds.), Reinhold Niebuhr, His Religious, Social and Political Thought, Macmillan, New York 1956, p. 5. 4. Jaap Willem Nobel, De utopie van het realisme. De machtstheorie van Hans J. Morgenthau en de kritiek op het Amerikaanse beleid in de Koude Oorlog (diss.) Mets, Amsterdam 1885, p. 18. 5. Johannes Ernst Beker, Libertas. Een onderzoek naar de leer van de vrijheid bij Reinhold Niebuhr en bij Karl Barth (diss.) Callenbach, Nijkerk 1958, p. 43. 6. Robin W. Lovin, Reinhold Niebuhr: Impact and Implications, Political Theology (2005) 464. 7. Li-Janne Leusing, Debat over herkomst verslaafden gebed, Trouw 17 juli 2008. 8. Clayborne Carson, Martin Luther King, Jr., and the African-American Social Gospel, geciteerd uit: Paul E. Johnson (ed.), Martin Luther King, Jr., and the African-American Social Gospel, African-American Christianity, University of California Press, Berkeley 1994, pp. 159-177. Reprinted Tomothy E. Fulop en Albert J. Raboteau (eds.), African-American Religion: Interpretive Essays in History and Culture, Routledge, New York 1997. http:// www.stanford.edu/group/king/additional_resources/articles/gospel.htm, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 9. Charles C. Brown, Niebuhr and His Age: Reinhold Niebuhr s Prophetic Role and Legacy (Continuum International Publishing Group 2002) 251 en Eyal J. Naveh, Reinhold Niebuhr and Non-Utopian Liberalism. Beyond Illusion and Despair, Sussex Academic Press, England 2002, p. 261 en Gary Scott Smith, Faith and the Presidency: from George Washington to George W. Bush, Oxford University Press, New York 2006, p. 295. 10. http://www.conservapedia.com/reinhold_niebuhr, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 11. http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/niebuhr-rediscovered/c78.shtml, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 12. Paul Scheffer, Reinhold Niebuhr: Moral man and immoral society 1932, NRC Handelsblad 19 november 1999. http://www.nrcboeken.nl/recensie/reinhold-niebuhr-moral-man-and-immoral-society-1932#1, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 13. Interview met Mike Wallace. http://www.hrc.utexas.edu/multimedia/video/2008/wallace/niebuhr_reinhold_ t.html, laatst geraadpleegd op 20-04-2009. 14. John McCain en Mark Salter, Hard call. The art of making great decisions, Gibson Square, United Kingdom 2008, pp. 320, 321. Geciteerd uit: Reinhold Niebuhr Our responsibilities in 1942, Christian Century 12 January 1942 15. Ibidem, pp. 331, 332. Dit is de bekende dialectiek van Niebuhr tussen liefde en gerechtigheid waar hij zowel zijn geschiedenisvisie als zijn sociale ethiek op baseert. Reinhold Niebuhr, Wezen en bestemming van de mens, deel II, Ten Have, Amsterdam 1957, hoofdstuk II en IX. 16. Ibidem, pp. 338 en 339. [mijn vert.] 17. Ibidem, p. 337. 18. David Brooks, Obama, Gospel and Verse, The New York Times 27 April 2007. [mijn vert.] 19. Lisa Miller en Richard Wolffe, Finding his Faith, Newsweek 12 Juli 2008. 20. http://obamaspeeches.com/081-call-to-renewal-keynote-address-obama-speech.htm, laatst geraadpleegd op 21-04-2009. [mijn vert.] 21. http://pewforum.org/news/display.php?newsid=14256, laatst geraadpleegd op 21-04-2009. [mijn vert.] 22. Barack Obama, De herovering van de Amerikaanse droom, Atlas, Amsterdam 2007, p. 212. 23. Reinhold Niebuhr, The Irony of American History, Scribner, New York 1952, pp. 36, 37. 24. http://pewforum.org/news/display.php?newsid=14256, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 25. http://www.thestar.com/news/uselection/article/443383, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. [mijn vert.] 26. Fareed Zakaria, Het realisme van Obama, NRC Handelsblad 31 juli 2008. http://www.nrc.nl/opinie/article1936460.ece/het_realisme_van_obama, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 27. Eyal J. Naveh, Reinhold Niebuhr and Non-Utopian Liberalism. Beyond Illusion and Despair, England, Sussex Academic Press 2002, p. 151. 28. Zakaria, Het realisme van Obama. 29. Barack Obama, A More Perfect Union, 18 Maart 2008, http://my.barackobama.com/page/content/hisownwords/, laatst geraadpleegd op 21-04-2009 30. Fareed Zakaria, Het realisme van Obama, NRC Handelsblad 31 juli 2008. http://www.nrc.nl/opinie/article1936460.ece/het_realisme_van_obama 31. Interview met Wallace. 32. http://townhall.com/columnists/michaelgerson/2008/10/22/the_irony_of_obama?page=2, laatst geraadpleegd op 16-02-2009. 33. Reinhold Niebuhr, The Irony of American History, Scribner, New York 1952, p. 89.