(Toe)zicht op opvolging binnen familiebedrijven Onderzoek naar het functioneren van raad van commissarissen bij familiebedrijven en de rol van de raad tijdens het opvolgingsproces binnen de familie Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap Naam auteur: Žarko Baban Datum: 5 januari 2011 Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap M.H. Tromplaan 28 7513 AB Enschede saxion.nl/innovatieenondernemerschap Copyright 2011 by Saxion University of Applied Sciences. All rights reserved. No part of this article may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic of mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system, without permission in writing from the authors.
Ž
Samenvatting In deze rapportage zijn de onderzoeksresultaten neergelegd op het gebied van het functioneren van de raad van commissarissen en zijn rol in het opvolgingsproces binnen familiebedrijven. De rapportage bestaat uit vier delen. In eerste deel wordt de centrale onderzoeksvraag geformuleerd die luidt als volgt: Hoe functioneert de raad van commissarissen binnen het familiebedrijf en welke rol heeft de raad van commissarissen op het opvolgingsproces binnen het familiebedrijf? Gezien de tweeledigheid van de centrale onderzoeksvraag is een literatuurstudie en een praktijkstudie gedaan. Deze maken respectievelijk het tweede en derde deel van dit onderzoekrapport uit. In het vierde deel van dit rapport worden conclusies en aanbevelingen besproken. In de literatuurstudie worden de definities van familiebedrijf en de raad van commissarissen nader beschreven en toegelicht. Tijdens de praktijkstudie zijn er 21 personen, zijnde leden van raden van commissarissen of directeuren grootaandeelhouders, geïnterviewd. Tijdens de interviews zijn vier topics die van belang waren voor deze studie behandeld, met name: kenmerken van het familiebedrijf, redenen voor de oprichting en de functioneren van de raad van commissarissen binnen het familiebedrijf en de rol van de raad van commissarissen in het opvolgingsproces van de directie. In de resultaten van de praktijkstudie worden deze vier topics uitgebreid beschreven. De belangrijke conclusies van dit rapport zijn dat de raad van commissarissen een adviserende, toezichthoudende en bemiddelende rol binnen het familiebedrijf vervult. Kenmerkend voor het familiebedrijf is dat de continuïteit van de onderneming op de eerste plaats komt, tot het moment dat de opvolgingskwestie aan de orde
komt. Gezien de korte termijn belangen en onzekerheden over de toekomst bij de aftredende directeur- grootaandeelhouder treden hier emotionele aspecten op. Een emotionele beslissing wordt ook genomen bij de keuze voor de opvolger: favoriseren staat de erkenning van competitie in de weg en de wens om invloed te blijven uitoefenen door de vertrekkende directeur-grootaandeelhouder staat de ontwikkeling van nieuw leiderschap in de weg. De raad van commissarissen heeft een heel grote rol te vervullen in het opvolgingsproces binnen de familie. Door te trachten de emotionele aspecten die tijdens dit proces kunnen optreden te kanaliseren kan door tussenkomst van de raad van commissarissen dit proces verbeterd worden. De mate van intensiteit in de uitoefening van deze functies door de raad van commissarissen verschilt op basis van de grootte en de levensfase waar een familiebedrijf zich in bevindt. Onafhankelijkheid en objectiviteit van de raad van commissarissen leidt tot een vermindering van de emotionele aspecten die tijdens het opvolgingsproces een rol spelen, met daarbij de voorwaarde dat deze raad ook volledig onafhankelijk is. De onafhankelijkheid van de raad van commissarissen kan zeer goed gewaarborgd zijn door de samenstelling van de raad. Een objectieve blik met enige afstand tot het dagelijks gebeuren in de onderneming is vooral te verwachten van commissarissen die van buiten de enge familiekring zijn aangetrokken. Hun oordeel wordt niet beïnvloed door de emotionele betrokkenheid bij ontstaan en groei van de onderneming. Deze betrokkenheid is in de eerste plaats drijfveer voor het handelen van de DGA. De conclusie dat door tussenkomst van de raad van commissarissen dit proces verbeterd kan worden, komt de maatschappelijke relevantie van dit onderzoek ten goede, aangezien de familiebedrijven de ruggengraat van de Nederlandse economie zijn. Door het verbeteren en soepeler te laten op van het opvolgingsproces wordt de continuïteit gewaarborgd van de familiebedrijven.
Voorwoord Voor u ligt het onderzoeksrapport naar het functioneren van de raad van commissarissen en zijn rol in het opvolgingsproces van de directie bij familiebedrijven. Dit onderzoeksrapport is geschreven in opdracht van Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap. Het onderzoek is uitgevoerd vanaf april 2010 in tot januari 2011. Voor mij is het uitvoeren van dit onderzoek een heel leerzame periode geweest, waarmee ik mijn Bachelor Management Economie en Recht hoop af te sluiten. Ik wens u veel leesplezier! Žarko Baban
Dankwoord Graag wil ik met dit dankwoord enkele personen bedanken. Zonder de hulp van velen was dit onderzoek (scriptie) niet mogelijk geweest. Mijn afstudeerbegeleider Jacqueline Dalhuisen die altijd klaarstond om mij te begeleiden en van advies te dienen en in de moeilijke tijden mij wist te motiveren. Mijn praktijkbegeleider Erik Wierstra die mij volledige vrijheid gaf om dit onderzoek volledig zelfstandig uit te voeren en op belangrijke momenten mij van advies te dienen. Alle medewerkers, en met name directeur Theodor van der Velde en lector Han van der Meer, van het Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap (SKIO) die mij tijdens de afstudeerperiode een fijne en leerzame werkomgeving hebben geboden. Heren Herman Spenkelink, Otto Mengelberg en Hans Verkley, die door middel van het beschikbaar stellen van hun netwerk mij enorm hebben geholpen om te komen tot de onderzoekspopulatie en de interviews die tijdens dit onderzoek zijn gehouden. Alle andere geïnterviewde personen waar ik een prettig en goed gesprek mee heb gehad. Dat ze hun informatie en ervaringen met mij wilde delen en ook voor het beschikbaar stellen van hun netwerk om mij te helpen bij het vinden van andere respondenten. Mijn vrienden en collega s Remco Reink, Eefje van Dijken, Theo de Gans, Joris de Koning en Peter de Koning voor het overlezen van mijn scriptie en de grammaticale verbetering hiervan op zich te nemen. Mijn ouders, vrienden en de familie die mij altijd hebben gesteund en vertrouwen in mij hebben gehad. Iedereen die bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van dit onderzoek: heel erg bedankt! Žarko Baban
Inhoudsopgave Deel 1: Inleiding en Probleemstelling... 10 Hoofdstuk 1: Achtergronden, probleemstelling en relevantie van het onderzoek... 10 1.1. Omschrijving van opdrachtgevende organisatie (SKIO)... 10 1.2. Opdracht vanuit de organisatie... 11 1.3. Probleemstelling in het algemeen... 12 1.4. Relevantie van het onderzoek voor SKIO... 13 1.5. Wetenschappelijke relevantie... 13 1.6. Maatschappelijke relevantie... 14 Hoofdstuk 2: Formulering van het onderzoeksdoel, de onderzoeksvragen en de onderzoeksopzet... 15 2.1. Doel van het onderzoek... 15 2.2. Centrale onderzoeksvraag... 16 2.3. Afleiding van de deelvragen voor de literatuurstudie... 16 2.4. Deelvragen voor de literatuurstudie... 17 2.5. Afleiding van de deelvragen voor het kwalitatief onderzoek... 17 2.6. Deelvragen voor de praktijkstudie... 18 2.7. Onderzoeksopzet... 19 Deel 2: Literatuurstudie... 20 Hoofdstuk 3: Methodologie van de literatuurstudie... 20 3.1. Soort onderzoek... 20 Hoofdstuk 4: Familiebedrijven... 21 4.1. Definitie familiebedrijven... 21 4.2. Typen familiebedrijven... 26 4.3. Bestuursinrichting van familiebedrijven... 28 4.4. Opvolgingsproces binnen familiebedrijven... 31 4.5. Kerngegevens familiebedrijf in Nederland... 36
Hoofdstuk 5: Raad van Commissarissen... 39 5.1. Definitie... 39 5.2. Oprichting van Raad van Commissarissen... 40 5.3. Wettelijke taken en bevoegdheden... 44 5.4. Codes of good governance... 46 5.5. Kerngegevens Raad van commissarissen binnen familiebedrijf in Nederland... 48 Deel 3 Praktijkstudie... 52 Hoofdstuk 6: Onderzoeksopzet... 52 6.1. Onderzoeksmethode... 52 6.2. Keuze van de onderzoekspopulatie... 53 6.3. Materiaal verzamelen... 55 6.4. Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens... 56 6.5. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen... 56 6.6. Betrouwbaarheid en geldigheid... 58 Hoofdstuk 7: Resultaten van de praktijkstudie... 59 7.1. Inleiding... 59 7.2. Kenmerken van het familiebedrijf... 59 7.3. Redenen voor en oprichting proces van raad van commissarissen binnen het familiebedrijf... 61 7.4. Rollen van de raad van commissarissen binnen het familiebedrijf... 65 7.4.1. Adviserende rol... 66 7.4.2. Toezichthoudende rol... 67 7.4.3. Bemiddelende rol... 68 7.5. Manier van functioneren van raad van commissarissen... 70 7.5.1. Verschillen tussen functioneren van raad van commissarissen binnen het familiebedrijf... 71 7.5.2. Omgaan met conflicten tussen raad van commissarissen, aandeelhouders en directeuren... 72 7.6. Toepasbaarheid van Code of good governance binnen familiebedrijf.72 7.7. Rol van Raad van Commissarissen tijdens het opvolgingsproces binnen het familiebedrijf... 74
Deel 4 Conclusies, discussie en aanbevelingen... 80 Hoofdstuk 8: Conclusies en discussie... 80 8.1. Conclusies... 80 8.2. Discussie... 83 Hoofdstuk 9: Evaluatie, aanbevelingen en suggesties voor verder onderzoek 84 9.1. Evaluatie... 84 9.2. Aanbevelingen... 86 9.3. Suggesties voor verder onderzoek... 87 Literatuurlijst... 89 Bijlagen... 90 Bijlage 1: Definities familiebedrijf... 90 Bijlage 2: Nederlandse code corporate governance (m.b.t. RvC)... 91 Bijlage 3: Interviewgids... 98
Deel 1: Inleiding en Probleemstelling Hoofdstuk 1: Achtergronden, probleemstelling en relevantie van het onderzoek In dit hoofdstuk zijn de achtergronden, probleemstelling en relevantie van het onderzoek beschreven. In de eerste instantie wordt een korte beschrijving van de organisatie waar het onderzoek is uitgevoerd weergegeven. Daarna worden de probleemstelling in algemene zin en specifiek vanuit de opdrachtgevende organisatie beschreven. Tenslotte worden de maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie van het onderzoek gedefinieerd. 1.1. Omschrijving van opdrachtgevende organisatie (SKIO) Het Saxion Kenniscentrum Innovatie en Ondernemerschap, verder te noemen SKIO, heeft als doel om kennisontwikkeling en kennisoverdracht betreffende de thema s innovatie en ondernemerschap te faciliteren en te bevorderen. Dit doel wordt nagestreefd door de volgende werkzaamheden te verrichten: - onderzoek verrichten op vier specifieke vakgebieden: kennisinnovatief ondernemerschap, ondernemen in de zorg, strategisch HRM en identiteitsmarketing - een koppeling maken tussen hogeschool (Saxion), student en bedrijfsleven waar het gaat om (onderzoeks-) opdrachten, stages en afstudeerplekken - begeleiding en advies bieden aan startende ondernemers ((ex-studenten en/of personeel van Saxion) - binnen het Saxion aanbieden van twee minoren 'Leren Innoveren en 'Zorgbusiness in Action' - faciliteren van studentondernemers met een professionele bedrijfsruimte
- SPEED Startersfonds aanbieden aan startende student-ondernemers. SPEED bestaat uit een financiële, persoonlijke lening, gekoppeld aan een begeleidingstraject om door de eerste fase van het ondernemerschap te komen. - organiseren van netwerkactiviteiten voor startende ondernemers Binnen het SKIO zijn +/- 20 werknemers werkzaam, waarvan 5 lectoren. Het lectoraat Kennisinnovatief ondernemerschap heeft als doel om onderzoek naar het stimuleren van innovatief ondernemerschap in en vanuit kennisinstellingen zoals hogescholen. Een bijzonder aandachtsgebied binnen het lectoraat zijn de culturele aspecten van ondernemen en ondernemerschap. 1.2. Opdracht vanuit de organisatie Vanuit Saxion kenniscentrum innovatie en ondernemerschap is de volgende opdracht gegeven: Het verrichten van een onderzoek naar de oprichting, rol en functioneren van de raad van commissarissen (RvC ) tijdens het opvolgingsproces binnen de familiebedrijven. Aan de hand van praktijkonderzoek advies uitbrengen aan de opdrachtgever over de belangrijkste bevindingen en aanbevelingen doen betreffende het doel van het onderzoek. Het doel van het onderzoek is het verkrijgen van inzicht in het proces van oprichting en functioneren van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven. Daarnaast is het van belang om te onderzoeken welke rol de raad van commissarissen tijdens het opvolgingsproces binnen het familiebedrijf vervult.
1.3. Probleemstelling in het algemeen Anders dan in andere bedrijven, zijn er binnen familiebedrijven factoren (familie, eigenaarschap en zeggenschap) die in zekere mate op gespannen voet met elkaar staan. Op het moment dat een familiebedrijf groei doormaakt, komen ook wettelijke regels om de hoek kijken, waarop het familiebedrijf moet anticiperen. Zo kan bijvoorbeeld de wettelijke verplichting voor het instellen van een raad van commissarissen ervoor zorgen dat er bepaalde spanningen binnen het familiebedrijf ontstaan. Binnen familiebedrijven is het gebruikelijk dat één van de aandeelhouders tevens de directe leiding van de onderneming op zich neemt. De raad van commissarissen wordt door de aandeelhouders aangesteld en is belast met onder andere het houden van toezicht op de directie. Op het moment dat de raad van commissarissen bepaalde opmerkingen heeft over het beleid van de directie zou het tot een probleem kunnen leiden. Het kan namelijk voorkomen dat de directie van een familiebedrijf waar de raad van commissarissen bepaalde kritiek over heeft, tegelijkertijd in de algemene vergadering van aandeelhouders zit, waaraan de raad van commissarissen rapporteert. Het functioneren van de raad van commissarissen zou door de dubbele rol van de directeurgrootaandeelhouder beïnvloed kunnen worden. De vraag die beantwoord dient te worden is hoe er wordt omgegaan met het instellen en functioneren van de raad van commissarissen binnen een familiebedrijf. Uit recent onderzoek naar familiebedrijven (Flören, 2008) is gebleken dat de opvolging van de directeur binnen het familiebedrijf over het algemeen niet goed geregeld is. In dit onderzoek komt naar voren dat 71 % van de familiebedrijven (noot: meer dan 10 werknemers in dienst) helemaal niets (47 %) of nauwelijks iets (24 %) doen om hun opvolging te regelen. Het gevolg hiervan is dat familiebedrijven gevaar lopen om aan de ene kant hun bestaansrecht te verliezen en aan de andere kant om het familie-eigendom (bedrijf) uit handen te geven. Volgens Lansberg (1988) ligt de belangrijkste reden dat familiebedrijven hun opvolging niet of nauwelijks regelen op het emotionele vlak. Aangezien de raad van commissarissen tot taak heeft om toezicht te houden op het beleid van het bestuur en in het belang van het bedrijf te handelen zou
verondersteld kunnen worden dat een raad van commissarissen ook een rol speelt in het opvolgingsproces binnen een familiebedrijf. Er is nog maar weinig onderzoek gedaan naar de invloed van de raad van commissarissen op het opvolgingsproces binnen een familiebedrijf. Dit onderzoek zal de invloed van de raad van commissarissen op het opvolgingsproces binnen een familiebedrijf beschrijven. 1.4. Relevantie van het onderzoek voor SKIO Binnen het SKIO heeft het lectoraat Kennisinnovatief ondernemerschap een convenant gesloten met de Kamer van Koophandel Oost Nederland. De Kamer van Koophandel Oost Nederland heeft een subsidie aan het lectoraat verstrekt om onderzoek te doen naar diverse aspecten binnen familiebedrijven. In dit onderzoek wordt één van deze aspecten onderzocht. Het betreft hier een onderzoek naar de oprichting en functionering van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven. Aan de hand van de resultaten van het onderzoek zal het lectoraat over kennis beschikken over de onderwerpen van dit onderzoek (oprichting en functionering van raad van commissarissen binnen familiebedrijven) op dit gebied. Deze kennis kan gebruikt worden voor zowel de ontwikkeling van onderwijsprogramma s binnen Saxion als bij het adviseren van familiebedrijven vanuit het lectoraat. 1.5. Wetenschappelijke relevantie In voorgaande jaren is er veel onderzoek gedaan naar het opvolgingsproces, het presteren en de sterkten en zwakten familiebedrijven. Echter, vrij weinig onderzoek is te vinden over de rol van verschillende bestuurlijke organen binnen familiebedrijven en de wijze waarop deze functioneren. Eén van deze bestuurlijke organen van een bedrijf is de raad van commissarissen. Voor beursgenoteerde (en grote ) bedrijven in Nederland geldt er een wettelijke verplichting tot het instellen van een raad van commissarissen, welke tevens gebonden is aan de codes of good governance. Voor niet-beursgenoteerde bedrijven bestaat in sommige gevallen deze verplichting niet, en zijn er geen bindende spelregels voor de raad van commissarissen. Familiebedrijven, los van het feit of ze al dan niet een raad
van commissarissen hebben, hebben te maken met het probleem dat ze het opvolgingproces in het algemeen onvoldoende regelen. Dit is een beschrijvend onderzoek naar de positie en functie van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven. Zoals al aangegeven is, wordt deze invalshoek minder gekozen door onderzoekers, en daarom zal dit onderzoek moeten leiden tot een verbreding van de huidige kennis. Daarnaast zou het onderzoek gezien kunnen worden als start voor verder onderzoek naar andere bestuurlijke organen en hun rol binnen het familiebedrijf, zoals aandeelhouders, ondernemingsraden, raden van bestuur etc. 1.6. Maatschappelijke relevantie De familiebedrijven zijn verantwoordelijk voor 53% van het Bruto Nationaal Product en voor 49% van de werkgelegenheid in Nederland. Daarnaast loopt 71 % van de familiebedrijven het gevaar om de continuïteit van de onderneming te verliezen (Flören, 2002). Met dit onderzoek naar de oprichting, rol en functioneren van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven heeft als doel om te laten zien of een raad van commissarissen een toegevoegde waarde voor het familiebedrijf heeft en tevens welke invloed dit bestuursorgaan op het opvolgingsproces heeft. Hierdoor zal een bijdrage geleverd worden aan de verbetering van het opvolgingsproces binnen familiebedrijven in Nederland.
Hoofdstuk 2: Formulering van het onderzoeksdoel, de onderzoeksvragen en de onderzoeksopzet 2.1. Doel van het onderzoek Dit onderzoek naar de oprichting, rol en functioneren van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven kent meerdere doelen. De volgende doelen zullen behaald worden: Inzicht geven in de wettelijke regelgeving ten behoeve van de instelling van de raad van commissarissen. Inzicht geven in de wettelijke taken en voorschriften waaraan de raad van commissarissen moet voldoen. Inzicht geven in de codes of good governance, toegespitst op de raad van commissarissen. Inzicht geven in de uitkomsten van bestaande onderzoeken over de raad van commissarissen binnen familiebedrijven. Inzicht geven in het proces van de oprichting van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven. Inzicht geven in de rollen die de raad van commissarissen binnen familiebedrijven binnen hun functie uitoefenen. Inzicht geven in het functioneren van de raad van commissarissen bij het opvolgingproces in het familiebedrijf
2.2. Centrale onderzoeksvraag De probleemstelling van het onderzoek is tweeledig gedefinieerd. Aan de ene kant wil de opdrachtgever over kennis beschikken hoe een raad van commissarissen binnen familiebedrijven functioneert, aan de andere kant wil hij weten welke invloed de raad van commissarissen heeft tijdens het opvolgingsproces. Dit resulteert in de volgende centrale onderzoeksvraag: Hoe functioneert de raad van commissarissen binnen het familiebedrijf en welke rol heeft de raad van commissarissen op het opvolgingsproces binnen het familiebedrijf? 2.3. Afleiding van de deelvragen voor de literatuurstudie Het doel van het literatuuronderzoek is om theoretische inzichten weer te geven. Dit houdt in dat het in eerste instantie begrippen zoals familiebedrijf en raad van commissarissen worden toegelicht. In de literatuurstudie wordt er dieper ingegaan op specifiekere aspecten van de familiebedrijven, zoals het opvolgingsproces, de kerncijfers binnen de Nederlandse economie etc. In de literatuurstudie zijn wettelijke kaders voor oprichting en de wettelijke taken en bevoegdheden van de raad van commissarissen in kaart gebracht. Daarnaast is er een analyse gemaakt van bestaande onderzoeken naar de raad van commissarissen binnen de familiebedrijven. In de literatuurstudie zullen tevens de belangrijkste aanbevelingen van bestaande codes of good governance worden weergegeven, toegespitst op het functioneren van de raad van commissarissen.
2.4. Deelvragen voor de literatuurstudie Om structuur en afbakening in het literatuuronderzoek aan te brengen zijn er voor literatuurstudie de volgende deelvragen geformuleerd: Wat is de definitie van een familiebedrijf? Hoe ziet het opvolgingsproces binnen familiebedrijven er uit? Welke wettelijke regels bestaan er voor het instellen van de raad van commissarissen in een bedrijf? Wat zijn de wettelijke taken en voorschriften waaraan de raad van commissarissen moet voldoen? Wat zijn codes of good governance? Wat zijn de belangrijkste feiten in bestaande onderzoeken over de raad van commissarissen binnen het familiebedrijven? 2.5. Afleiding van de deelvragen voor het kwalitatief onderzoek Op het moment dat de literatuurstudie is uitgevoerd en de theoretische kaders zijn toegelicht, zal doormiddel van kwalitatief onderzoek praktijksituaties met betrekking tot de oprichting, rol en functioneren van de raad van commissarissen, en hun invloed tijdens opvolgingsproces worden bestudeerd. Het kwalitatief onderzoek wordt door middel van het houden van interviews met leden van raden van commissarissen en directeuren-grootaandeelhouders uitgevoerd.
2.6. Deelvragen voor de praktijkstudie Het kwalitatief onderzoek wordt door middel van beantwoorden van onderstaande deelvragen uitgevoerd, waarbij tevens het theoretische kader uit de literatuurstudie in praktijk zal worden getoetst. Deelvragen die moeten leiden tot de beantwoording van de centrale onderzoeksvraag zijn: Wat zijn de kenmerken van het familiebedrijf? Wat zijn de belangrijkste redenen voor familiebedrijven om een raad van commissarissen in te stellen? Hoe ziet het proces van de oprichting van de raad van commissarissen binnen familiebedrijven er uit? Hoe functioneert een raad van commissarissen binnen het familiebedrijf? Welke rollen oefent de raad van commissarissen binnen familiebedrijven uit? Beïnvloedt de dubbele rol van de bestuurder en de aandeelhouder het functioneren van de raad van commissarissen? Oefent de raad van commissarissen invloed uit bij het opvolgingproces in het familiebedrijf, en zo ja welke?
2.7. Onderzoeksopzet Om de doelstellingen van het onderzoek te realiseren en de onderzoeksvragen te beantwoorden is er een literatuur- en een kwalitatief onderzoek uitgevoerd. Door middel van systematische studie op basis van wetenschappelijke literatuur en andere documenten over het proces van oprichting en functioneren van de raad van commissarissen in de familiebedrijven, wordt de wet- en regelgeving met betrekking tot de oprichting van de raad van commissarissen in kaart gebracht. Daarnaast wordt tijdens het literatuuronderzoek gekeken naar welke aanbevelingen (codes of governance) voor goed het functioneren van raden van commissarissen er bestaan. Nadien wordt een analyse gemaakt van het bestaande onderzoeken op dit gebied. Hierbij worden gegevens uit recente onderzoeken verzameld en geïnterpreteerd die de huidige situatie weergeven over het bestaan en functioneren van raden van commissarissen binnen familiebedrijven. Het literatuuronderzoek is bedoeld om als achtergrondinformatie te dienen voor het kwalitatief onderzoek. Bevindingen van de literatuurstudie zullen tijdens het kwalitatief onderzoek worden getoetst. Aan de hand van de bevindingen van het literatuuronderzoek en het beantwoorden van de onderzoeksvragen, worden de interviewvragen voor de praktijkstudie geformuleerd. Het kwalitatief onderzoek bestaat uit 21 diepte-interviews met leden van de raad van commissarissen en directieleden van familiebedrijven. Met behulp van diepte-interviews met de commissarissen en directieleden van de familiebedrijven, zal in kaart worden gebracht waarom een raad van commissarissen binnen het familiebedrijf wordt opgericht en hoe deze raad binnen het familiebedrijf functioneert. Daarnaast zal onderzocht worden of een raad van commissarissen binnen het familiebedrijf een rol vervult tijdens het opvolgingsproces en op welke manier. Tenslotte worden de uitkomsten van de literatuurstudie en het kwalitatief onderzoek vergeleken en geanalyseerd. Hierdoor wordt analyse gemaakt van de onderzoeksresultaten en worden conclusies en aanbevelingen weergeven.
Deel 2: Literatuurstudie Hoofdstuk 3: Methodologie van de literatuurstudie 3.1. Soort onderzoek De literatuurstudie die hieronder is uitgevoerd betreft een exploratief onderzoek. Kenmerkend van exploratief onderzoek is een tussenvorm tussen een beschrijvend en een toetsingsonderzoek (Baarda en de Goede, 2005). Om de hoofdvraag van het onderzoek te kunnen beantwoorden is het van belang om de thema s zoals familiebedrijf, opvolgingsproces en de raad van commissarissen te verkennen. Aangezien er voor het begrip, familiebedrijf nog geen vaste wetenschappelijke definitie bestaat was het nodig om de bestaande literatuur te analyseren en het begrip familiebedrijf voor dit onderzoek vast te stellen. Naast het vinden van de definitie voor het begrip familiebedrijf, worden kerngegevens van familiebedrijven in Nederland en een korte beschrijving van het opvolgingsproces weergegeven in dit gedeelte. In het vervolg van literatuurstudie zal het begrip raad van commissarissen uitgelegd worden. Aan de hand van de wettelijke regelgeving (in Nederland) zullen oprichting, criteria, taken en bevoegdheden van de raden van commissarissen worden uitgelegd. Aan het einde van het literatuuronderzoek is duidelijk wat er met de begrippen familiebedrijf en raad van commissarissen wordt bedoeld. Tegelijkertijd zullen kerngegevens over beide begrippen duidelijkheid verschaffen over de situatie waarin het familiebedrijf en de raad van commissarissen zich bevinden in de Nederlandse economie.
Hoofdstuk 4: Familiebedrijven In dit hoofdstuk wordt het begrip het familiebedrijf verduidelijkt en gedefinieerd voor het vervolg van dit onderzoek. Aan de hand van de gekozen definitie van het familiebedrijf worden er feiten en cijfers over de deelname van de familiebedrijven aan de Nederlandse economie weergegeven. Er worden ook typen familiebedrijven besproken en er wordt beschreven hoe familiebedrijven worden bestuurd. Als laatste zal worden weergegeven hoe het opvolgingsproces binnen een familiebedrijf in elkaar zit. 4.1. Definitie familiebedrijven In de bestaande literstuur is er geen eenduidige definitie van de term familiebedrijf. In zijn onderzoek naar familiebedrijven constateert Handler dat er net zo veel definities van familiebedrijven als er onderzoekers zijn (Handler, 1989). Om meest geschikte definitie voor dit onderzoek te bepalen, zijn er bestaande definities vergeleken en naar consistentie in definiëring van het begrip het familiebedrijf gekeken. Afgelopen drie decennia zijn verschillende wetenschappelijke onderzoeken naar familiebedrijven uitgevoerd. Voor die tijd was er bijna geen wetenschappelijk onderzoek geweest naar het familiebedrijf als een bijzondere ondernemingsvorm. Dit verklaart ook dat de wetenschap nog steeds geen definitief begrip van het familiebedrijf heeft bepaald. Dit resulteert er in dat in wetenschappelijk onderzoek verschillende resultaten als uitkomst van het precies dezelfde onderzoeken op kunnen treden. Op het moment dat het familiebedrijf aandacht kreeg van de wetenschap werd het familiebedrijf gedefinieerd als: (Bernard, 1975): an enterprise which, in practice is controlled by the members of a single family (p.42)
(Babicky, 1987): the kind of small business started by one or a few individuals who had an idea, worked hard to develop it, and achieved usually with limited capital, grow with maintaining ownership of the enterprise (p25) Bovenstaande twee voorbeelden van de definiëring van het familiebedrijf zijn tegenwoordig achterhaald en te breed geformuleerd. Door de jaren heen is het begrip steeds specifieker geworden. In 1996 werd een poging gedaan door de wetenschappers (Shanker, Astrachan, 1996) om aan de hand van vooraf vastgestelde criteria, zoals de mate van eigendom van de familie en de betrokkenheid van de familie binnen het bedrijf, om tot een definitie te komen. Zij definiëren het familiebedrijf aan de hand van concentrische cirkels van het familiebedrijf: Bron: (Shanker, Astrachan, 1996) Aan de hand van de bovenstaande, zogenoemde the family universe bull s eye definiëren Shanker en Astrachan het familiebedrijf met behulp van betrokkenheid van de familie. Vanuit dit model worden drie definities van familiebedrijven gegeven: een brede, een middelmatige en een enge. Bij de brede definitie wordt weergegeven dat de mate van de betrokkenheid van de familie heel gering kan zijn terwijl bij enge definitie sprake is van hoge mate van betrokkenheid. Bij het onderscheid tussen een familiebedrijf en niet-familiebedrijf
wordt een familiebedrijf gezien als een dichotome variabele waarbij het vooral gaat om de betrokkenheid van de familie binnen het bedrijf. In 1999 hebben wetenschappers Chua, Chrisman, en Sharma, alle tot dan toe bestaande definities van het familiebedrijf verzameld en vergeleken op gemeenschappelijke overeenkomsten. Zij kwamen achter dat er 21 definities van het familiebedrijf bestonden (zie bijlage 1). In hun onderzoek naar de gemeenschappelijke punten van de definiëring van het begrip familiebedrijf concluderen zij dat alle definities volgende gemeenschappelijke punten bevatten: Een bedrijf is familiebedrijf als: 1. In het bezit van de familie is en door familie wordt bestuurd 2. In het bezit van de familie is maar niet door familie wordt bestuurd 3. Door de familie wordt bestuurd maar niet in het bezit van de familie is Ze geven in hun onderzoek voorstel om familiebedrijf te definiëren op volgende manier (Chua, Chrisman, en Sharma, 1996) The family business is a business governed and/or managed with the intention to shape and pursue the vision of the business held by a dominant coalition controlled by members of the same family or small number of families in a manner that is potentially sustainable across generations of the family or families. Eerste definitie van het familiebedrijf die in Nederland wordt gebruikt werd geformuleerd door FBNed 1 in 1993. FBNed ziet een bedrijf als familiebedrijf, als het aan minstens één van de volgende drie criteria voldoet: meer dan 50% van de aandelen of certificaten is in handen van één familie; één familie is in staat aanzienlijke invloed uit te oefenen; een belangrijk aantal leden van de ondernemingsleiding is afkomstig uit één familie. Deze definitie werd in 2002 door Roberto Flören, hoogleraar familiebedrijven aan de Universiteit Nyenrode, aangepast. In zijn onderzoek (Flören, 2002) definieert 1 FBNed - de Vereniging Familie Bedrijven Nederland