Energie- en eiwitverrijkt dieet bij een natriumbeperkte voeding Diëtetiek 1
WAAROM EEN ENERGIE- EN EIWITVERRIJKT DIEET? Dit dieet is bestemd voor mensen waarbij ongewenst gewichtsverlies is opgetreden en/of bij mensen met een verminderde eetlust, die het risico lopen ondervoed te raken of ondervoed te zijn. De oorzaak van een verminderde eetlust kan verschillend zijn. Het kan te maken hebben met ziekte en/of een operatie/behandeling maar ook stress kan de eetlust doen verminderen. Terwijl uw lichaam bij ziekte juist meer energie en voedingsstoffen nodig heeft, krijgt u minder binnen! Door minder te eten gaat u afvallen. U raakt hierdoor niet alleen vetmassa kwijt maar ook spiermassa. De spierafbraak heeft grote gevolgen voor uw lichamelijke conditie en welbevinden. U kunt zich slap en moe voelen. U loopt het risico om in een slechte voedingstoestand terecht te komen en dus ondervoed te raken. U heeft een slechte voedingstoestand als: uw gewicht binnen één maand ongewenst meer dan 5% gedaald is of binnen 6 maanden meer dan 10% gedaald is. Voor het bereiken van een goede voedingstoestand is een voeding met voldoende energie en eiwitten nodig. Het gaat hierbij niet alleen om extra energie geleverd door de voedingsstoffen eiwitten, vetten en koolhydraten, maar ook om een goed samengestelde voeding met de juiste hoeveelheden vitaminen en mineralen. Met dit energie en eiwitverrijkte dieet is het mogelijk uw gewicht te laten toenemen of op gewicht te blijven. Daardoor verbetert uw voedingstoestand en voelt u zich energieker. U kunt een behandeling beter verdragen en het herstel na een behandeling zal sneller gaan. 2
GEWICHT Het gewicht is een hulpmiddel voor het bepalen van de voedingstoestand. Tijdens ziekte, een behandeling of voor een operatie is het beter om niet af te vallen zodat uw voedingstoestand zo optimaal mogelijk blijft. Ook in de weken na ziekte, behandeling of een operatie is het belangrijk om het gewicht op peil te houden. Als uw gewicht gelijk blijft u valt dus niet af en u komt niet aan krijgt u de juiste hoeveelheden energie binnen. Probeer het gewicht ook stabiel te houden indien u te zwaar bent. Regelmatig wegen is een eenvoudige controle om te zien of u voldoende eet. Eenmaal per week op dezelfde weegschaal is meer dan voldoende. VOEDINGSADVIEZEN Deze adviezen kunnen u helpen om méér te gaan eten: Gebruik vaker kleine maaltijden verspreid over de dag. (bijvoorbeeld 6 maaltijden om de 2 à 3 uur). Varieer zoveel mogelijk wat betreft smaken; zoet en zuur, maar ook in warme of koude gerechten. Vermijd te grote porties. Eet niet te snel, kauw goed. Vermijd voedingsmiddelen die u tegenstaan. Maak eventueel gebruik van maaltijden van een maaltijdenservicebedrijf. Zij leveren ook natriumbeperkte maaltijden. Neem een broodmaaltijd als de warme maaltijd u tegenstaat. Drink voldoende over de hele dag; tenminste 1½ liter. Wanneer er bij u ook sprake is van een vochtbeperking, is het beter om u daar aan te houden. 3
BIJ WEINIG EETLUST Als u weinig eetlust heeft, probeer dan ongeveer een half uur voor de maaltijd één van de volgende producten te gebruiken om de eetlust op te wekken: een glas vruchtensap; een stukje fruit/tomaat; een paar lepels yoghurt; een (half) alcoholisch drankje (indien toegestaan, overleg dit met uw behandelend arts). LEEFADVIEZEN Zorg dat u voldoende rust krijgt. Voorkom dat u te moe bent om te eten. Indien nodig kunt u even rusten voor de maaltijd. Neem zo mogelijk elke dag voldoende beweging, bij voorkeur in de buitenlucht. Probeer telkens iets méér te eten, maar forceer het niet Overheersende etensgeuren kunnen uw eetlust bederven. Zorg voor een goede ventilatie in de keuken. Zorg voor een regelmatige stoelgang. Als u een vol, opgeblazen gevoel heeft, zult u minder zin hebben om te eten. De stoelgang kunt u verbeteren door: - Veel drinken (1½ - 2 liter per dag). Wanneer er bij u ook sprake is van een vochtbeperking, is het beter om u daar aan te houden. Gebruik vezelrijke producten (bruin- of volkoren brood en andere volkoren producten, vers fruit, groenten en noten). - Op tijd naar het toilet gaan. 4
EEN ENERGIE en EIWITVERRIJKT DIEET BIJ EEN NATRIUMBEPERKT DIEET Omdat u naast een energie- en eiwitverrijkt dieet ook een natriumbeperking heeft, houden we in deze folder daar ook rekening mee. Want door ziekte, bijvoorbeeld een hoge bloeddruk, hart en vaatziekten of een nierziekte is het niet goed om veel natrium (zout) binnen te krijgen. Natrium is een mineraal, dat zowel in het lichaam als in de voeding voorkomt. Natrium zit van nature in veel voedingsmiddelen. Het meeste zout wordt door de fabrikanten toegevoegd aan het eten en drinken, om voeding op smaak te brengen en/of het langer houdbaar te maken. Dit gebeurt bijvoorbeeld in vleeswaren, kaas, zoute/zure haring of zuurkool. Ook groenten en peulvruchten uit blik en glas bevatten veel zout. Vrijwel het meeste zout zit in kant en klare producten en maaltijden zoals pizza, soep, sauzen, mixen voor pasta/rijstgerechten en hartige snacks. ENERGIE en EIWITVERRIJKTE ADVIEZEN Extra suiker toevoegen. Fantomalt * (= voedingssuiker) toevoegen aan koffie, thee, yoghurt, pap, vruchtenmoes. (Ongeklopte) slagroom of koffieroom verwerken in pap, vla, yoghurt, kwark, melk, karnemelk, chocolademelk, milkshake, appelmoes, vruchtenmoes, gebonden soep, aardappelpuree en saus. Gebruik bij voorkeur ongeklopte room. Met het kloppen komt veel lucht in de room, wat een vol gevoel geeft. Volle producten gebruiken: zoals volle melkproducten, ongezouten (dieet)margarine of ongezouten roomboter in plaats van halvarine. Maak dagelijks gebruik van eiwitrijke voedingsmiddelen zoals melk en melkproducten, vlees (-vervangers), vis, wild, gevogelte, ei, peulvruchten of ongezouten noten en pinda s. Een eiwitpreparaat, bijvoorbeeld Fortify Powder*, Nutridrink Powder* en Protifar plus*. Deze producten kunnen worden verwerkt in pap, vla, 5
yoghurt, melk, chocolademelk, milkshake, aardappelpuree of saus. Een aanvullende drinkvoeding* in overleg met uw diëtist en/of arts * Verkrijgbaar bij apotheek en/of drogist 6
VOORBEELDEN VAN ENERGIE- EIWITVERRIJKTE TUSSENDOORTJES Veel energie en eiwitrijke tussendoortjes bevatten ook veel natrium, zoals chips, kroket, stukje haring, blokje kaas, stukje worst, hartige taart etc. Hieronder staand tussendoortjes genoemd die ook in een natriumbeperkt dieet passen: beschuit, cracker, knäckebröd, brood of toost met dik ongezouten margarine of ongezouten roomboter en dubbel beleg. Hartig beleg bevat meer zout dan zoet beleg. Voorbeelden van hartig beleg die toch minder zout bevatten zijn; beenham, kalkoenfilet, kipfilet, kiprollade, Hüttenkäse, cottage cheese, Maaslander 48+ met minder zout en Milner met minder zout. Ook zoet beleg kunt u dubbel doen of dik er op smeren. plakje cake, ontbijtkoek, kruidkoek of oudewijvenkoek met ongezouten margarine of ongezouten roomboter. Milkbreak, Sultana of Evergreen. (gevulde)koek of andere koekjes; maria biscuitjes, digestieve biscuitjes of San Francisco. stukje chocolade, mars, nuts of snicker. slagroomsoes, stukje slagroomtaart of brownie. fruit, vruchtensap of vruchtencompote (met slagroom). beker volle melk of volle chocolademelk. volle (vruchten-)kwark, volle (vruchten-)yoghurt of volle vla. pudding, toetjes, slagroomvla, chocoladepudding of chocolademouse. beker warme melk met oploskoffie of (instant)cacao. kant-en-klare drank bijvoorbeeld Yogidrink of Fristi. 1 bolletje schep of roomijs milkshake van volle melk, ijs en vruchtensap of smoothie. gebakken of gekookt eitje zonder zout. handje ongezouten pinda s of noten; bv. cashew noten of walnoten. 7
VARIATIEMOGELIJKHEDEN VOOR DE HOOFDMAALTIJDEN BROODMAALTIJD Brood Bijvoorbeeld: dunne sneetjes brood, evt. zonder korst, toast, beschuit, crackers. Er zijn veel verschillend soorten brood, kies ook eens brood met sesam- of maanzaad of zonnebloempitten. Probeer ook eens een mueslibol, croissants, bolletjes, roggebrood, krentenbrood of een tosti. (warme toost neemt extra veel boter op). Boter Kies (een ongezouten dieet-)margarine of ongezouten roomboter op brood (geen halvarine), smeer royaal boter. Margarine bevat evenveel calorieën als roomboter. Beleg Beleg uw brood met een ruime hoeveelheid beleg. Wanneer het gewone beleg niet zo goed gaat, probeer dan eens zacht smeerbaar beleg zoals: smeerkaas 48+, monchou, volle kwark, Hüttenkäse, geraspte kaas, leverpastei, paté, salades of pindakaas. Houd er rekening mee dat, hartige belegsoorten zoals hierboven genoemd wel meer natrium bevatten. Zoete belegsoorten kunt u ook dubbel op brood doen. Pap Brood kunt u vervangen door pap. Er zijn verschillende soorten zoals havermout, brinta, griesmeel, karnemelksepap of rijstepap. De pap kunt u energierijker maken met suiker en/of een scheutje (ongeklopte-) slagroom. 8
WARME MAALTIJD Het is belangrijk om een warme maaltijd te gebruiken. Een warme maaltijd levert meestal meer calorieën en voedingsstoffen dan een broodmaaltijd of een tussendoortje. Een warme maaltijd bereid met zout, levert veel natrium op. Het advies is om geen zout toe te voegen aan de aardappelen en groente. Om toch smaak aan de warme maaltijd te krijgen kan u kruiden gebruiken. Er zijn in de supermarkt kruidenmixen te koop zonder zout. Mocht een warme maaltijd zonder zout u echt niet smaken dan kan u er voor kiezen toch wat zout toe te voegen aan de warme maaltijd. Het is dan verstandig om op andere producten te bezuinigen met zout, bijvoorbeeld geen hartig broodbeleg te nemen en geen hartige snacks tussendoor. Vlees Gebruik bij voorkeur iedere dag vlees of een vleesvervanging. In plaats van vlees kunt u ook gebruik maken van vis, kip, kaas, peulvruchten, noten, ei, omelet, vegetarische producten zoals bijvoorbeeld tahoe, tempé, Quorn, Valess. Als warm vlees u tegen staat, kunt u ook koud vlees, zoals rollade of vleeswaren eten bij de warme maaltijd gebruiken of verwerken in een salade. Voor alle vleesproducten of vervangers geldt dat er wel natrium in kan zitten, denk bijvoorbeeld aan gekruid gehakt. Het is beter om het vlees dan zelf te kruiden met natriumarme kruiden. Er zijn in de supermarkt kruidenmixen te koop zonder zout. Bijvoorbeeld van het merk Verstegen, potjes met de blauwe dop. Groente U kunt alle soorten groente gebruiken, bij voorkeur met een sausje of klontje boter. Veel sausjes bevatten veel natrium, met name rode sauzen en sausjes uit kruidenmixen bevatten veel natrium. De voorkeur gaat dan uit naar een klontje ongezouten boter. Kies bij voorkeur gekookte groente. Rauwe groente vult snel, waardoor u er maar weinig van gebruikt. U kunt een schaaltje appelmoes of andere vruchtenmoes bij de warme maaltijd nemen. Gebruik hierin extra voedingssuiker of bijvoorbeeld (slag)room. 9
Aardappelen Veel energie leveren gebakken aardappels of patat. U kunt van de aardappelen ook puree maken. Gebruik hierbij volle melk en een extra klontje ongezouten margarine of ongezouten roomboter. U kunt de aardappelen ook met groente en eventueel het vlees verwerken tot een stamppot. Hier kunt u dan wat extra room, boter of jus toevoegen. Als afwisseling kunt u eens macaroni, bami, nasi en dergelijke gebruiken. Afhankelijk hoe de bereiding is bevatten deze gerechten vaak meer natrium. Nagerechten Gebruik bijvoorkeur volle melkproducten o.a. vla, yoghurt, pudding, (vruchten)kwark, Biogarde, milkshake, vruchtenmoes, vruchtencompote, (room)ijs e.d. Hieraan kunt u ook voedingssuiker en (ongeklopte-) slagroom toevoegen. Denk in plaats van de warme maaltijd ook eens aan maaltijdsoepen, maaltijdsalades, stamppotten of pannenkoeken. DRANKEN Probeer dagelijks tenminste 1½ liter te drinken, dit kan een misselijk gevoel voorkomen. Wanneer er bij u ook sprake is van een vochtbeperking, is het beter om u daar aan te houden. Dranken met suiker bevatten veel energie. Melkproducten bevatten veel eiwitten. Gebruik bij voorkeur volle producten. Volle melk, boerenmelk of volle chocolademelk. Drinkyoghurt gezoet met suiker of volle kwark verdund met vruchtensap. Milkshake van volle melk, ijs en vruchtensap of smoothie. Vruchtensap of tweedrank. Frisdrank (bij voorkeur geen light). Limonade. Koffie met suiker en/of (koffie)melk/ongeklopte room. Koffie, zoals cappuccino en Wienermelange uit een pakje. 10
Gebruik van alcoholische dranken moet u overleggen met uw behandelend arts. Probeer dagelijks tenminste de onderstaande hoeveelheden te gebruiken: 3-6 sneden brood; 2-4 kleine aardappelen; 3 opscheplepels groente; 2 porties fruit; 2-3 glazen (volle) melk en/of melkproducten; 2 eetlepels margarine/boter voor het bereiden van de warme maaltijd en voor het besmeren van uw brood; 1½ liter drinkvocht. TOT SLOT Na herstel en bij een normale eetlust, kunt u weer overgaan op een gewone gezonde voeding. Probeer uw gebruikelijke gewicht te handhaven. Kijk voor meer informatie over gezonde voeding op de website van het Voedingscentrum www.voedingscentrum.nl 11
Scheper Ziekenhuis Afdeling Diëtetiek Boermarkeweg 60 7824 AA Emmen Telefonisch spreekuur: op werkdagen van 09.00-9.30 uur Tel. 0591-69 12 57 Email: dietetiek@sze.nl MA 2139 02-14-v1 H 12