platform voor geloof en politiek

platform voor geloof en politiek verbonden met GroenLinks december 2008 i n d i t n u m m e r : Geloofwaardige globalisering Mildheid en mededogen Vrede kan volgens Soetendorp

INHOUD 4 Slotconferentie 6 Het 7 Oriëntatie 9 De 11 biedt inspiratie en helpt kerkleden op weg Globalisering vraagt om inzet lokale kerken inspirerende grote verhaal van de Transition Towns op een mogelijk nieuw profiel van De Linker Wang Mildheid, mededogen en geweldloos communiceren Andere Wang Kan economie ook mens dienend zijn? Dagboek Moslims 12 Fotomiddenpagina De kerken van IJsland 14 15 Rabbi 16 19 19 20 Wereldhuis Amsterdam opent deuren De wereld één huis De ontroering en hoop van een onvermoeibare vredesrabbijn Soetendorp: De kansen op vrede zijn groot Palestijnse kerkleiders op bezoek in Nederland Band met Israël verdrukt oecumenische verbondenheid Oecumenische Vrouwensynode 2008 Geloven in Dialoog Kerken reageren op kredietcrisis Ongebreideld kapitalisme is kerken doorn in het oog 20 Commentaar De internationale uitdaging voor Obama 21 Exegese Nikodemus en de wedergeboorte 23 Agenda/Onder ogen 24 Column Ja! COLOFON De Linker Wang verschijnt 5 x per jaar. Eindredactie: Herman Radstake. Redactie: Theo Brand, Hans Feddema, Christian Jongeneel, Ma rian ne Mak, Cor Ofman. Aan dit nummer werkten mee: Chris Beuker, Hub Crijns, Suzanne Hennecke, Trinus Hoekstra, Klaas van der Kamp, Joke Koehler, Jacqueline Kool, Bas Roufs, Evelyn Schwartz en Jan Willem Stam. Commentaartekening: Maarten Wolterink Omslagfoto: Hallgrimskirkja, IJsland. Flickr/Amercia Opmaak: Leonard de Vos / Upset Grafisch Servicebureau; druk: USP, Utrecht. Redactie-secretariaat: Herman Radstake, Oude Houtensepad 68, 3582 CX Utrecht. Abonnee-administratie: De Linker Wang, Tarthorst 373 6708 HM Wageningen. Betalingen en donaties: Postbank 3130029 De Linker Wang Leiden o.v.v. Abonnement De Linker Wang of Donatie De Linker Wang. Abonnement: a 12,50 per jaar. Los nummer: a 2,50 excl. portokosten. Web-redactie: Theo Brand, Herman Radstake. Internet: www.linkerwang.nl e-mail: info@linkerwang.nl De Linker Wang wordt gedrukt op geheel gerecycled papier (reviva print). Vooraankondiging Landelijke bijeenkomst De Linker Wang Zaterdag 21 maart, 11.00 uur Partijbureau GroenLinks, Oudegracht 312, Utrecht. Spreker: Hans Kanis Thema: Geweldloze communicatie: hoe om te gaan met onszelf, andersdenkenden en andere religies. Gedachtewisseling over bijdrage van Kanis en over het bezinningsstuk Mildheid, mededogen en geweldloos communiceren (in dit nummer, pag...) Na afloop: huishoudelijke vergadering 2

Redactioneel Leven op krediet 3

Slotconferentie biedt inspiratie en helpt kerkleden op weg Globalisering vraagt om inzet lokale kerken Wie had kunnen denken dat ondeugdelijke hypotheken konden leiden tot deze crisis? Als Oikos, Kerk in Actie, of Disk een jaar geleden hadden gezegd dat banken genationaliseerd zouden worden vanwege een wereldwijde kredietcrisis, dan zouden we uitgelachen zijn. Met deze woorden opende Ineke Bakker op 18 november de conferentie Geloofwaardige Globalisering!, die op 18 november in de Utrechtse Geertekerk plaatsvond. Maar veel mensen in ontwikkelingslanden, armen en mensen begaan met het milieu hadden echter allang besef van een crisis, vervolgt Bakker. De groeiende kloof tussen arm en rijk, en de toenemende aantasting van het milieu roepen om een andere, een geloofwaardige globalisering. De huidige tijd van crisis noemt zij een Kairosmoment. Bakker: Wat kunnen wij daar aan doen, zoals we hier zitten als mensen uit lokale kerken? Hiermee legde ze de centrale vraag van de conferentie op tafel: hoe kunnen lokale kerken inspirerend aan de slag met mondiale problemen en uitdagingen? Trinus Hoekstra De conferentie vormde de afsluiting van het samenwerkingsprogramma Werken aan een Geloofwaardige Economie, waaraan Kerk in Actie, Disk en Oikos gezamenlijk hebben gewerkt. Louke van Wensveen, werkzaam bij Oikos, geeft uitleg over het samenwerkingsprogramma Geloofwaardige globalisering. Het programma ging in 2006 van start naar aanleiding van de Accra-Verklaring van de WARC (de wereldraad van reformatorische kerken) uit 2004. In deze verklaring hebben protestantse kerken wereldwijd, hiertoe aangezet door hun broeders en zusters uit het Zuiden, hun zorgen geuit over de neoliberale richting waarin de wereldeconomie zich ontwikkelt. Hun zorgen betroffen vooral de groeiende armoede en de toenemende aantasting van het milieu. De Accra-Verklaring was echter vooral ook een roep om een economie die het voor allen mogelijk maakt om deel te nemen aan de volheid van het leven. In het Praktijkboek Geloofwaardige Globalisering zijn behalve een analyse van globalisering en spanningsvelden op het terrein van voedselvoorziening en milieu, arbeid en zingeving en klimaatverandering, praktijkvoorbeelden van een aantal lokale kerken bijeengebracht. Uit het publiek wordt de vraag gesteld of en hoe lokale kerken elkaar kunnen vinden. Het praktijkboek toont aan dat lokale kerken allerlei initiatieven ontplooien. Duurzaamheid In een paneldiscussie gaan vervolgens een vijftal mensen van verschillende generaties met elkaar in gesprek over globalisering. De voor- en nadelen van globalisering vond men moeilijk tegenover elkaar af te wegen. Op het moment ziet men vooral meer nadelen. Misschien is het belangrijker, zo zegt een panellid, om de moderne geschiedenis eerlijk onder ogen te zien. Op het moment zitten we in deze globalisering die oneerlijke handelsrelaties met zich meebrengt. Vanuit ons geloof stellen we daar nu kritische vragen bij, maar in de 19e eeuw hadden mensen zich de kritische toon van nu uit kerken niet kunnen voorstellen. We moeten ook onder ogen zien dat de huidige wereldorde mede door toedoen van de christelijke traditie tot stand is gekomen. We staan samen met anderen in deze situatie en we moeten voorkomen dat we ons in een kritische houding aan de zijlijn manoeuvreren en kijken hoe anderen het oplossen. Samen met overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties staan we als kerken voor de taak en verantwoordelijkheid om duurzaamheid na te streven. Ook spreekt het panel over groei en dat we nu met de kredietcrisis vastlopen in die groei. Voor groei van alleen financiële winst en individueel comfort is volgens het panel geen ruimte meer. Het zal meer moeten gaan om andere groei: meer solidariteit, meer kwaliteit van leven en daarom ook meer menselijk geluk in Noord en Zuid. Levensverandering Aan het begin van de middag, na de biologische lunch en een liturgisch moment, is de uitslag van de essaywedstrijd People, Planet, Mammon? De prijs is beschikbaar 4

gesteld door het Landelijk Missionair Collectief en staat in het teken van de nagedachtenis van de inspirator Wim Kist. Rotterdammer van huis uit had Wim Kist in de oorlog de wereld in crisis en puin gezien. Sindsdien drong hij aan op levensverandering. Toen de welvaart in Nederland toenam, werd zijn motto: Wie in welvaart leeft, is verplicht om anderen daarin te laten delen. Hij motiveerde dat met de uitspraak dat God altijd met twee woorden spreekt: barmhartigheid en gerechtigheid. De eerste prijs wordt uitgereikt aan Eefje van der Linden. De winnares komt uit Vlaanderen en studeert theologie in Brussel. Haar essay gaat over Leviticus en de relatie van de spijswetten daarin tot het streven naar duurzaamheid. De spijswetten zijn erop gericht van Israël een heilig volk te maken, God toegewijd. Die toewijding moet in Leviticus blijken in de meest basale zaken van het leven. Zo krijgt het voorbereiden en houden van de maaltijd de betekenis van een priesterlijke dienst aan de God die de aarde goed geschapen heeft. De God die scheiding heeft gemaakt tussen licht en duisternis, roept ons volgens Eefje op om scheiding te maken tussen duurzaam en onduurzaam en daarin te komen tot levensverandering. Armoedebestrijding Het hoogtepunt van de dag wordt gevormd door de lezing van Doekle Terpstra (voorzitter van de HBO-raad en de protestantschristelijke ontwikkelingsamenwerkingsorganisatie ICCO). Centrale vraag is volgens Terpstra hoe wij ons verhouden tot de wereld. Toen ICCO 40 jaar geleden werd opgericht, leefde de idee dat armoede over 40 jaar als probleem opgelost zou zijn. Er heeft veel armoedebestrijding plaatsgevonden, toch is de kloof tussen arm en rijk er nog. Tussen Oost en West is een muur geslecht, maar er zijn ook weer muren bijgekomen, denk aan die tussen Israël en het Palestijnse volk. Hoe kan het dat we dit laten gebeuren? Is het misschien omdat we in onszelf een muur hebben opgebouwd om te voorkomen dat we Palestijnen als mensen zien? Willen wij onze muren en dijken zo hoog opwerpen dat we de ontwikkelingen in de wereld niet meer zien? We willen misschien onze welvaart, veiligheid en eigenheid beschermen, maar vergeten dan dat we die welvaart te danken hebben aan betrokkenheid op de wereld. Juist als historische handelsnatie zouden we beter moeten weten. Nieuwe wereldorde We werken teveel in splendid isolation, ook ontwikkelingsorganisaties zelf doen hieraan mee. Marktwerking onder deze organisaties leidt ertoe dat ze zich afzonderlijk moeten profileren en ontwikkelingssamenwerking teveel ontwikkelingshulp blijft. Het ergste is dat we niet in staat zijn om de armoede als probleem op te lossen. De Millenniumdoelen worden zo niet gehaald. Het IMF legt een neoliberaal model op aan ontwikkelingslanden, terwijl mensen geen toegang krijgen tot basisvoorzieningen, land en krediet. Democratisering en participatie worden teveel naar de achtergrond geschoven. De problemen van vandaag kunnen we niet overlaten aan vrije krachten of aan de macht van een paar landen. We hebben volgens Terpstra een nieuwe wereldorde nodig. Nieuwe duurzame ontwikkeling gepaard aan globalisering vraagt om het werkelijk delen van macht, werkelijke partnerschappen met medewereldburgers. Geloofwaardige globalisering betekent dat wij ons manifesteren als wereldburgers. Het is bovendien een misvatting om te denken dat we goed voor onszelf zorgen door ons van de rest van de wereld te isoleren. We zijn afhankelijk van de wereld. We kunnen het ons helemaal niet permitteren om ons af te sluiten. Gelukkig groeit er nu door de kredietcrisis wereldwijd wat bereidheid om in te grijpen in een rauw kapitalisme. Het zal er echter om moeten gaan dat ingrijpen te verbinden met het streven naar duurzaamheid, aldus Terpstra. Ook spiritueel Sluitstuk van de dag is de presentatie van de duurzaamheidsspecial door Jan Jorrit Hasselaar (freelance medewerker van Disk) en ondergetekende. Bij Disk is aan deze 5 special gewerkt in de overtuiging dat ook de lokale kerk een rol kan spelen bij het streven naar duurzaamheid, niet alleen praktisch maar ook spiritueel. Wanneer je het over kerk hebt, gaat het niet alleen over de organisatie maar ook over spiritualiteit, over traditie en over het Bijbelse verlangen naar gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping. Het verlangen dat ons aanzet tot het zoeken naar meer duurzame keuzes, maar het verlangen ook dat we nodig hebben om dat zoeken op de langere termijn vol te houden. De special Op het leven biedt daarom allereerst inspiratie. De drie P s van duurzaamheid profit, people en planet (geld, medemensen en natuur) worden vanuit de christelijke traditie doordacht. Precies in het midden van de special bevindt zich de Quick Scan, waarmee men zich snel een beeld kan vormen van hoe duurzaam de eigen lokale geloofsgemeenschap is. Vervolgens bevat de special suggesties en handelingsperspectieven waarmee gewerkt kan worden aan het verder verduurzamen van de lokale geloofsgemeenschap. Kort wordt teruggekeken op de voorgeschiedenis van de duurzaamheidspecial. Het begon in 2005 met de vraag van PKNgemeentepredikant Bert Altena uit Assen of er zoiets bestond als een Accra-scan. Zo n scan kan lokale kerken helderheid geven of hun eigen keuzes wat betreft financieel-economisch, sociaal en ecologisch rendement, in balans zijn. Op het leven Behalve de duurzaamheidsspecial wordt ook de website www.duurzamekerk.nl gepresenteerd. Het is de bedoeling dat lokale kerken op deze site de informatie kunnen vinden die ze nodig hebben om te kunnen werken aan de verdere verduurzaming van hun lokale geloofsgemeenschap. Tijdens de presentatie wordt het eerste exemplaar van de special aangeboden aan Bert Altena. En daarmee symbolisch aan de lokale kerk. Met een gezamenlijke toast Op het leven en een vocal group die swingend spirituals en gospelsongs ten gehore brengt, eindigt de dag toch feestelijk. Meer informatie over de slotconferentie, het samenwerkingsprogramma en de tekst van de winnende essays: www.geloofwaardigeeconomie.nl. Kijk ook op www.duurzamekerk.nl

Column Het inspirerende grote verhaal van de Transition Towns Bas Roufs Hebben de grote verhalen afgedaan? Terecht betwijfelt Theo Brand dit in zijn column van november 2008. Een inspirerend groot verhaal vertelt Rob Hopkins in The Transition Handbook. From oil dependency to local resilience. Het gaat er om dorpen, wijken en steden geleidelijk aan los te maken van de totale afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, zoals olie. Dit kan door mensen te inspireren tot zelfvoorziening (resilience): eigen groenten, fruit en kruiden kweken, zelf huizen (ver)bouwen en energie opwekken, en dergelijke. Zo kunnen we met hoofd, hart en handen van onze olieverslaving af komen. De Brit Rob Hopkins is een creatief-idealistische en ethische realist, met gevoel voor psychologie en pastoraat. Hij is docent permacultuur: een uit Australië overgewaaide ethische en praktische benadering voor ecologisch-verantwoord leven en werken met land- en tuinbouw, ruimtelijke ordening, woningbouw en waterzuivering. Belangrijk is wisselteelt op de vierkante en kubieke meter: niet alleen bijvoorbeeld wortels, maar ook diverse andere gewassen die elkaar helpen en in evenwicht houden. Composteren, mulchen, doe je zoveel mogelijk ter plaatse, bij de planten zelf. Je werkt niet alleen horizontaal, maar ook verticaal bijvoorbeeld tegen schuttingen en muren aan. Een dier of plant heeft vaak meerdere functies. De kip maakt de bodem luchtig en zorgt voor extra bemesting. Elk concreet doel dat je met permacultuur wilt bereiken, streef je op meerdere manieren na. Zo kweek je niet één soort groente, maar tientallen (biodiversiteit). Als er met één soort een probleem is, dan kun je bij de oogst terugvallen op genoeg andere soorten die het wél goed doen. Permacultuur betekent efficiënt-productieve samenwerking met het ecosysteem: juist ook op kleine oppervlakten. Daarom is permacultuur wezenlijk voor de Transition- Town-benadering. Totale autarkie à la Robinson Crusoe bepleit Hopkins niet. Computers zullen nog lang geheel of gedeeltelijk geïmporteerd moeten worden. Anderzijds zijn er tientallen praktisch haalbare mogelijkheden om meer dan de helft van alle vitale benodigdheden in en rond je eigen omgeving te produceren: onder meer voedsel, medicinale kruiden, bouwmaterialen en keramiek. Voor lokaal vervoer kom je een heel eind met (bak)fiets, paard en wagen. De combinatie van dergelijke maatregelen zal de vraag naar fossiele brandstoffen verminderen. Dat is maar goed ook. Oliereserves zijn toereikend voor slechts enkele tientallen jaren: te kort om achterover te leunen, maar lang genoeg om de transitie daadwerkelijk en creatief vorm te geven. De drieslag hoofd-hart-handen is een rode draad in de drie delen van Transition Towns. In deel 1, Het Hoofd, geeft de auteur een rationele onderbouwing van zijn pleidooi om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen af te bouwen; de eindige beschikbaarheid ervan is minstens even belangrijk als de klimaatverandering. Zon, wind en biomassa zullen in de voorzienbare toekomst slechts een gedeelte van de huidige vraag naar energie kunnen voldoen. Daarom moet de energievraag verminderen: via kleinschalige, lokale oplossingen, zoals hierboven omschreven. Grootschalige landbouw en energie-opwekking zijn per definitie kwetsbaar, energie-intensief en problematisch voor het milieu. In het tweede deel, Het Hart, weet Hopkins een zinvolle tussenweg te vinden tussen doemdenken en luchtkastelen bouwen. Terecht wijst Hopkins op het belang van poëzie, verbeelding en kunst: positieve creativiteit is een onmisbare bron van motivatie om uitdagingen aan te kunnen gaan. De groep Transition Towns Nederland vat deze tussenweg kernachtig samen: (...) Minstens zo belangrijk als de kale feiten is het gevoel. De Transition Towns bieden hoop op een betere toekomst. Met elke stap die je samen zet ben je samen dichter bij het grotere doel. Een concreet doel, dat je ook met je eigen groep hebt gesteld. Ook 6 helpt je groep om samen van die olie-verslaving af te komen. Het afkicken gaat je niet in de kouwe kleren zitten ( ) Met je eigen groep wordt bedoeld een verzameling mensen die je om je heen zou kunnen verzamelen in je omgeving, om de overgang letterlijk en figuurlijk eigenhandig vorm te geven. In het derde deel, De Handen, maakt Hopkins ons deelgenoot van stimulerende ideeën over hoe dat aan te pakken. Zo pleit de auteur voor De grote omscholing: het geven van cursussen aan elkaar met het doel weer praktische, zelfvoorzienende vaardigheden aan te leren: eigen voedsel verbouwen, huizen op een duurzame manier (ver)bouwen en diverse andere ambachten die gangbaar waren voordat de industriële revolutie ze weg had gevaagd. Rob Hopkins woont Totnes (Cornwall). Onder zijn bezielende leiding is daar de eerste echte Transition Town in de praktijk gebracht; inmiddels hebben tientallen andere groepen dit voorbeeld gevolgd. Deventer is de eerste Nederlandse gemeente waar onlangs zo n groep enthousiast aan de slag is gegaan. Kortom, de grote verhalen komen godzijdank terug: in een praktische gedaante. Ik voorzie vergaand positieve gevolgen voor maatschappij en milieu. Met deze opwekkende kerstboodschap sluit ik deze editie van De Linker Wang graag af. Bas Roufs is lid van de stuurgroep van De Linker Wang. The Transition Handbook (2008) is uitgegeven door Green Books, Totnes, Groot-Brittannië. Meer informatie en bestelmogelijkheid: http:// transitiontowns.nl.

Oriëntatie op een mogelijk nieuw profiel van De Linker Wang Mildheid, mededogen en geweldloos communiceren Chris Beuker, Hans Feddema en Bas Roufs De Linker Wang was voor haar oprichters een christelijk platform, maar met de aantekening dat politiek handelen niet kan worden gelegitimeerd door het christelijk te noemen. Het denken verandert met de tijd. Ook het denken over wat christelijk is en wat links is. Mensen vanuit andere religies dan het christendom zijn welkom en treden toe tot De Linker Wang. Het Conciliair Proces was een constante factor met begrippen als gerechtigheid, vrede en de heelheid van de schepping. Het vond weerklank in vooral protestantse kerken, maar veel minder in andere kerkelijke en spirituele tradities. Tijd daarom voor een oriëntatie op een mogelijk nieuw profiel van De Linker Wang. Een verbondenheid met GroenLinks is er en zal blijven. Tegelijk is er behoefte aan een eigen identiteit, ook met het oog op werfkracht. De naam Linker Wang belooft immers iets. Een uitwerking daarvan is van belang, zeker nu in het proces van individualisering het denken over geloof en spiritualiteit en de praktische invulling daarvan in volle gang is. We zijn meer beweging dan platform. We beginnen met de kracht van religie en spiritualiteit. Religie komt van het Latijnse woord religare, wat staat voor verbinden. Je kunt nauwelijks een beter woord bedenken voor het proces van menswording. Maar in de praktijk verstart religie vaak tot gestolde lava, regels of dogma s en het fundamentalistisch omgaan met oude teksten. Ook verwordt religie in plaats van een factor tot verbinding nogal eens tot een steunpilaar voor macht en soms oorlogvoering. Zo kwam religie lange tijd in een kwade reuk te staan. Dit ook door het beleid van (ex-) president Bush jr en zijn christelijk-fundamentalistische retoriek ter rechtvaardiging hiervan. Stille kracht Maar in Amerika met zijn twee gezichten is net als bij ons ook een ander christendom. Denk aan de spiritualiteit die een wezenlijke factor was in de bevrijding van de slavernij en later de zwarte burgerrechtenbeweging. Een spiritualiteit die kracht en zelfvertrouwen geeft en dat ook uitstraalt naar de samenleving. Ook naar talloze blanken. Denk aan de Quakers die zich inspanden voor afschaffing van de slavernij. Denk aan hen die zich later aansloten bij de beweging rondom Luther King of zij die op 4 november 2008 hun zegen gaven aan een progressieve zwarte presidentskandidaat. De Linker Wang voelt zich op dezelfde manier verwant met religie als bron tot doorbreking van machteloosheid. En als een kracht om in contact te komen met onszelf: onze kern of eigenheid. Zo kunnen we adequaat in verbinding komen met de ander, de natuur en het Absolute. Spiritualiteit is de stille kracht op de achtergrond, als bezieling en oriëntatie. Machteloosheid Machteloosheid heeft zowel een politieke als een persoonlijke context. Aangaande het politieke komt al gauw de term onderdrukking van mens en natuur naar boven en bij het tweede angst. Het persoonlijke en het politieke staan overigens nauw met elkaar in verband. Zo wij zijn, is de samenleving, zei ooit een theoloog uit de vroege Middeleeuwen. Verander de wereld, begin bij je denken, is daarvan een moderne variant. De econoom Kees 7 Kraaijveld schreef aan het begin van de kredietcrisis in weekblad VN: Wall Street zijn we zelf. En de financieel journalist Adriaan Hiele stelde: Om de kredietcrisis te verklaren heb je meer aan psychologen, psychiaters, criminologen en gedragsdeskundigen dan aan economen. Wanneer verdeeldheid, haat, geweld, jaloezie en begeerte onderdeel uitmaken van ons als persoon en van onze persoonlijke relaties, maken zij ook deel uit van (politieke) relaties tussen groepen mensen, volken en naties. Er is immers sprake van een collectief bewustzijn, dat het persoonlijke weerspiegelt. De angst in de wereld kunnen we daarom moeilijk aanpakken zonder ook stil te staan bij onze eigen angsten. Bij machteloosheid is het zaak niet in de analyse te blijven steken, maar te ontdekken hoe een adequaat en strategisch antwoord te vinden. Liefst in de geest van yes we can. Niet van bovenaf dus, maar samen vanuit innerlijke kracht. De tegenpool van angst is liefde en een adequaat middel tegen onderdrukking lijkt geweldloosheid. Het niet beschadigen, niet kwetsen en niet vernederen van anderen en van zichzelf is daarvan een wezenskenmerk. Geweldloosheid is vaak de strategie van de lange adem, maar is niettemin een positieve kracht met een enorme potentie. Ze is niet makkelijk, maar toch vaak toegepast, ook in de ergste dictatuur. Zij kan bogen op successen in bijvoorbeeld gewelddadige communistische regimes. De persoonlijke dimensie van geweldloosheid is soul-force, zelfaanvaarding en mededogen. Liefde als tegenpool van angst. Angst maakt klein en ontneemt mensen zelfbewustzijn. Als jij je zelf niet ziet zitten, als je niet een beetje innerlijke kracht of soul-force kunt opbrengen noch enig mededogen voelt voor verdrukten en vernederden, zul je minder gauw geweldloos stelling nemen tegen machteloosheid. Lees verder op pagina 8»

» Een nieuw profiel voor De Linker Wang Mededogen Over liefde als tegenpool van angst schrijft de apostel Paulus in een brief aan de Korintiërs: Zij is lankmoedig en vriendelijk. Liefde is niet jaloers, vervalt niet in grootspraak of in eigendunk. Ze gedraagt zich niet grof, ze is niet uit op eigen belang. Ze raakt niet beledigd, ze rekent het kwaad niet aan, ze verheugt zich niet in onrecht, ze vindt vreugde in waarheid. Ze kan alles verdragen, blijft hopen en geeft niet op. We zien hier een parallel met de bergrede van de Christus, waarin hij ons ondermeer oproept de vijand lief te hebben en degene die je op de ene (rechter) wang slaat ook de andere (linker) wang toe te keren. Zowel Mattheüs als Lucas vermelden dit. Het gaat hier om de geestesgezindheid en niet om de letterlijke tekst. Bovendien kunnen bij dat laatste vertaalfouten zijn opgetreden of onduidelijkheden in de oorspronkelijke tekst een rol spelen. De Duitse theoloog en ziener Johannes Greber meent dat. Hij voegt in zijn in de vorige eeuw uit het Oudgrieks opnieuw vertaalde Nieuwe Testament toe dat je van iemand een klap op je rechter wang kreeg omdat je door woordbreuk deze schade had berokkend. Iets eerder staat ook: uw ja zij ja en uw nee zij nee. Het zou dus niet om een willekeurige klap gaan zonder enige reden. Hoe dan ook, in beide gevallen is het een uitdaging koelbloedig te blijven en niet terug te slaan en zelfs de linker wang aan te bieden. En de zinnen over het liefhebben van de vijand vertaalt Greber als: Bekommer je liefdevol om degenen die je niet welgezind zijn. Spreek verstandig met hen die verwensingen tegen je uiten. Welke vertalingen ook juist zijn, de strekking van het verhaal is duidelijk: Het is van belang mededogen te hebben met de ander, ook als hij of zij zich misdraagt jegens jou, en de ander in elk geval mild en geweldloos te bejegenen. De ander is vandaag, gezien de huidige overbevolking en industrialisatie, uiteraard ook de natuur. Terugslaan In discussies over een nadere profilering van de Linker Wang komen naast mildheid en mededogen (of compassie) gauw de begrippen geweldloze communicatie plus verzoening boven drijven. Dus het goed omgaan met elkaar en met de natuur en het adequaat oplossen van problemen, als dit (even) niet lukt of misgaat. Eerlijk delen (inclusief het delen van de macht) of ieder het zijne geven zijn vormen van rechtvaardigheid die bijdragen aan verzoening. Maar ook erkenning van onrecht en spijtbetuiging dragen bij tot verzoening in de wereld en in onze harten. Het was in Canada op 11 juni 2008 een historische dag toen de regering excuses aanbood aan de Indiaanse bevolking voor de bevoogding en assimilatiedwang jegens hen en vooral hun kinderen in de vorige eeuw. De Indiaanse Margaret Sutherland sprak toen in het Canadese Lagerhuis de gevleugelde woorden: Aan verzoening moeten we elke dag werken. Er is zoveel (historisch) onrecht in de wereld en er zijn en waren zoveel conflicten tussen individuen en groepen, klassen, religies en etnische groepen, dat die woorden van Sutherland een beweging als De Linker Wang uit het hart gegrepen zijn. Een belangrijk onderdeel daarvan is het proces van vergeving en zelfvergeving. Kijk naar wat bijvoorbeeld Desmond Tutu deed en doet in zuidelijk Afrika aan verzoening. Niet alleen rechtvaardigheid vormt een duo met verzoening, maar ook geweldloze kracht en mildheid. Mild zijn naar je tegenspeler lijkt eerder de verzoening te bevorderen dan fanatieke strijd en rigide hardheid. Verzoening is zelfs een van de dimensies van geweldloosheid en heet ook postconflict peace building. Ze zijn alle drie met elkaar verweven en indirect ook met verzoening. Het een versterkt het ander. Ook bij geweldspreventie. Voorkomen is beter dan genezen. De Linker Wang is zich bewust dat mensen en de natuur op een gegeven moment gaan terugslaan, als hen onrecht wordt aangedaan. Dat geldt ook voor staten, etnische, religieuze en andere bevolkingsgroepen. Het terugslaan van de natuur is ironisch bedoeld. Maar als wij niet duurzaam opereren, de natuur zich dus terugtrekt door ons geweld jegens haar en ook ons milieu nog nauwelijks leefbaar kan heten, is er dan niet als het ware sprake van terugslaan? Geweldloze communicatie Doorgaans leiden machtsmisbruik, sociale uitsluiting en vernedering tot conflicten. Die kunnen uitgroeien tot geweld en oorlog. Dat gebeurt ook als we het kwaad te zeer bij de ander plaatsen en deze demoniseren. Geweldpreventie of verzoening vooraf lijkt dus van belang in het leven en in de politiek. De Linker Wang wil zich vanuit haar identiteit dan ook profileren door aandacht te geven aan het correct omgaan met elkaar en de natuur, een sterk accent dus op geweldloze communicatie. Dat betekent ook goed omgaan met onszelf. Logisch dat de Linker Wang grote vraagtekens zet bij machtsarrogantie, sociale uitsluiting en intolerantie. Valkuil is dat we dit louter signaleren bij de ander en voorbij gaan aan de schaduwen in onszelf. Geweldloze communicatie is dan afstandelijk. Ze heeft alleen kracht als die van binnenuit begint. De energie die dit geeft via een individu of in een kleine groep kan een enorme uitstraling hebben. Etty Hillesum schreef in haar dagboek: Misschien is er wel oorlog, omdat ik af en toe de neiging heb mijn medemensen af te snauwen, omdat ik, mijn buurman en iedereen niet genoeg liefde in zich heeft. Men kan de oorlog en al z n uitwassen bestrijden door in zichzelf die liefde een kans te geven in het leven. Liefdevol met elkaar omgaan in de verschillende verbanden waarin we opereren, «Mededogen is in alle godsdiensten een wezenskern» 8

heeft meer impact dan we vaak denken. Het is geen kleinigheid, maar het is mogelijk. Het vraagt en geeft bewustwording over zowel de eigen authenticiteit als die van de ander. Er zijn centra die er in trainen, zoals Authenta, ontstaan rond het boek Geweldloze communicatie, ontwapenend en doeltreffend van Marshall B. Rosenberg. Dit is een invloedrijke joodse Amerikaan, die onder meer Israëliërs en Palestijnen bij elkaar brengt. Hij beweegt mensen om het veroordelen van de ander zoveel mogelijk te beperken en zorgvuldig te zijn in de omgangstaal. Een oordeel is altijd een subjectieve interpretatie, en doet vaak pijn. Dat geldt ook voor vooroordelen. Inlevingsvermogen Rosenberg maakt ook het onderscheid tussen de wolventaal waarin de op zich misschien terechte boodschap onnodig hard en vernederend wordt verwoord en «Aan verzoening moeten we elke dag werken» de giraffetaal, waarin eenzelfde boodschap mild en zonder kwetsing wordt gebracht. Woorden raken de ziel van de mens. Ook tussen politici speelt dat. Telegrammen met ontactische woorden zijn soms fataal. Verwijten over en weer veroorzaken een negatieve sfeer. Bijna iedereen doet wel eens hieraan mee. Verwijten maken heeft een persoonlijke dimensie. Dat blijkt vaak uit de reactie. Zelfs wanneer je al het geringste gevoel hebt dat Hub Crijns jou iets wordt verweten, komen de verdedigingsmechanismen van je ego in het geweer. Marianne Williamson noemt elke vorm van verdediging een passieve aanval, die vaak leidt tot een cyclus van emotioneel geweld, hoe subtiel ook en die volgens haar het begin vormt van alle conflicten in de wereld (Verandering doet wonderen, 2006, p183). Het schort vaak ook aan inlevingsvermogen in de ander. De vrijheid van meningsuiting is een hoog goed, maar slaat door als er het recht van beledigen aan wordt verbonden. Dat is dan geen mening meer, maar de intentie de ander te raken, wat vaak leidt tot haat en wraak. Agressie en hardheid nemen niet Lees verder op pagina 10» De Andere Wang Kan economie ook mens dienend zijn? In oktober begon zichtbaar te worden dat de financiële kredietcrisis van de Amerikaanse bank- en verzekeringswereld zou kunnen doorslaan naar de andere regionale economieën in de wereld. In november was het zover en moesten regeringen van landen en regio s stevig optreden om de eigen economie en het financieel systeem overeind te houden. Eind november kwam het kabinet Balkenende IV met een omvangrijk noodpakket om het bedrijfsleven in Nederland overeind te houden. Natuurlijk is dit alles aan kerken niet ontgaan. Kerken hebben gereageerd en ze hebben geprobeerd een manier te vinden, hoe met deze wereldwijde crisis om te gaan. De gedachten liggen meer op het terrein van ethische reflectie en ondersteunend support. Al verzamelend is een handreiking van teksten ontstaan, die gepubliceerd zijn op www.diskarbeidspastoraat.nl. Het is een handreiking geworden voor bezinning, voor gesprek, voor doen. Raad van Kerken in Nederland We erkennen de noodzaak een levensstijl te kiezen waarbij genoeg en eerlijke verdeling sleutelbegrippen zijn. Dat is één van de tien stellingen die de Raad van Kerken heeft opgesteld om het gesprek binnen kerken en parochies aan te gaan over de financiële crisis, over geld en cultuur rond financiën. De stellingen vormen niet de afronding van een discussie, maar beogen juist een referentiekader aan te reiken waarbinnen het zinvol kan zijn om het gesprek te starten. Er zijn vele deskundigen buiten de kerk die een zinvolle analyse van de financiële en de economische situatie geven. Voor de kerken is het volgens de Raad het meest interessant te kijken naar wat een bijbels-theologische inbreng kan zijn. Kernbegrippen zijn daarbij geloof, vertrouwen en levensstijl. De kerken hebben geen eigen oplossing. Ze hebben wel een visie op een sociale samenleving, ze hebben een opvatting over menswaardige 9 verhoudingen in het licht van bijbelse oriëntatie en over pastorale nabijheid bij mensen die de dupe worden van een economische teruggang. De stellingen sluiten daarop aan. Naast de stellingen biedt de Raad ook een twaalftal trefwoorden met daarbij verschillende bijbelfragmenten. Kerken en personen kunnen de fragmenten gebruiken voor de eigen meditatie over geld en de cultuur rond financiën. Gekozen is voor een meditatieve benadering, juist om de eigen positie gemakkelijker te kunnen inbrengen. Als trefwoord zijn onder meer opgenomen: behoefte, bezorgdheid, begroten, investeren en sparen. Morele beginselen Vanuit het werk van landelijk bureau DISK en de Werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA heb ik een stevige ethische reflectie rond de financiële crisis geschreven. Ik ben die reflectie gestart vanuit de scheppingstheologie en de verbondstheologie. In de Bijbel zijn vanuit beide theologische oriëntaties geboden en verboden ontwikkeld. Later heeft de R.-K. Kerk vanuit diezelfde oriëntaties een aantal morele beginselen ontwikkeld, die van belang zijn voor het denken over inkomensverdeling. Die serie morele beginselen komen in de notitie alle aan bod. Ik vind het opmerkelijk dat de katholieke sociale leer, tegen de formidabel toegenomen macht van nationale en internationale economische structuren in, blijft aandringen op het personalistische karakter van de maatschappij en op de rol van de economie in dienst daarvan voor het welzijn van alle mensen. De katholieke Kerk blijft sterk de nadruk leggen op de noodzaak om de waardigheid van de mens te beschermen tegen de vervreemdende gevolgen van de structuren die markt, kapitaal en arbeid beheersen. Dus ook tegen de voortdurende verslaving naar alsmaar meer winst, zoals zichtbaar is geworden in de wereldwijde financiële kredietcrisis.

» Een nieuw profiel voor De Linker Wang zomaar toe. Vergeleken bij andere Europeanen scoren Nederlanders hoog, zo niet het hoogst qua grofheid en zwartmakerij op internet. Publiek schelden op nieuwssites. Er zijn kortom redenen te over om als Linker Wang naast mildheid en mededogen accent te geven aan geweldloze communicatie (inclusief verzoening). Of te pleiten voor een diplomatieke gezindheid. Sadik Harchaoui, de voorzitter van Forum, maakte zich sterk voor dat laatste in de zomer van 2008 in een lezing in de Utrechtse Domkerk. Het betekent volgens hem openheid naar de ander, zelfcontrole, redelijk en billijk zijn, tactvol opereren, bereidheid tot dialoog en als iets tot confrontatie leidt, dan graag zonder de ander van zich te vervreemden (de Volkskrant, 3 juni 2008). Een linkerwanger had het niet beter kunnen verwoorden. We kunnen in deze ook leren van Gandhi. Maak een onderscheid tussen onderdrukkend gedrag en de persoon, was zijn parool. Het gedrag bekritiseren, zonder de persoon aan te vallen. Hij hield ons voor niemand vijand te noemen, ook omdat je dan het kwaad te veel bij de ander legt. De vijanden, bijvoorbeeld angst, zitten in ieder van ons volgens hem. Het gaat er om de tegenspeler niet te vernederen en te overwinnen, maar proberen hem te bevrijden tegelijk met de onderdrukte. Over mildheid gesproken. Zelfkennis Harchaoui had naast diplomatieke gezindheid ook voor de term mildheid kunnen kiezen. Mildheid lijkt de tegenpool van scherpslijperij, het op de spits drijven, fanatisme, boven alles gelijk willen hebben, sterke eigengereidheid en dwangmatigheid. De filosoof Paul Moyaert omschrijft mildheid als meer van fouten weg te denken dan we gewend zijn, meer te vergeven dan ons eigenlijk goeddunkt (Trouw, 3 oktober 2008). Mildheid is ook de ander niet willen bevoogden of van bovenaf te dwingen zich aan te passen aan wat wij willen, maar deze in zijn authentieke waarde laten en zelfs een extra mijl met hem mee te lopen. Mildheid heeft tevens te maken met zowel de erkenning van de eigen schaduwen (Carl Jung: de erkenning daarvan is al een proces van heling ) als met geduld, vriendelijkheid en de hoop van de liefde. Een van de voordelen van het onder ogen zien van je eigen schaduwen of zwakheden is, dat je milder wordt en meer mededogen krijgt met andere mensen, aldus Williamson «Vriendelijkheid is elkaars standpunten, behoeften en geschiedenis respecteren» (p.181). Mildheid is geen passiviteit en ook niet het koesteren of goedpraten van het lijden, maar meeleven in het lijden en er met een milde blik van mededogen naar kijken. Zoals men ook met een milde blik naar zichzelf kan kijken. Het is een innerlijke houding van zachtmoedigheid die je de kracht en moed geeft om zacht te zijn en vanuit die zachtheid weer de kracht om moedig te zijn en zo als het moet nee te zeggen tegen datgene wat het leven belemmert. Ook om met een milde ironie vragen te uiten bij de stress en burnouts veroorzakende hectiek die vaak een blokkade vormt voor het toelaten van onze innerlijke stem. Zelfkennis en aandacht zijn van groot belang voor mildheid en geweldloze communicatie. Als je via zelfkennis ontdekt wie je bent, ontdek je ook dat je verbonden bent met de ander, de natuur en de kosmos. En evenzeer dat gebrek aan aandacht, of ook wel onnadenkendheid, al gauw een vorm van lompheid is. Aandachtig zijn betekent wakker zijn, je bewust zijn van wat zich afspeelt. Wat ook de oorzaken zijn van ecologische rampen, ze zijn zeker ook een gevolg van onoplettendheid. Is dit niet ook zo bij het ontstaan van veel mensenruzies? Gulden regel Mildheid heeft ook sterke raakvlakken met vriendelijkheid. Van de Amerikaan Sharon Salzberg kwam recent het boek De kracht van vriendelijkheid uit en van de Italiaan Piero Ferrucci, bekend van Psychosynthese, verscheen het boek Vriendelijkheid als levenshouding en helende kracht. Scepticisme hierover? Ferucci onderbouwt dat echte vriendelijkheid een krachtige, waarachtige, warme manier van zijn is, die ons het leven redt. Onderzoek zou uitwijzen dat vriendelijke mensen gezonder zijn en langer leven. In de politiek betekent vriendelijkheid volgens hem, dat je je niet meer richt op dominantie, conflict en woede opwekkende oorlog, maar dat je elkaars standpunten, behoeften en geschiedenis respecteert. En Salzberg omschrijft vriendelijkheid als een manier om belangrijke emoties als empathie en sympathie te kunnen inzetten tegenover aspecten van genadeloosheid, achteloosheid, onnadenkendheid en eenzaamheid in het leven. Kortom: mededogen in de praktijk. Ook naar het milieu toe. Met andere woorden: mens- en milieuvriendelijk. Vriendelijkheid is niet hetzelfde als mildheid, maar is daar onderdeel van. Van beide gaat kracht uit, meer dan we vaak denken. Mededogen of compassie sluit nauw aan bij mildheid en geweldloze communicatie. Door mededogen en liefdevol gadeslaan voelen we in andere woorden mee met de ander. Praten we niet over maar met de ander, bij voorkeur in de vorm van luisteren. Rosenberg stelt: Mededogen is een natuurlijk vermogen, dat ons in staat stelt een te zijn met een ander, zonder onszelf te verliezen; het brengt het proces van geweldloze communicatie op gang. De bekende Britse theologe en schrijfster Karen Armstrong ziet mededogen die ze de lakmoesproef voor ware spiritualiteit noemt als een vorm van liefde. Ze meent dat mededogen in alle godsdiensten een wezenskern is, ook in de islam. Vanaf het begin kent elke religie volgens Armstrong een variant op de Gouden Regel: wat gij niet wilt dat u 10

geschiedt, doe dat ook een ander niet. De Regel, die ongeveer vijf eeuwen voor Christus voor het eerst zou zijn verwoord door Confucius, vereist volgens Armstrong - niet als bittere plicht, maar als spiritueel proces - dat we dag aan dag in ons eigen hart kijken, nagaan wat ons pijn doet en dan steeds weigeren iemand anders deze pijn toe te brengen. De Gulden Regel ziet De Linker Wang niet alleen weerspiegeld in mededogen, maar ook in mildheid en geweldloze communicatie. Wie wil er immers niet liever mild en geweldloos bejegend worden? Bezield voorbeeld In het voorgaande is geprobeerd een toelichting en onderbouwing te geven van de trits mildheid, mededogen en geweldloos omgaan met mens en natuur. Een trits waarmee De Linker Wang een duidelijk profiel krijgt, passend bij haar naam. Het vraagt elan, een daadkrachtige organisatie en teamgeest. Alles hoeft overigens niet zelf te worden gedaan. GroenLinks en ook andere verwante krachten kunnen worden ingeschakeld. Het sluiten van ad hoc-coalities is daarbij te overwegen. Het is overigens zonder meer raadzaam om contact te zoeken met verwante groepen. Misschien is het tenslotte ook goed om helder voor ogen te hebben wat het karakter van De Linker Wang is. We participeren niet direct in de politiek. Leden doen dat mogelijk als individueel persoon. Vaak binnen GroenLinks maar niet uitsluitend. Onze taak als beweging is vooral bij te dragen aan de bewustwording in de samenleving vanuit het gedachtegoed van De Linker Wang zonder te vervallen in moralisme. Wat werkt is: mensen in hun waarde laten, er gelijkwaardig bij betrekken ( yes we can ) en vooral zelf het bezielde voorbeeld geven. Laten we voor ogen houden dat de Linker Wang geen doel op zich is maar middel tot bevordering van verbinding. Chris Beuker, Hans Feddema en Bas Roufs organiseren de komende landelijke vergadering van De Linker Wang op 21 maart 2009. Het bovenstaande is een bezinningsstuk, dat direct of indirect een rol kan spelen op die bijeenkomst. Reacties zijn welkom via hansfeddema@tiscali.nl, camchr@hetnet.nl en BasRoufs@gmail.com. Dagboek moslims Klaas van der Kamp Dag 1: Radiostudio Mijn dochter is meegegaan naar de radiostudio. Ik word achter een glas gezet en reageer positief op de stelling. Het is goed dat de Nederlandse kerken samenwerken met moslims. Mijn dochter hoort aan de andere kant van het glas hoe alleen de critici worden doorgelaten in de uitzending. Zij moeten de luisteraar blijkbaar prikkelen. Tegen het einde van de uitzending komt nog een voorstander in de ether. Meer dan 3000 mensen stemmen; 42 procent is het met de stelling eens. Dag 2: A Common Word We hebben de tekst A Common Word van 138 moslimgeleerden op de website gezet. Nu een studiedag. Zo n veertig mensen. Het zijn vooral ingewijden. Ze zoeken naar overeenkomsten in theologie en naar verschillen in cultuur. Er is bereidwilligheid om de gouden regel van het geloof ( wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de ander niet ) te laten resoneren in zowel koran als bijbel. Dag 3: Tegenspraak Een avond Raad van Kerken in Bilthoven. Het moet gaan over vruchten van de oecumene. Ik noem onder meer het contact met moslimorganisaties. Ik ben voorzichtig en spreek met enige passie over de emotionaliteit van God, die in het christendom meer ruimte krijgt dan in de islam. In de pauze spreekt Vincent Brümmer mij aan. Hij is emeritus-hoogleraar wijsbegeerte in Utrecht. Hij vertelt dat hij in Iran is geweest. Jouw christelijke bevindelijkheid is daar ook te vinden, weet hij. Ik maak van mijn intellectuele nood een communicatieve deugd en vraag hem er over te schrijven voor onze website. Dag 4: Jaarwisselingsactie Een voorbereidend gesprek over een actie rond de jaarwisseling met enkele kerken en het Contactorgaan voor Moslims en Overheid (CMO). Het CMO heeft voorgesteld een gezamenlijke vredesverklaring te brengen. De moslimomroep wil er wel een uitzending aan weiden. We concluderen dat het initiatief de verdraagzaamheid en saamhorigheid kan bevorderen. Dag 5: Kader Abdolah Bijeenkomst met Kader Abdolah. Hij zegt zijn geloof te zijn kwijtgeraakt in de puberteit. En toch heeft hij de koran vertaald. Maar dan met de bedoeling om het als literatuur toegankelijk te maken voor een breed publiek. Dus niet in een vrome context, maar met weglating van bijvoorbeeld allerlei verdubbelingen en een beetje inleidend naar de Arabische context. Ik vermoed dat zijn vertaling een bijdrage kan zijn in het begrip tussen de islamitische en de westerse cultuur. Zijn liberale invalshoek van de islam helpt wellicht clichés te overwinnen. 11

1 2 3 4 12

De kerken van IJsland Sinds een paar maanden staat IJsland vooral bekend als een zwart gat voor spaartegoeden, en daarbuiten hoogstens ruige landschappen met veel gletsjers en schapen. Naast banken spekken alumiumsmelterijen de landskas, dankzij goedkope en duurzame elektriciteit uit aardwarmte. Het land staat nummer één op de welvaartslijst van de Verenigde Naties. Als gevolg van die welvaart kan IJsland fors investeren in prestigeprojecten, zoals architectonische hoogstandjes. Dat heeft onder andere geleid tot een verbluffende universiteit in Reykjavik, maar ook tot bijzondere kerken in plaatsen met soms maar ruim duizend inwoners, zoals Stykkishólmur, waar in 1980 een spectaculaire kerk annex concertzaal met plek voor 300 mensen verrees. De bekendste nieuwe kerk is de Hallgrímskirkja uit 1986, die hoog boven de Reykjavik uittorent, een massieve kerk die geïnspireerd is op de basaltpartijen die het IJslandse landschap kenmerken. Het orgel in de kerk heeft 5275 pijpen. Overigens zijn de meeste kerken in IJsland nog altijd van hout, dat de tand des tijds echter niet zal doorstaan, zodat de trend van nieuwe, stenen kerken nog wel even zal voortduren. 5 1 Stykkishólmur; flickr/jerrroen 2 Stykkishólmur; flickr/kitlkat 3 Hallgrímskirkja;: flickr/taylor Dundee (op de omslagfoto staat eveneens de Hallgrimskirkja) 4 Olafsvík; flickr/mediosordo 5 Seltjarnarne: flickr/1541 6 Isafjordur; flickr/sobergeorge 7 Reykholt; flickr/omarrun 8 Blonduos: flickr/scudsone 6 7 8 13

Wereldhuis Amsterdam opent deuren De wereld één huis Evelyn Schwarz Aurea is een werkende moeder. Zij werkt veertig uur in de week, twintig uur als oppas aan huis bij de kleine Jeroen, de andere helft verdeelt zij over meerdere andere Amsterdamse huishoudens waar ze schoonmaakt. Met haar inkomsten onderhoudt zij haar hele gezin, haar twee dochters van acht en veertien en haar werkloze man. Aurea woont in Amsterdam. Haar man en haar kinderen wonen in een dorpje in de buurt van Manilla op de Filipijnen. Ze heeft hen nu al zes jaar niet meer gezien. Elke zaterdagochtend bellen ze elkaar. Haar oudste dochter wil meestal niet aan de telefoon komen. Daar heeft Aurea veel verdriet over. Het profiel van de arbeidsmigrant is veranderd. Waren het vroeger vooral de gastarbeiders uit het Middellandse Zeegebied, nu komen migranten uit de hele wereld. Er is een kleine groep kennismigranten die via officiële regeringsprogramma s geworven wordt. Daarnaast komen velen via onofficiële routes naar Nederland om laaggeschoold werk te verrichten. De helft van hen zijn vrouwen. Zij werken vaak in particuliere huishoudens. Velen van hen zijn hoog opgeleid. Alleen, ze konden in de vervallen economie van hun thuislanden geen werk vinden. Arbeid is mondiaal geworden. Deze mondiale beweging heeft Martin Luther King al in 1963 voorzien toen hij schreef: We have inherited a large house, a world house in which we have to live together black and white, Easterner and Westerner, Gentile and Jew, Catholic and Protestant, Moslem and Hindu a family unduly separated in ideas, cultures and interest, who because we can never again live apart, must learn somehow to live with each other in peace. (We hebben een groot huis geerfd, een wereldhuis waarin we samen hebben te leven zwart en wit, Oosterling en Westerling, heiden en jood, katholiek en protestant, moslim en hindoe een familie. gescheiden in ideeen, culturen en belangen, die omdat we nooit meer gescheiden kunnen leven, moeten leren op een of andere manier met elkaar in vrede te leven. Vert. red) Hete tip Niet alleen goederen reizen over de hele wereld, ook de werkgelegenheid en de mensen die hun arbeidskracht aanbieden. Die beweging is door wetten en regels nauwelijks tegen te houden. In landen waar het heel lastig is om aan een werkvergunning te komen, zoals in de EU-landen, werken de meeste arbeidsmigranten illegaal. De kans op uitbuiting is daardoor groot. In Nederland is de deelname van vrouwen aan de betaalde arbeidsmarkt alsmaar gestegen. De zorgarbeid die thuis gedaan moet worden, is er niet minder om geworden. Aurea s werk maakt het mogelijk dat een aantal Nederlandse vrouwen meer dan een kleine deeltijdbaan kunnen hebben. Veel mensen in Amsterdam zijn heel blij dat er vrouwen als Aurea zijn. Haar mobiele telefoonnummer wordt als hete tip doorgeschoven op kinderverjaardagen. Alleen: officieel mag ze er niet zijn. Haar leven als illegale arbeidsmigrant is vermoeiend. Aurea is dagelijks bang om opgepakt en uitgewezen te worden. Ook al zijn haar werkgevers doorgaans heel vriendelijk en welwillend, haar onderhandelingspositie is slecht en ze kan zich niet verzekeren tegen ziekte of arbeidsongeschiktheid. Ze is bang om naar de dokter te gaan omdat ze zich niet bewust is van haar basale recht op gezondheidszorg. Ze heeft het er liever niet over dat ze illegaal is. Niet tegenover een dokter, maar ook niet tegenover mensen uit haar kerk. Kruispunt Op 12 september is het wereldhuis geopend. Het wereldhuis wil een ontmoetingscentrum voor deze arbeidsmigranten nieuwe stijl in het centrum van Amsterdam. Op de dag van de opening werd al zichtbaar wat het wereldhuis wil worden. Een huis waar wij mensen uit alle windstreken elkaar tegenkomen en met elkaar leven. Filippijnse domestic workers verzorgden de lekkere hapjes bij de thee en een Ecuadoriaans gezin het avondeten voor de ca 250 gasten. Jongeren uit heel Europa die in het mission house een diaconaal jaar doen verzorgden de catering. In een modeshow lieten vrouwen uit Afrika en Zuidoost-Azië traditionele gewaden zien. Een Ecuadoriaanse dansgroep liet zien wat zij in de weken ervoor al ingestudeerd hadden in het wereldhuis. De muziek werd verzorgd door twee Afrikaanse bands. Inmiddels zijn we drie maanden verder en kunnen we vaststellen dat veel mensen het wereldhuis weten te vinden. Circa 200 bezoekers komen er zes dagen in de week. Zestien vaste vrijwilligers zijn actief. Vier taalcursussen en twee computerlessen zijn gestart en regelmatig zijn er themabijeenkomsten over bijvoorbeeld de basisrechten die ongedocumenteerden in Nederland hebben. Drie namiddagen in de week is het wereldhuis open voor informele ontmoetingen, het gebruik van internet en advies bijvoorbeeld bij het invullen van formulieren. Twee zelforganisaties houden wekelijks spreekuur voor mensen uit hun achterban. Op woensdag vindt er het spreekuur voor individuele noodhulp plaats. Dan is er parallel ook spreekuur van de dokters van de wereld die informatie geven over de toegang tot de gezondheidszorg. Het wereldhuis is in die korte tijd tot een kruispunt geworden waar mensen zich even thuis kunnen voelen. Om elkaar te ontmoeten, te vieren, te debatteren, te leren en om zich te manifesteren als een groep die er in Amsterdam toe doet. Aurea is er elke woensdagavond bij de computerles. Op dit moment is zij druk bezig met de voorbereiding van de Christmas Party die drie zelforganisaties van Ghanese, Nigeriaanse en Filippijnse domestic workers samen willen vieren. Evelyn Schwarz is consulent arbeidspastoraat, armoede en sociale zekerheid bij de Protestantse Diaconie Amsterdam. 14

Rabbi Cor Ofman Ik kom voor een bezoek aan Rabih Acherrat, zeg ik tegen de dame achter het glas. Het is donderdagochtend, half negen. Ik heb me vervoegd op de detentieboot in Zaandam, waar Rabih sinds december 2007 in vreemdelingenbewaring zit. Hij is nog niet binnen, zegt de medewerkster met een zekere aarzeling in haar stem. Dat lijkt me stug, want hij zit er al maanden, zeg ik. Bent u advocaat?, vraagt de vrouw. Nee, ik ben pastor. Dat opende vroeger de meeste deuren voor het bezoek aan een gedetineerde; tegenwoordig moet ik me aan allerlei veiligheidsvoorschriften onderwerpen. De geest des tijds. U kunt hier wel even wachten, wilt u koffie? Zoveel vriendelijkheid was me nog niet eerder overkomen. Terwijl ik mijn koffie drink, richt de vrouw opnieuw het woord tot mij: Voor zover ik weet werkt hier geen rabbi Acherrat; weet u zeker dat u een afspraak met hem hebt? Of is Rabbi zijn voornaam? Op Jezus Een grappig misverstand, het gaat om een gedetineerde. Het is nog vroeg, roept ze verontschuldigend. Ik kan de volgende sluis door, een wachtruimte in. Stipt om negen uur gaat de deur open naar de bezoekersruimte. Terwijl ik binnengelaten word, komt ook Rabih binnenlopen. We zijn de enigen op dit vroege tijdstip, met drie bewakers die toezicht moeten houden. Hij heeft twee tekeningen voor me meegenomen, een van de worsteling van Jakob en een van Jezus aan het kruis. Rabih is erg op Jezus. Hij is een in Amsterdam geboren moslim van Marokkaanse ouders, maar hij beschouwt zichzelf als Nederlander, ook al heeft hij nooit de Nederlandse nationaliteit aangevraagd. Hij beschouwt zichzelf ook als christen, ook al is hij nooit is gedoopt. Vroeger liep hij met een groot blinkend kruis om en was hij erg geïnteresseerd in Jezus en in doping. Ik reageer in de regel terughoudend op een vraag van moslims die christen willen worden. Ik vind het belangrijker dat ze de waarde van hun eigen geloofstraditie leren ontdekken. Maar Rabih was anders. Hij deed zelfs mee aan een alpha-cursus in een katholieke parochie en wilde graag een bijbeltje. Politie bellen Hij heeft het niet zo op zijn landgenoten, die hij steevast kut-marokkanen noemt, als ze weer eens op een negatieve manier in de publiciteit komen vanwege agressief gedrag. Dat hij zelf, vóór het woord door een terloops gefluisterde opmerking van de voormalige Amsterdamse wethouder Rob Oudkerk een gevleugeld woord werd, zo n kut-marokkaan is in de ogen van de goegemeente, omdat hij ooit wegens medeplichtigheid aan geweldpleging tot gevangenisstraf was veroordeeld, komt niet in hem op. Het had hem een aantal jaren geleden, laten we zeggen vóór zijn bekering, een ongewenstverklaring opgeleverd. Daardoor is hij als illegaal vogelvrij. Hij noemt zichzelf steevast ongedocumenteerd. Ik heb hem dat woord geleerd, omdat het vriendelijker klinkt dan illegaal. Intussen deed hij de laatste jaren zijn best om erbij te horen. Hij werkte zich uit de naad als vrijwilliger in een inloophuis voor dak- en thuislozen en in een verpleeghuis. Hij kon zich mateloos ergeren aan de manier waarop sommige betaalde krachten zich in zijn ogen respectloos tegenover dementerende ouderen opstelden. En als hij op straat iets ontdekte dat niet in de haak was, deinsde hij er niet voor terug om de politie te bellen, vooral als het om criminele kut-marokkanen ging. Broekzak En toen sloeg het noodlot toe. Schuilend voor de regen onder een brug in het Vondelpark werd hij aangesproken door een tweetal Franssprekende mannen die hem alcohol aanboden en lieten doorschemeren dat ze bulkten van het geld en iets deden in drugs en dat ze een goed Nederlands 15 sprekende man best wel aan een baantje wilden helpen. In plaats van toe te happen liep hij in de richting van zijn fiets en belde hij ook deze keer de politie. Toen die kwam, richtte de interesse van de agenten zich op hem in plaats van de twee mannen, die zich uit de voeten maakten. Toen ze hem vroegen zich te legitimeren (hij loopt altijd op zak met een kopie van zijn Amsterdamse geboortebewijs) en hij met zijn hand richting zijn broekzak ging, zag hij opeens twee pistolen op zich gericht. Het avontuur eindigde in een cel van het politiebureau en daarna in vreemdelingenbewaring. Op de detentieboot ging hij tekenen. Het laatste Avondmaal, Jezus die het kruis draagt, met een hele menigte verdrietige mensen achter zich aan; de Samaritaanse vrouw bij de bron, Johannes de Doper in zijn mantel van kameelhaar. De geestelijke verzorgers maakten er dankbaar gebruik van voor de omslagen van de liturgie en ook de pastoor van de parochie waar hij de alphacursus had gevolgd maakte van het laatste Avondmaal een ansichtkaart voor zijn parochianen. Eigen land Inmiddels dreigt hij te worden uitgezet. Hij is gepresenteerd bij de Marokkaanse consul, die not amused was toen hij van hem te horen kreeg dat hij zich als Nederlander beschouwt en niks met Marokko heeft. Wie bij het woord Marokkanen negatieve gevoelens krijgt en van mening is dat criminele Marokkanen het land uit moeten, mag zich bij het verhaal van Rabih de vraag stellen of je wel zo zwart-wit kunt denken. Overigens was er ooit een rabbi die met zijn vinger schreef in het zand en ten slotte zei: wie zonder zonde is, werpe de eerste steen. Misschien is juist de kracht van de joods-christelijke traditie, waarvoor een populistische parlementariër zegt op te komen, dat je te horen kunt krijgen: Ga heen en zondig niet meer. Dat is wat anders dan: Oprotten, terug naar je eigen land. Welk land is nou eigenlijk Rabih s eigen land?

De ontroering en hoop van een onvermoeibare vredesrabbijn Soetendorp: De kansen op vrede zijn groot Als veelgevraagd spreker doorkruist hij Nederland: rabbijn Awraham Soetendorp. Onlangs gaf hij een lezing over 60 jaar staat Israël op uitnodiging van de werkgroep Kerk & Israël van de Protestantse Kerk in Dalfsen. De Linker Wang was erbij. Soetendorps betoog is vol van verhalen en anekdotes. Tegelijk is de rode draad helder: mensenrechten voor Palestijnen moeten ruim baan krijgen, zonder iets af te doen aan de eeuwenoude droom van het joodse volk om op een veilige plek te wonen. De weg daarheen bestaat uit vrede en compassie. In de door ongeveer honderd mensen gevulde bijzaal van de kerk, leest Soetendorp voor uit het Bijbelboek Jeremia, hoofdstuk 33. In het Hebreeuws, met daarna een korte toelichting in het Nederlands. Het gaat om de belofte van herstel waarin we mogen blijven geloven, aldus de rabbijn. Pas als mensen in staat zijn zichzelf en alle andere mensen tot hun recht te laten komen, zullen we als mensheid het evenbeeld van God zijn. Alle spirituele tradities, inclusief het humanisme, spelen daarin een rol. Zelfkritiek Soetendorp stelt dat de zogenoemde substitutietheorie de gedachte dat de kerk de plaats van het joodse volk heeft ingenomen als volk van God geleid heeft tot een moeizame geschiedenis tussen joden en christenen. En hij voegt toe: In de jaren van dialoog is bij mij het besef ontstaan dat we elkaar nodig hebben. Niet omdat dat behoorlijk is of netjes. Nee, ik heb u als christen, moslim, boeddhist of humanist gewoon nodig. We kunnen niet zonder elkaar. Jaarlijks doet de liberale rabbijn mee aan de interreligieuze gebedsviering in de Grote Kerk in Den Haag met leden van het Kabinet en geestelijken van diverse spirituele tradities. Toen ik tijdens zo n viering mocht spreken, heb ik gezegd: We hebben het kleed van triomfalisme afgelegd. We moeten dankbaar zijn voor elkaars tradities en rituelen. Aartsvader Abraham ging op weg naar het onbekende land, zo lezen we in Genesis 12. Weggaan is een pijnlijk proces: de geboortegrond verlaten. Maar Abraham luisterde naar een stem die zei: ga naar het land dat ik je wijzen zal. Het volk Israël is niet verkozen boven de volken. Nee, elk volk heeft een taak. De profeten van Israël waren juist kritisch naar het eigen volk en hamerden op rechtvaardigheid. In het jodendom zit zelfkritiek. Materie is niet heilig, ook grond is niet heilig, stelt Soetendorp. Het gaat om veiligheid en niet om heiligheid. De rabbijn vindt de vraag of God bestaat eigenlijk helemaal niet interessant. De vraag is: leeft God in ons midden of niet, laten wij Hem toe? Heiligheid is niet alleen verbonden met het land Juda, maar met heel de wereld. Rabbis for Human Rights Rabbijn Soetendorp maakt deel uit van de beweging Rabbis for Human Rights (RHR). Deze vredesorganisatie bestaat uit negentig gewijde rabbijnen en een aantal rabbijnstudenten, die verschillende joodse stromingen vertegenwoordigen. De beweging is opgericht tijdens de eerste Intifada. RHR stelt zich nadrukkelijk op als mensenrechtenorganisatie en niet als politieke groepering. De beweging laat zich niet uit over de bezetting of de wenselijkheid van een Palestijnse staat, maar verzet zich tegen de verdrijving van de Palestijnse bevolking. RHR heeft als uitgangspunt de Internationale Verklaring van de Rechten van de Mens aan de ene kant en de joodse traditie aan de andere kant. De rabbijnen van RHR nemen deel aan acties en demonstraties en helpen bij het binnenhalen van de jaarlijkse olijvenoogst door de Palestijnse boeren. Verder helpt de groep onder meer bij het naar school begeleiden van Palestijnse kinderen om ze te beschermen tegen kolonisten. Internet: www.rhr.israel.net. Hier zijn we thuis De taak van het jodendom is ten diepste de taak van de mens. Het verhaal over een volk is uiteindelijk het universele verhaal van alle mensen. En dat is: mens te zijn, ook in de meest onmenselijke omstandigheden. Elk mens doet mee in het leven. Elke dag kun je kiezen wat je doet of laat. En je kunt het goede kiezen. Dat is een geweldige kans en uitdaging. Het volk Israël heeft gezworven maar altijd zijn verlangen behouden. Joden in den vreemde, in de verstrooiing, zijn door de eeuwen heen begraven met zand uit Israël. Het politieke Zionisme uit de negentiende eeuw, van Theodor Herzl en anderen, kwam niet uit de lucht vallen. Het was de vertolking van een eeuwenoud verlangen. Soetendorp stelt hardop de vraag: Waarom was het nodig in 1948 een joodse staat op te richten? En hij roept vervolgens het beeld op van de verschrikkingen tegen joden die van 1933 tot 1945 in Europa plaatsvonden. Soetendorp laat nu zijn emoties duidelijk zien, zonder aan redelijkheid in te boeten. Zijn verhaal is ten diepste een ervaringsverhaal. Met mijn ouders woonde ik vanaf 1948 in Israël. Die eerste jaren was er oorlog. Maar bij een luchtalarm bleef mijn moeder, ogenschijnlijk kalm, op de bank liggen. Ze zei: Nee, hier ga ik niet een kelder in. Hier zijn we thuis, dit is ons huis. En Soetendorp vervolgt, zichtbaar geraakt: Ja, dát is voor mij Israël. De kansen op vrede zijn eind 2008 groot, stelt een hoopvolle Soetendorp. Een grote meerderheid van joden en Palestijnen is bereid concessies te doen. Ik heb vertrouwen in de organisatie One Voice die een twee staten oplossing voor ogen heeft. Ook bij Israëli is er een groeiende aanvaarding om ook de stad Jeruzalem te verdelen. Daarnaast wil ik Barack Obama noemen. De Verenigde Staten van Amerika hebben een visionair man voortgebracht: hij is de droom van Martin Luther King. Ik verwacht dat zijn invloed op de wereldorde stabiliserend zal werken. Geroerd Soetendorp moet plotseling terugdenken aan februari 1968. Ik woonde en stu- 16

deerde in Amerika en liep als jonge rabbijn mee in een demonstratie tegen de oorlog in Vietnam. Ik onderhield ook contacten met mensen uit de burgerrechtenbeweging van Martin Luther King. Tijdens een bijeenkomst waar King sprak, raakte ik een boek kwijt, een boek waarin ik zeer verdiept was. Ik heb heel lang lopen zoeken, ook toen de zaal al leeg was. Ik zat op mijn knieën en keek onder een rand of ik het boek kon vinden. Ineens kwam King aanlopen en hij vroeg me wat er aan de hand was en hielp mij zoeken. We vonden het boek niet, maar hij nam afscheid en zei no thanks my friend. Ik was geroerd dat King mij zijn vriend noemde. Zijn droom was niet alleen een droom voor zwarte Amerikanen, maar een droom voor alle mensen: ook voor blanken en rijken. De rabbijn benadrukt dat het ook hem gaat om een universele droom van een betere toekomst voor alle mensen. Daarom is hij betrokken bij talloze vredesinitiatieven en de interreligieuze dialoog. Hij onderhoudt contacten met mensen van andere godsdiensten zoals een conservatieve groot-moefti uit Syrië, een moslimleider dus. Soetendorp liet deze man, die in de ogen van veel joden het kwaad belichaamt, aan het woord. De groot-moefti sprak verzoenende woorden tijdens een conferentie met alleen joden in de zaal. Met zijn Jewish Institute for Human Values heeft Soetendorp een platform om het gesprek aan te gaan met mensen uit andere spirituele tradities. Ook is hij betrokken bij het internationale gezelschap Rabbis for Human Rights (zie kader). Verdreven Palestijnen De mensen in het kerkzaaltje in Dalfsen luisteren aandachtig en stellen hun vragen. Inmiddels maakt Soetendorp aanstalten om te vertrekken want hij moet met de laatste trein terug naar het westen van het land. Een man vooraan wil perse van Soetendorp weten hoe hij aankijkt tegen de geluiden dat bij de oprichting van de staat Israël in 1948, Palestijnen zijn verdreven en vermoord. Kunt u deze geluiden die steeds vaker klinken, niet rechtzetten? Net zoals professor Smalhout dat heeft Awraham Soetendorp Soetendorp werd geboren in 1943 als zoon van de Amsterdamse rabbijn Jacob Soetendorp. Hij bracht de Tweede Wereldoorlog door bij katholieke pleegouders. Soetendorps strijd voor een betere relatie tussen joden, christenen en moslims is hem, zo zegt hij, in belangrijke mate ingegeven door de manier waarop hij de oorlog heeft overleefd. Na de oorlog vond hij zijn ouders terug en woonde van 1948 tot 1953 in Israël. Hij bezocht verschillende opleidingen, waaronder het Vossius Gymnasium te Amsterdam, het Leo Baeck College in Londen (progressief opleidingsinstituut voor rabbijnen) van 1963 tot 1967 en het Hebrew Union College Cincinnati in de VS. Hij was rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente te Den Haag, president van de Europese Regio van de Wereldunie van Progressief Jodendom en vicevoorzitter van het Global Forum of Spiritual and Parliamentary Leaders. Tevens is hij lid van onder meer het International Green Cross. In de beweging One Voice is hij actief in het bijeenbrengen van vredesgroepen in Palestina en Israël. Over de tranen die hij regelmatig publiekelijk laat stromen, zegt hij: Dat is de ontroering, maar het is ontroering met hoop. Op 16 februari 2008 nam Soetendorp op zijn 65e verjaardag afscheid van de Liberaal Joodse Gemeenschap in Den Haag, waar hij veertig jaar werkte. Hij blijft zich ook na zijn pensionering inzetten voor zijn idealen. gedaan in zijn column in de Telegraaf? De inmiddels gehaaste Soetendorp staat bij de deur, lacht vriendelijk en zegt: Niet alle Palestijnen die in 1948 vertrokken, werden daartoe gedwongen. Maar we moeten ook niet ontkennen dat er dingen gebeurd zijn door Israël die beslist niet goed waren. Juist door dat wél te erkennen, sla je een brug en ontstaat er vrede. Niet alleen recht en onrecht staan in de geschiedenis tegenover elkaar, maar ook recht en recht: het recht van beide groepen op een land om te kunnen leven. 17

Palestijnse kerkleiders op bezoek in Nederland Band met Israel verdrukt oecumenische verbondenheid Jan Willem Stam Op uitnodiging van ICCO, Cordaid en IKV Pax Christi bracht een delegatie kerkleiders uit Israël en de Palestijnse Gebieden in oktober een bezoek aan Nederland. Deze vergeten groep christenen kon via dit bezoek zelf aan het woord komen. Onder de kerkleiders waren Heads of Churches uit Jeruzalem, maar ook plaatselijke leiders, onder andere uit Oost-Jeruzalem en Nazareth. Zij vroegen in Nederland aandacht voor de situatie van christenen in Israël en de Palestijnse Gebieden. Deze christenen worden vaak vergeten. Het conflict in Palestina wordt versimpeld: islamitische Palestijnen betwisten de Joodse staat Israël. Dat is naar twee kanten niet waar. Er is een heel aantal mensen met een Palestijnse achtergrond met een Israëlisch paspoort en er zijn Palestijnen die geen moslim zijn. Steeds meer christenen trekken weg, men is de moed aan het verliezen. Voor christenen in Israël en de Palestijnse Gebieden is christen zijn een probleem. Zoals één van de delegatieleden zei: We zitten midden tussen Joden met hun kolonisten en Arabieren met hun Islamitische extremisten. Voor de Joden zijn wij als Arabische christenen in de eerste plaats Arabieren en dus mogelijke terroristen, voor de moslims zijn wij in de eerste plaats christenen en dus ongelovigen. Bovendien is er in het Westen weinig aandacht voor de christenen in Israël en de Palestijnse gebieden. Veel westerse christenen voelen zich verbonden met Israël en durven of willen de huidige politiek van Israël niet bekritiseren. Israëlparagraaf Van 4 tot 9 oktober heeft de delegatie allerlei ontmoetingen gehad. Onder andere met de Minister van Buitenlandse Zaken, Verhagen. Hij beloofde de moeilijkheden voor Arabische christenen bij binnenlandse en buitenlandse reizen (in Europees verband) aan te kaarten bij zijn Israëlische ambtsgenoot. Verder reageerde hij heel positief op een uitnodiging van de kerkleiders om hen te bezoeken. Een dergelijk bezoek kan de minister dichter bij de dagelijkse realiteit van Palestijnen brengen Van links naar rechts: Aartsbisschop Sayah (Grieks Katholieke kerk), Bisschop Dawani (Episcopale kerk), Archimandriet Innocentios (Grieks Orthodoxe kerk) in gesprek met Minister Verhagen. dan de meeste politieke bezoeken. De delegatie bezocht in Den Haag ook vertegenwoordigers van de ChristenUnie. Hierbij ontstond een levendig debat over de Israëlparagraaf in het verkiezingsprogramma van de ChristenUnie. De delegatie waardeerde de betrokkenheid van de ChristenUnie bij de situatie in het Midden-Oosten en vroeg om verdere doordenking van de consequenties van deze Israëlparagraaf voor de Palestijnse christenen. 18 Betrokkenheid gemist Verder is de delegatie op bezoek geweest bij kerkelijke vertegenwoordigers: bisschop Van Luyn (voorzitter van de Rooms-katholieke Bisschoppenconferentie), het Moderamen van de Synode van de Protestantse Kerk en het moderamen van de Raad van Kerken. De delegatie was blij met de ontmoeting met deze vertegenwoordigers, maar moest tegelijkertijd vaststellen dat de Nederlandse kerken zich niet zo goed raad weten hoe de oecumenische verbondenheid met de Palestijnen vorm te geven, zeker niet als er een onopgeefbare verbondenheid met Israël wordt ervaren. De delegatie zou graag zien dat hierover in de toekomst verder wordt gesproken. Men vond dat de kerkelijke leiding goed luisterde, maar tegelijkertijd werd de werkelijke inhoudelijke betrokkenheid gemist. Er was een bezoek aan organisaties die zich in Nederland inzetten voor de Palestijnse christenen, zoals Vrienden van Sabeel Nederland, Werkgroep Keerpunt, Plant een Olijfboom, de Taakgroep Vrede van de Remonstranten. Opvallend is ook het bezoek aan de Katholieke Raad voor Israël (KRI) en de Protestantse Raad voor Kerk en Israël. Deze organisaties zijn vooral bezig met Israël en het Jodendom, maar zij wilden de delegatie graag ontmoeten. Er werd tijdens deze avond soms scherp gedebatteerd, de voorliefde voor Israël van deze groepen kwam duidelijk naar voren. Toch werd de ontmoeting met deze organisaties zeer gewaardeerd, juist vanwege het debat. Want, zoals één van de delegatieleden zei, debat is werkelijke betrokkenheid. Deze betrokkenheid, die zeker niet kritiekloos is, miste de delegatie zoals gezegd bij de officiële kerkelijke vertegenwoordigers. Niet vergeten Opvallend tijdens al deze ontmoetingen was de welwillendheid en openheid van alle gesprekspartners. De delegatieleden waren daarover soms verbaasd omdat zij Nederland tamelijk pro-israëlisch hadden ingeschat. Het is bovendien verrassend hoe de delegatie de betrokkenheid van Nederlandse christenen op Israël positief beoordeelde. Als goede vrienden van Israël zijn jullie juist ook in staat om kritisch te zijn op Israël. Zij vertrouwen jullie en dus kun je lastige zaken aan de orde stellen. De delegatie vertrok daarom op 9 oktober met een positief gevoel uit Nederland. Men is ons niet vergeten. De Nederlandse christenen die we hebben ontmoet stonden open voor ons verhaal en dat geeft ons hoop en moed om vol te houden. Jan Willem Stam was tot november werkzaam bij IKV Pax Christi.

Oecumenische Vrouwensynode 2008 Geloven in Dialoog Joke Koehler Op 30 oktober trekken zo n 120 (een recordaantal) vrouwen uit Nederland en België naar de Amersfoortse wijk Vathorst waar in het cultuurhuis De Kamers de synodedag van de Oecumenische Vrouwensynode (OVS) een platform van de christelijke vrouw-en-geloofbeweging wordt gehouden. Thema: geloven in dialoog. En dan niet in eerste plaats de dialoog met de kerken. Die is sinds 1987 (het jaar van de eerste Oecumenische Vrouwensynode) meer dan uitputtend gezocht met slechts hier en daar een reactie. De vrouwensynode zoekt de dialoog, over de grenzen van haar eigen traditie heen, met vrouwen uit verschillende godsdiensten. Gastspreekster is de jonge Leyla Çakir( 30), sociaalpedagogisch hulpverleenster en sinds kort voorzitster van de moslimvrouwenorganisatie Al Nisa (een interview met haar stond in De Linker Wang van mei 2008). Voor Leyla zijn spiritualiteit en geloof in dialoog belangrijk. Haar voorkeur gaat uit naar spiritualiteit, omdat dit een dimensie is van godsdienst die geen institutie nodig heeft. Dialoog inspireert haar om stil te staan bij de vraag wie we zijn en wie we willen worden. Dialoog gebaseerd op ethische waarden als vrede, respect, liefde, vrijheid en verantwoordelijkheid verbindt, verlicht en bouwt een samenleving. Tot slot van haar toespraak spreekt Leyla de hoop uit dat, met de overdracht van het voorzitterschap van zowel Al Nisa als de Vrouwensynode aan jonge vrouwen, beide organisaties een koers zullen uitzetten die ook jonge vrouwen aanspreekt. Ik ben van daar ik ben van hier Dialoog is ook het thema van het bewegingstheater Wij Esther, gebaseerd op het bijbelboek Esther en uitgevoerd door Riëtte Beurmanjer en Joyce Schoon van de Stichting 7evende Hemel. In een indrukwekkend theaterstuk met dans, muziek en maskerspel volgen we de ontwikkeling van Esther, dochter van immigranten, die door de koning vanwege haar charmes wordt gekozen tot koningin. Dan verandert de politieke situatie in het land en wordt haar volk met de dood bedreigd. Esther staat voor lastige dilemma s. Moet ze zich aanpassen of zichzelf blijven? Haar verkenning leidt tot tot een onomkeerbare keuze. Een voorstelling over migratie en vreemdeling zijn die je diep raakt, ook of juist omdat het herinneringen oproept aan zo vele andere situaties van bedreiging, uitzetting en wegvoering van mensen die tot een minderheidsgroep behoren. Nieuwe voorzitter Aan het eind van de dag neemt Annego Hogebrink, na tien jaar voorzitterschap, afscheid en draagt de sleutel over aan Jasja Nottelman, studentenpastor te Utrecht. In haar afscheidswoord memoreert Hogebrink enkele markante leermomenten: Wie definieert heeft macht. Sinds de eerste vrouwensynode in 1987 definiëren vrouwen zelf: Ook wìj zijn kerk! Vrouwensynode betekent het einde aan een schuldenloze naïviteit van witte vrouwen. Dat leerden zwarte vrouwen tijdens de tweede vrouwensynode in 1992. Het werd een begin van het onder ogen zien van macht tussen vrouwen en het maken van analyses. Vrouwensynodes leren dat in diversiteit de kracht van vrouwen ligt. Met het wegvallen van een landelijk steunpunt groeit de beweging uit tot een beweging met succes waar voor een ieder iets te halen is. De OVS is een beweging met een kleurrijke vergadertafel, waar voortvarend 19 vergaderd wordt en besluiten worden genomen. De agenda Die besluiten stonden ook deze middag op de agenda: Hoe staat het er voor met de agendapunten voor de oecumenische vrouwenbeweging die tijdens het synodeweekend van 2007 werden genomen? In de synodekrant van 30 oktober 2008 was er te lezen over de voortgang van destijds genomen besluiten en tijdens deze dag werd van sommige besluiten de voortgang toegelicht. Besluiten die de breedte van de oecumenische vrouwenbeweging weergeven: van genderbalans in kerkbeleid en Zij/ Hij in beeld, via heilzame seksualiteit en armoede onder vrouwen tot uitwisseling met Palestijnse vrouwen en de oprichting van een internationaal FemArtMuseum voor kunst van vrouwen. Landelijk genomen besluiten vinden plaatselijk of regionaal een vervolg, er wordt volhardend en met plezier aan gewerkt. Een ander punt dat opvalt, is het algemene beeld: er komt meer kleur in het zilvergrijze netwerk dat de vrouwensynode was. Belangrijk is de deelname van jonge(re) vrouwen aan het netwerk van de Oecumenische Vrouwensynode. Met hun inbreng zal de beweging aan groeikracht winnen en met vertrouwen de toekomst onder ogen kunnen zien. Een geslaagde dag die doet uitzien naar vervolg. Joke Koehler is lid van De Linker Wang en nauw betrokken bij de Oecumenische Vrouwen- Synode.

Actueel commentaar Wordt Afghanistan achilleshiel Obama? Hans Feddema Verschillende crises teisteren ons. Naast een recessie onder meer de klimaatcrisis en die van de haat en polarisatie in de wereld. Barack Obama riep inzake de klimaatcrisis tijdens en na zijn verkiezingen op tot een flinke reductie van de CO 2 -uitstoot en het nemen van een leidende rol van de VS in deze. Een verademing na Bush. Maar vooralsnog heeft hij zijn handen vol met de economische malaise en het formeren van een ministersploeg en het zich laten omringen met uitgelezen adviseurs. Dat hij recent zijn verkiezingsbelofte herhaalde om Guantanamo Bay te sluiten met het argument de VS hun morele status terug te geven, viel goed. Eveneens dat hij zich ontdoet van behoudende christelijke adviseurs en zich in de plaats daarvan laat inspireren door onder meer de linkerwangachtige theoloog Jim Wallis. Met de keuze van sommige ministers, vaak bekende namen uit het Clintontijdperk, ligt dat iets anders. Een lichte teleurstelling is er over Obama s handhaving van de huidige minister van Defensie Robert Gates. Ook zijn er vragen over de keus voor generaal James Jones als nationaal veiligheidsadviseur. In 1997 benoemde Bill Clinton ook een Republikein op Defensie om niet meteen in een diepe polarisatie verstrikt te raken. Gates valt trouwens mee. Dat Obama Clintons strategie ook uitprobeert, begrijp ik. Hij kiest in de huidige crisis voor ervaren gematigdheid. Zoals hij knap jongeren bij de politiek betrok, zo lijkt hij nu ook de ervaring van oude rotten te willen benutten. Overigens zorgde druk van de jongeren, die hij aan zich bond. er al voor, dat hij de omstreden John Brennan als kandidaat om de CIA te leiden, snel liet vallen. Obama gaf de Amerikanen en zeker jongeren weer zelfvertrouwen en kracht. Onder meer door de uitspraak: Ik vraag jullie niet te geloven in mijn vermogen het land te veranderen. Ik vraag jullie te geloven in jullie vermogen dat te doen. Maar hij beloofde tevens verandering en daadkracht. Dat is nu de grote uitdaging voor hem, zeker internationaal. Op het punt van de vrede toonde hij zich meer een duif dan een havik. Bijvoorbeeld door zijn standpunt over de oorlog in Irak. Hij was er vanaf het begin tegen en pleitte steeds voor een terugtrekken der troepen. Geen havik ook door de bereidheid met Iran het gesprek te willen aangaan zonder voorwaarden vooraf. Inzake Afghanistan pleitte hij echter voor het sturen van meer Amerikaanse troepen, mede omdat deze door hun geringe aantal nu zeer snel aan het bombarderen slaan vanuit de lucht, wat veel burgerslachtoffers geeft. Dit impliceert helaas wel voortzetting van de militaire strijd tegen het terrorisme. Er is, zei ik al, de crisis van de polarisatie in de wereld. Daarmee stuiten we op de westerse arrogantie. Deze roept tot op vandaag naast de westerse (militaire) machtspolitiek verzet op. Een ieder weet dat sinds nine eleven en beseft dat er haat (en een gevoel van onrecht) is tussen mensen, groepen en religies: de voedingsbodem voor terrorisme. Nederland is er bij betrokken via intolerantie en via ons meedoen aan de oorlog in Afghanistan. Haat en terrorisme zijn geen vijanden, die je militair kunt verslaan. Toch proberen we dat steeds weer, zonder te beseffen dat je via deze weg de haat juist vergroot. Als je bewust bent van je eigen schaduwen, - persoonlijk, maar ook collectief -, wordt je milder jegens andere mensen, krijg je meer mededogen met hen en ben je bereid tot dialoog. Als je het kwaad alleen bij de ander plaatst en daar al je aandacht en pijlen op richt, geef je dat kwaad juist meer energie. We zien dat nu ook in Afghanistan. Daar lijkt de Taliban zo n comeback te hebben gemaakt, dat Amerikaanse inlichtingendiensten in een uitgelekt rapport spreken van een bijna niet te stoppen neerwaartse spiraal. De regering-karzai verliest aan gezag en de onveiligheid neemt toe. Mark Carleton-Smith, de Britse brigade-generaal in Afghanistan, zei onlangs dat de oorlog tegen de Taliban niet kan worden gewonnen. Dat niet alleen door de situatie in buurland Pakistan, maar vooral door de hernieuwde kracht van deze tegenspeler. Dialoog met het gematigde deel van de Taliban, wat Karzai al lang bepleit, is steeds meer een wens. We moeten praten met terroristen, liet Ingrid Betancourt weten in een toespraak voor het Europese parlement. In Time zei Obama te willen onderzoeken wat de mogelijkheden zijn voor onderhandelingen met de Taliban. Geeft deze uitspraak en trouwens zijn imago als bruggenbouwer hoop, dat er in de oorlog van de VS met het islamisme toch iets gaat veranderen? Het Westen en vooral de VS wil de wereld te veel beheersen, desnoods met geweld. Als we dat willen gaan verminderen en dialoog overwegen, ook met de Taliban, is dat met recht change. Zoiets heet ook wel werken aan verzoening van tegenstellingen. Zoals die tussen Noord en Zuid, West en Oost, Israël en de Palestijnen, rassen, religies, haves en havenots, tussen tolerantie en intolerantie, hardvochtigheid en mildheid, tussen geweld en geweldloze kracht. De wereld vraagt er om. Verzoening impliceert tevens eerlijk delen, ook van de macht, en een gerichtheid niet op scherpslijperij, maar op dialoog en samenwerking. Ook met grootmachten als Rusland terecht boos over het raketschild in Oost-Europa en China. En zeker ook met Iran. Onlangs stelde Amitai Etzioni, dat dit het goede moment voor vrede met Iran is. De Verlichting heeft helden nodig, meent de filosoof Susan Neiman terecht. Heldendom? Er is in elk geval leiderschap nodig. Staat dat er nu aan te komen in de VS? Barack Obama is van nature een behoedzame en pragmatische verzoener die, om met Colin Powell te spreken, zijn hand uitstrekt over tegenstellingen heen. Zijn komende installatie op 20 januari is historisch en een signaal van hoop. Ook al blijft het afwachten of hij samen met andere goedwillende krachten de haat en polarisatie in de wereld kan helpen ombuigen. 20