NU-AGE onderzoek Voedingsadvies voor senioren om gezond(er) oud te worden Informatiebrochure Juni 2012, versie 3 Afdeling Humane Voeding
Contactgegevens onderzoeksteam Bezoekadres: Wageningen Universiteit Gebouw 307, Biotechnion Bomenweg 2 6703 HD Wageningen Postadres: Wageningen Universiteit Afdeling Humane Voeding, bode 62 t.a.v. NU-AGE, Agnes Berendsen Postbus 8129 6700 EV Wageningen Telefoon: 0317-483159 E-mail: nu-age@wur.nl
Voorwoord Fijn dat u interesse heeft in het NU-AGE onderzoek. In deze informatiebrochure kunt u lezen waar het onderzoek over gaat en wat we van u als deelnemer verwachten. Wij willen onderzoeken of een nieuw voedingsadvies speciaal voor senioren het verouderen op een positieve manier kan beïnvloeden. Hiermee hopen wij de gezondheid en kwaliteit van leven van ouderen in Nederland te verbeteren. Wij zijn erg blij met uw interesse en hopen dat u wilt deelnemen aan ons onderzoek. Met vriendelijke groet, Agnes Berendsen Het onderzoeksteam: Ir. Agnes Berendsen Ir. Johanna Rienks Prof. dr. ir. Edith Feskens Prof. dr. ir. Lisette de Groot
Voedingsadvies voor senioren om gezond(er) oud te worden Het aantal mensen van 65 jaar en ouder zal de komende jaren sterk groeien in Nederland. Deze groei maakt het wenselijk om verschijnselen die gepaard gaan met ouder worden terug te dringen. Op deze manier kunnen we het aantal ouderen met een goede gezondheid vergroten. Voeding is mogelijk één van de manieren om de gezondheid van ouderen te verbeteren. Ouderen hebben een kwalitatief goede voeding nodig, maar hebben vaak moeite om gezond en voldoende te eten, bijvoorbeeld als gevolg van een verminderde eetlust. Wij proberen door middel van een nieuw voedingsadvies te zorgen dat ouderen toch voldoende voedingsstoffen binnen krijgen. Een gezonde voeding heeft invloed op onder andere de weerstand, de botten, hart- en bloedvaten, spieren, hersenen en het spijsverteringsstelsel. Op deze manier kan voeding mogelijk het verouderingsproces positief beïnvloeden en verschijnselen van het verouderen terugdringen. Stuk voor stuk goede redenen om gezonder te gaan eten. Waarom het NU-AGE onderzoek? Wij willen onderzoeken of een nieuw voedingsadvies speciaal voor senioren, de lichamelijke en cognitieve achteruitgang op een positieve manier kan beïnvloeden. Daarom hebben wij binnen ons onderzoek een voedingspatroon voor ouderen ontwikkeld dat rijk is aan voedingsstoffen (nutriëntdicht). Een diëtist zal u begeleiden en u krijgt recepten en voedingsmiddelen aangeboden om dit voedingspatroon te bereiken. Uiteindelijk willen wij het effect van dit voedingspatroon onderzoeken op de weerstand, botgezondheid, hart- en bloedvaten, spieren, hersenen en het spijsverteringsstelsel. Door deel te nemen aan dit onderzoek draagt u bij aan de gezondheid van uzelf en uw leeftijdsgenoten. Wie voeren het onderzoek uit? Het onderzoek wordt uitgevoerd door universiteiten en onderzoekscentra in vijf Europese landen (Nederland, Engeland, Frankrijk, Italië en Polen). In Nederland wordt het onderzoek uitgevoerd door de afdeling Humane Voeding van Wageningen Universiteit. In Nederland zijn wij op zoek naar 250 deelnemers. In totaal zullen 1250 mensen uit vijf verschillende landen deelnemen. Wanneer en waar vindt het onderzoek plaats? Het onderzoek is gestart in februari 2012 en duurt 2.5 jaar. Voor de deelnemer duurt het onderzoek één jaar. Het onderzoek vindt plaats in het onderzoekscentrum op de universiteit in Wageningen (Dreijenplein). Daarnaast zullen twee gesprekken met de diëtist bij u thuis plaatsvinden op een tijdstip wanneer u dat uitkomt.
Hoe ziet het onderzoek eruit? Deelnemers aan het onderzoek worden in twee groepen verdeeld, namelijk in een dieetgroep en in een controlegroep. Dieetgroep: Deelnemers in de dieetgroep krijgen advies van een diëtist om gezonder te eten. Het advies wordt aangepast aan uw voedingsgewoonten en woonsituatie. Hiervoor krijgt u vier keer in één jaar een gesprek met een diëtist en maandelijks advies en tips via e-mail en telefoon. Tweemaal komt een diëtist aan huis. Tweemaal vragen wij u naar ons onderzoekscentrum te komen voor een vervolgafspraak (Tabel 1). De huisbezoeken duren elk ongeveer anderhalf uur en de vervolgafspraken duren elk een half uur. Daarnaast krijgt u voedingsmiddelen en een supplement aangeboden om het gewenste voedingspatroon te behalen. Controlegroep: Deelnemers in de controlegroep krijgen geen aanvullende begeleiding van een diëtist en ook geen voedingsmiddelen (Tabel 1). Deze groep is erg belangrijk voor het onderzoek om te zien of veranderingen in de metingen veroorzaakt worden door onze aanpak of door andere factoren. Na het onderzoek ontvangt u alsnog advies over gezonde voeding en een selectie van voedingsmiddelen die de dieetgroep heeft gekregen tijdens het onderzoek. Er wordt geloot wie in welke groep terecht komt. Zowel u als de onderzoekers kunnen dus niet kiezen in welke groep u komt. Tabel 1 Metingen en contactmomenten in de dieet- en controlegroep Dieetgroep Tijdslijn (maanden) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Metingen Vragenlijsten Ontlasting en urine Voedingsdagboek bijhouden Huisbezoek diëtist Onderzoekscentrum Telefonisch contact E-mail Controlegroep Tijdslijn (maanden) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Metingen Vragenlijsten Ontlasting en urine Voedingsdagboek bijhouden Huisbezoek diëtist Telefonisch contact
Wat wordt er gemeten? Screening Een medische vragenlijst bepaalt of u in aanmerking komt voor deelname. In een screeningstest wordt uw lichamelijke conditie gemeten (o.a. lengte, gewicht, handknijpkracht) (Tabel 2). Als u voldoet aan de criteria van deze test mag u definitief meedoen. Deze test duurt een half uur. Na de screening volgt een bloedafname en vervolgens de beginmeting met lichaamsmetingen en vragenlijsten. Daarnaast vragen wij u een beetje ontlasting en urine te verzamelen. Bloedafname Een onderzoeksanalist neemt 53 ml bloed bij u af. Dit dient onder andere om uw weerstand en gezondheid van hart- en bloedvaten te meten. In dit bloed isoleren we ook DNA (genetisch materiaal) om te achterhalen welke genen betrokken zijn bij het effect van de voeding op de gezondheid. Deze uitkomsten worden niet aan u teruggekoppeld omdat op individueel niveau geen conclusies getrokken kunnen worden. Daarnaast meten wij uw middel- en heupomtrek en maken we een DEA-scan van u om uw lichaamssamenstelling en botdichtheid te meten. Deze afspraak duurt ongeveer een half uur. Verzamelen van ontlasting en urine: Wij vragen u om urine en een beetje ontlasting te verzamelen en mee te nemen naar de bloedafname. Hierin meten we de hoeveelheid zout en de samenstelling van uw darmflora. Beginmeting Lichaamsmetingen: Uw bloeddruk, balans en kracht worden gemeten door een onderzoeksmedewerker tijdens de beginmeting. Bij elkaar duren deze metingen ongeveer één uur. Een aantal deelnemers vragen wij om één week een klein apparaatje (soort stappenteller) te dragen om uw energieverbruik te meten. Vragenlijsten: Aan het begin en eind van het onderzoek krijgt u een aantal vragenlijsten om in te vullen. Deze gaan over uw leefstijl, genoten onderwijs, voedingstoestand en kwaliteit van leven. De vragenlijsten kunt u thuis invullen en meenemen naar het onderzoekscentrum. Een onderzoeksmedewerker neemt de vragenlijsten met u door als u naar het onderzoekscentrum komt. Dezelfde onderzoeksmedewerker zal ook een paar testen met u doen om uw cognitief functioneren (denkproces) te meten. Het doornemen van de vragenlijsten en de testen zullen maximaal één uur duren. In maand 4 en 8 van het onderzoek nemen wij een korte vragenlijst telefonisch met u door (Tabel 1). Dit duurt maximaal 15 minuten per keer. Tot slot vraagt een diëtist aan het begin en eind van het onderzoek uw voedingsgewoonten na. Hiervóór schrijft u gedurende 7 dagen alles op wat u heeft gegeten en gedronken in een voedingsdagboek. Het gesprek met de diëtist zal bij u thuis plaatsvinden en duurt ongeveer anderhalf uur. Wij maken hiervoor een afspraak met u wanneer u dat uitkomt.
Tabel 2 Uitleg over de metingen Gewicht U zal worden gevraagd uw schoenen uit te trekken en broekzakken leeg te maken. Lengte U zal worden gevraagd uw schoenen uit te trekken. Middel- en Met behulp van een meetlint worden uw middel- en heupomtrek gemeten. heupomtrek Bloeddruk Uw bloeddruk wordt tijdens de beginmeting gemeten met een bloeddrukmeter nadat u een tijdje rustig heeft gezeten. Bloedafname Per keer zullen 8 buisjes bloed worden afgenomen. Dit komt neer op 53 ml bloed per keer. Dit is niet veel in vergelijking met de 500 ml bloed die wordt afgenomen bij een bloeddonatie. De genetische informatie (DNA) wordt alleen voor dit onderzoek gebruikt. DEA-scan Tijdens de meting met een DEA-scanner wordt u aan een lage dosis röntgenstraling blootgesteld. Deze hoeveelheid straling is minder dan een halve dag blootstelling aan natuurlijke straling uit de omgeving. Urine verzamelen Wij vragen u gedurende de hele dag vóór de bloedafname alle urine te verzamelen in een door ons geleverde fles. Deze fles neemt u de volgende dag mee als u voor de bloedafname naar ons onderzoekscentrum komt. Ontlasting Wij vragen u de dag voor de bloedafname een beetje ontlasting te verzamelen verzamelen in door ons geleverde buisjes. Deze neemt u mee als u voor de bloedafname naar het onderzoekscentrum komt. Voedingsdagboek bijhouden Wij vragen u om gedurende 7 dagen bij te houden wat u eet en drinkt. Hiervoor krijgt een voedingsdagboekje die door de diëtist met u wordt doorgenomen. Energieverbruik Uw energieverbruik kan gemeten worden door middel van een het dragen van een klein apparaatje. Alle metingen vinden plaats in het onderzoekscentrum in Wageningen. Wat wordt er van u verwacht? Zoals hiervoor beschreven verwachten wij dat u eerst naar ons onderzoekscentrum komt voor de screeningstest. Daarna komt u nog een keer naar het onderzoekscentrum voor de bloedafname en neemt u de verzamelde urine en ontlasting mee. Voor de bloedafname is het noodzakelijk dat u nuchter bent. Dit betekent dat u de avond voor de afname vanaf 10 uur s avonds niets mag eten en drinken (behalve water). Na de bloedafname ontvangt u een ontbijt van ons. Wij maken een aparte afspraak met u voor de beginmeting, lichaamsmetingen en vragenlijsten Daarnaast verwachten wij dat u de genoemde vragenlijsten invult. Zowel de deelnemers in de dieetgroep als in de controlegroep hebben tweemaal een gesprek met de diëtist van anderhalf uur om het voedingsdagboekje door te nemen. Als u in de dieetgroep zit duurt dit gesprek een half uur langer en kost het u één uur extra voor de twee vervolgafspraken. Van deelnemers in de controlegroep wordt verwacht dat zij hun voedingspatroon en supplementengebruik niet veranderen gedurende hun eenjarige deelname aan dit onderzoek. We verwachten dat als u aan dit onderzoek begint u ook van plan bent om het hele onderzoek mee te doen.
Wie kunnen er deelnemen? U kunt deelnemen aan dit onderzoek als: u bij aanvang van het onderzoek 65 jaar of ouder bent, maar jonger dan 80 jaar. u gedurende 2 jaar ziektevrij bent (bijvoorbeeld geen nierfalen, kanker, levercirrose, hartoperatie). u zelfstandig woont. U kunt helaas niet deelnemen aan het onderzoek wanneer: u een ernstige ziekte heeft (zoals dementie of kanker). u ernstig orgaanfalen heeft waarvoor u een speciaal dieet volgt. u een medische geschiedenis heeft met hart- en vaatziekten, chronische nierziekte, longziekte (bijv. COPD), levercirrose, etc. u suikerziekte heeft. u chronisch ontstekingsremmers (bijv. corticosteroïden) gebruikt. u in de afgelopen 2 maanden antibiotica heeft gebruikt*. uw medicatiegebruik in de afgelopen 3 maanden gewijzigd is*. * Indien dit het geval is kan uw deelname aan dit onderzoek met 2-3 maanden uitgesteld worden. Bij aanmelding voor het onderzoek wordt bovenstaande nagegaan met behulp van een vragenlijst. Hoe weet u of u mag deelnemen aan het onderzoek? Als u denkt dat u op basis van het voorgaande kunt meedoen aan het onderzoek neem dan contact op met het onderzoeksteam. Zij sturen u de medische vragenlijst en bereidheidsverklaring. Als u deze ingevuld aan ons terugstuurt dan beoordeelt een onafhankelijke medewerker of u kunt meedoen. Deze onafhankelijke medewerker neemt contact met u op als dat niet het geval mocht zijn. De onderzoekers krijgen de uitkomsten niet te zien, zij horen alleen of iemand wel of niet mag deelnemen. Als u voldoet aan de criteria dan maken wij een afspraak met u voor een informatiebijeenkomst en de screeningstest om te bepalen of u mee kunt doen. Waarom zou u mee doen? Behalve dat u bijdraagt aan wetenschappelijk onderzoek, krijgt u informatie over uw voedingspatroon, gewicht, lichaamssamenstelling, botdichtheid en bloeddruk. Deelnemers in de dieetgroep krijgen advies en tips van de diëtist om gezonder te kunnen eten. Daarnaast ontvangen zij gratis voedingsmiddelen. De controlegroep krijgt aan het eind van het onderzoek ook dieetadviezen en producten aangeboden. Tussendoor sturen wij een nieuwsbrief over het onderzoek. Tenslotte kunnen wij u een reiskostenvergoeding aanbieden voor eventueel gemaakte kosten om naar het onderzoekscentrum te kunnen komen. De vergoeding wordt berekend volgens wettelijke tarieven met een maximum van 30 kilometer voor een enkele reis.
Algemeen Privacy Alle gegevens die wij van u verzamelen zullen met de vereiste zorgvuldigheid worden bewaard en behandeld volgens de Wet Bescherming Persoonsgegevens. Dit betekent onder andere dat persoonsgegevens en onderzoeksgegevens van elkaar gescheiden worden en alle onderzoeksgegevens onder een nummer bewaard worden. Alle onderzoekers die direct bij het onderzoek zijn betrokken hebben een Verklaring tot geheimhouding van privacygevoelige gegevens ondertekend. Resultaten van dit onderzoek zullen worden aangeboden voor publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift, waarbij de verstrekte informatie niet herleidbaar is tot individuele personen. Veiligheid De Wet Medisch-wetenschappelijk Onderzoek met mensen (WMO) beschermt proefpersonen die deelnemen aan medisch-wetenschappelijk onderzoek. Volgens de WMO mag wetenschappelijk onderzoek met mensen alleen worden verricht als deze positief beoordeeld is door een bevoegde toetsingscommissie die door de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) is erkend. De Medisch Ethische Toetsingscommissie van Wageningen Universiteit heeft een positief oordeel gegeven over dit onderzoek. Dit betekent dat het onderzoek medisch en ethisch gezien is goedgekeurd en mag worden uitgevoerd. Verzekering Alle personen die zich met de uitvoering van dit onderzoek bezighouden doen dit met volledige inzet en de grootst mogelijke nauwkeurigheid. Mocht u echter, om welke reden dan ook, schade ondervinden als gevolg van het onderzoek, dan bent u hiervoor verzekerd. De onderzoeksinstelling heeft hiervoor namelijk een verzekering afgesloten. U kunt bij deze verzekeraar een claim indienen, indien u kunt aantonen dat u schade heeft ondervonden als gevolg van het onderzoek. Extra informatie over de verzekeraar en de verzekering kunt u terugvinden op de laatste pagina van deze brochure. Vertrouwensarts U kunt bij vragen en opmerkingen altijd terecht bij één van de medewerkers van het onderzoek. Wij zullen alle informatie die u ons verstrekt vertrouwelijk behandelen. Indien u vragen heeft over het onderzoek die u niet met de onderzoekers wilt bespreken, kunt u op werkdagen tussen 8.00 en 10.00 uur contact opnemen met dr. J.J. van Binsbergen, huisarts (Tel. 0181 41 21 55, E-mail: j.vanbinsbergen@elg.umcn.nl) De praktijkassistente noteert uw gegevens en dr. Van Binsbergen neemt contact met u op. Graag duidelijk aan de praktijkassistente doorgeven of in de e-mail vermelden om welk onderzoek het gaat. Dr. Van Binsbergen is als onafhankelijk arts niet betrokken bij de uitvoering van het onderzoek.
Veelgestelde vragen Mag u met het onderzoek stoppen als u dat wilt? Wij hopen natuurlijk dat u gedurende één jaar wilt meedoen aan het onderzoek. Het kan echter voorkomen dat u, om welke reden dan ook, uw deelname aan het onderzoek wilt beëindigen. U kunt op elk moment stoppen met het onderzoek. Wel kunnen de gegevens die tot dan toe verzameld zijn meegenomen worden in de resultaten van het onderzoek, tenzij u anders aangeeft. Als u stopt heeft dit geen gevolgen voor uw gezondheid. Wij gaan er echter wel vanuit dat u als u start met het onderzoek ook van plan bent om het onderzoek af te maken. Mag u tegelijkertijd deelnemen aan ander onderzoek? Tijdens het onderzoek vragen we u niet deel te nemen aan andere onderzoeken. Als u bloeddonor bent vragen we u om 6 weken vóór de bloedafname geen bloed te geven. Wat als u niet in staat bent om helemaal naar Wageningen te komen voor het onderzoek? Als u wegens lichamelijke beperkingen niet in staat bent om naar ons onderzoekcentrum in Wageningen te komen kunt u helaas niet meedoen met dit onderzoek. Indien het vervoer een probleem is zullen wij u helpen passend vervoer te regelen. Is het u niet helemaal duidelijk hoeveel tijd en moeite het onderzoek gaat kosten? Of klinkt het als een heel groot en ingewikkeld onderzoek? Het NU-AGE onderzoek is inderdaad een groot onderzoek dat uitgevoerd wordt in vijf landen. Als u mee wilt doen heeft u alleen te maken met het onderzoekscentrum in Wageningen. Hieronder staat de totale belasting per deelnemer op een rijtje: - Eén keer bezoek aan het onderzoekscentrum voor screeningtest. - Twee keer half uur bezoek aan het onderzoekscentrum voor de bloedafname. - Twee keer één uur voor de beginmeting en één uur voorbereiding (vragenlijsten invullen). - Twee keer een anderhalf uur durend gesprek met de diëtist. - Vier keer een half uur extra dieetadvies als u in de dieetgroep zit. - Twee keer een korte vragenlijst beantwoorden; half uur per keer. Hoe nu verder als u wilt deelnemen? Als u interesse heeft om mee te doen neem dan contact op met het onderzoeksteam. U krijgt een vragenlijst en bereidheidsverklaring die u invult en terugstuurt. Zodra wij deze hebben ontvangen nemen wij contact met u op voor het maken van afspraken. Mocht u meer informatie willen dan kunt u ons vrijblijvend bellen of mailen. Wij leggen u graag uit wat we binnen ons onderzoek gaan doen. Waar kunt u met vragen terecht? Als u nog vragen heeft over dit onderzoek dan kunt u contact opnemen met het onderzoeksteam.
Informatie t.b.v. proefpersonen aangaande verzekering De opdrachtgever van dit onderzoek (Wageningen Universiteit) heeft conform wat is vereist in de Wet Medisch-wetenschappelijk Onderzoek met Mensen, voor de uitvoering ervan een verzekering voor u afgesloten. Deze verzekering dekt de schade die u lijdt door een aantasting van de gezondheid waarvan op grond van medische kennis kan worden vastgesteld dat deze redelijkerwijs het gevolg is van het onderzoek. Het gaat om schade die zich openbaart tijdens of binnen vier jaar na deelname aan het onderzoek. Uitsluitingen Van de dekking van deze verzekering is uitgesloten: Schade waarvan op grond van de aard van het onderzoek zeker of nagenoeg zeker was dat deze zich zou voordoen. Schade die zich bij nakomelingen openbaart als gevolg van een nadelige inwerking van het onderzoek op het genetisch materiaal van de verzekerde. Schade die zich ook zou hebben geopenbaard wanneer de verzekerde niet aan het onderzoek zou hebben deelgenomen. Schade veroorzaakt, bevorderd of verergerd doordat de verzekerde zich opzettelijk niet aan de voorschriften en instructies van de met de uitvoering van het onderzoek belaste personen heeft gehouden. Dekking De verzekering biedt dekking voor een schade tot een maximum bedrag van 450.000 per deelnemer, met een maximum van 3.500.000 per onderzoek. Hierbij geldt een maximum van 5.000.000 voor al het onderzoek aan de Wageningen Universiteit per verzekeringsjaar. Verplichtingen van de verzekerde De deelnemer dient: zich te houden aan de voorschriften en instructies van de met de uitvoering van het onderzoek belaste personen; zich, zodra hij/zij vermoedt dat een aantasting van zijn/haar gezondheid het gevolg is van het onderzoek, direct onder behandeling van een arts te stellen en al het mogelijke te doen om herstel te bevorderen en zo spoedig mogelijk de verzekeraar hiervan in kennis te stellen; alle door verzekeraar nodig geoordeelde gegevens te verstrekken of te doen verstrekken aan verzekeraar of door haar aangewezen deskundigen en geen feiten of omstandigheden te verzwijgen, die voor de vaststelling van de schade van belang kunnen zijn. Als u van mening bent dat u door het onderzoek schade aan uw gezondheid hebt opgelopen, adviseren wij u zo snel mogelijk contact op te nemen met de hieronder genoemde verzekeraar Gerling-Konzern Allgemeine Versicherungs-AG Directie voor Nederland Herengracht 520 1017 CC Amsterdam Verzekeringnemer: Wageningen Universiteit