Ruth: een verhaal uit het leven gegrepen Er gebeuren soms zoveel ellendige dingen in ons leven en in de wereld, dat we alle moed verliezen. Om niet diep depressief en wanhopig te worden, is het goed elkaar het oude verhaal Ruth 1 maar weer eens te vertellen, gedachtig aan de woorden van Leo Vroman: Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen. 2 Eens was er hongersnood in het land van Juda. Elimelech verliet zijn geboortestreek Juda en zijn woonplaats Betlehem 3 en ging naar Moab 4, in de hoop dat dit vreemde land leven zou bieden. Elimelech werd vergezeld door Naomi, zijn toegewijde en traditionele vrouw, en zijn twee zonen, Machlon en Chiljon 5. Ontredderd kwamen Elimelech en de zijnen in Moab aan. Behoorden ze in Bethlehem nog tot de vooraanstaande oude autochtone families, nu waren ze vreemdelingen in een vreemd land. Ze hadden nauwelijks een beschermde status. Toch ontvingen ze er voedsel (leven). Het relatieve geluk voor het migrantengezin was van korte duur: Elimelech stierf. Het leven werd nu wel erg moeilijk. Maar Naomi stak haar handen uit de mouwen en zette door. Ze had haar kinderen nog om voor te zorgen. En het leven ging door. Haar twee zonen namen zich elk een Moabitische vrouw. Deze vrouwen, Orpa en Ruth, maakten het zwaar getroffen gezin tot een bloeiend geheel en schonken het weer toekomst (leven). Ook nu duurde het geluk slechts korte tijd. Machlon en Chiljon kregen geen kinderen en stierven al na tien jaar. Weer hief de dood het leven op. De veiligheid van man en kinderen die een door mannen overheerste cultuur nog aan zijn vrouwen Thomas Matthews Rooke (1842-1942, Het verhaal van Ruth, 1876. toekent, had Naomi niet langer meer. Wat daar de waarde van de vrouw uitmaakte, was op haar niet meer van toepassing. Het geluk van een gezegende oude dag, door het nageslacht mogelijk gemaakt, bestond voor haar kennelijk niet. Als migrantenvrouw was ze het slachtoffer van de dood en van het leven. Naomi was ontgoocheld: Moab, dat geacht werd een land van overvloed te zijn, bleek een plaats van onvruchtbaarheid en dood. Naomi verwachtte niets meer van het leven. Voor wie zou ze zich nog groot moeten houden? Ze besloot naar Juda terug te gaan nu daar de hongersnood inmiddels was afgenomen. Ze nam afstand van haar schoon- Philip Hermogenes Calderon (1833-1898), Ruth en Naomi, vertrek van Orpa, 1902. 1
dochters en drong er bij hen op aan achter te blijven en naar het huis van haar moeder terug te keren (1:8). Ze moesten beschikbaar zijn voor een nieuwe man, kinderen krijgen en door dit alles rust vinden. Naomi had voor wat haar schoondochters overkomen was, nauwelijks oog. Ze voelde zichzelf onbegrepen: 'Wie heeft en man en kinderen verloren? Ik. Jullie hebben goed praten. Jullie kunnen nog een nieuwe toekomst opbouwen. Ik niet meer.' Orpa en Ruth huilden en stonden erop met Naomi mee te gaan, ook al was ze Pieter Lastman, Ruth zweert Naomi trouw, 1614. onredelijk tegen hen. Maar Naomi uitte opnieuw uitdrukkelijk haar wens dat Orpa en Ruth terug zouden keren naar haar familie en haar God. Orpa gaf gehoor aan de wens van haar schoonmoeder, kuste haar ten afscheid en vertrok. Naomi probeerde Orpa tot voorbeeld te stellen en zei tegen Ruth: 'Zie, je schoonzus keert naar haar volk en haar God terug. Ga toch met haar mee.' (1:15). Rust vind je in een vertrouwde omgeving, bij bekende mensen, bij de eigen God. Maar Ruth antwoordde gedecideerd: 'Waar jij gaat, ga ik, waar jij overnacht, overnacht ik; jouw God is mijn God. Waar jij sterft, sterf ik en daar zal ik begraven worden.' (1:16-17). Dring er niet langer op aan je te verlaten. William Blake (1757-1827), Ruth, Naomi en Orpa, 1795. Zeur nu alsjeblieft niet langer. Ruth weigerde te kiezen voor rust ten koste van trouw aan haar verarmde en vereenzaamde schoonmoeder. Ze hield Naomi vast en omhelsde haar. Voor Ruth zat de zin van het leven niet in haarzelf, niet in het persoonlijk geluk, noch in zichzelf worden, maar in het erzijn voor de ander. Ruth gaf alles op voor Naomi zonder te weten wat ze ervoor terug kreeg. Ze deed afstand van de solidariteit van de familie. Ze gaf haar nationale identiteit prijs. Ze zag af van de verbondenheid met haar godsdienst. Ze nam het risico van een onzekere toekomst in een vreemd land waar ze geen eigen familie had en niemand die haar kende. Ze nam het risico beschouwd te worden als een naamloze schaduw bij een identiteitsloze vrouw. Ruth koos niet alleen voor Naomi en haar volk, maar ook voor haar God (1:16). Ze liet deze op passende wijze inbreken in haar Moabitische orde. Marc Chagall (1887-1985), Ruth, Naomi en Orpa. 2
Ruth ging met haar schoonmoeder naar Bethlehem. Toen de vrouwen van Bethlehem Naomi begroetten, zei ze: 'Noemt mij niet Naomi (de lieflijke), noemt bij Mara (de bittere) 6. Voor de bejaarde weduwe Naomi was het leven een totale leegte. Ze voelde onvrede met alles. Ze kwam tot niets. Ze was het leven moe en gaf zich over aan zwartgalligheid en verbittering. Ruth daarentegen ging niet bij de pakken neerzitten. Ze besefte dat werk of een gezin voor haar in dit land wellicht niet weggelegd waren. Ze wist hoe vernederend het vaak is om hulpbehoevend te zijn en om steun te moeten vragen, je hand te moeten ophouden in plaats van zelf te kunnen aanpakken. Ze aanvaardde de pijn van het afhankelijk zijn van de goedheid van anderen. Ze zette haar angst om als Moabitische gediscrimineerd te worden van zich af en kondigde aan dat ze op voedsel voor de komende tijd uitging. Naomi reageerde gelaten: 'Ga je gang maar.' Aangekomen op het land, zag Ruth hoe alles in zijn werk ging: mannen maaiden het koren en vrouwen bundelden het tot schoven. Achter de maaiers en bindsters liepen verscheidene arme vrouwen, Ary Scheffer (1795-1858), Ruth en Naomi, circa 1870. vaak weduwen. Zij raapten alle losse aren en graankorrels op die de anderen hadden achtergelaten. Ruth vroeg aan een opzichter of ook zij aren mocht zoeken. Deze zei haar dat ze moest wachten tot de baas kwam: een zekere Boaz 7, een vermogend man, een invloedrijke, machtige herenboer, die van dezelfde clan was als Elimelech. Bij zijn komst had Boaz de vreemdelinge al snel opgemerkt. Hij vroeg: 'Van wie is deze jonge vrouw?' (2:5). Hij vroeg haar naam niet. Hij vroeg naar de identiteit van haar eigenaar. Zijn vraag paste bij de patriarchale cultuur waarin hij leefde, maar paste niet bij deze vrouw die een gespannen verhouding had met die cultuur. De opzichter kon Ruth niet identificeren met een (mannelijk) heer; die had ze niet. Hij beschreef haar als een vreemde vrouw 'die met Naomi terugkwam uit het land van Moab' (2:6). Hij gaf haar naam niet. Haar identiteit ontleende ze aan het feit dat ze een vreemdelinge was en aan een andere vrouw. 8 Boaz waardeerde het ongewone dat Ruth gedaan had. Hij besefte hoe kwetsbaar ze was: bij ongewenste intimiteiten heeft een buitenlandse niemand achter zich staan die voor haar opkomt. Boaz plaatste Ruth onder zijn bescherming en zei toe de mannen de opdracht te geven haar niet lastig te vallen. Hij behandelde haar als één van zijn werknemers: hij gaf haar toestemming mee te eten van het brood en ook het brood in de zure, verfrissende wijn te dopen. Na het eten gaf hij de maaiers de opdracht Ruth niet te hinderen wanneer zij aren tussen de schoven zocht. Zij moesten zelfs aren uit de schoven Marc Chagall, Ruth verzamelt aren, 1960. trekken en voor haar achterlaten. Toen Ruth 's avonds met het verzamelde graan thuis kwam en vertelde over haar ervaringen, leefde Naomi op. Ze begon weer hoop te krijgen. Ze adviseerde Ruth op het land van Boaz te blijven. 'Dan kunnen mannen op een ander veld je niet aanranden.'(2:22). 3
Merle Hugues (1823-1881), Ruth op de akker, 1876. James Tissot (1836-1902), Ruth verzamelt aren, 1896. In de oogsttijd trok Ruth steeds op met de jonge vrouwen die werkten op het land van Boaz. Ze was niet in de gelegenheid om een mogelijke echtgenoot te ontmoeten. Nu de oogst voorbij was en ze weer thuis zat, deed zich geen kans meer voor Boaz of andere mannen te ontmoeten. Zeker, Ruth had voor haar schoonmoeder gekozen en ze was niet op zoek geweest naar een man. Maar als ze verder niets ondernam, dreigde voor beiden op den duur de terugkeer van honger en leegte. Voor een huwelijk met een clanlid dat verplichtingen had jegens de overleden echtgenoot, kwam ze als buitenlandse niet in aanmerking. De huwelijksregels dienden ter bescherming van de eigen groep en vreemdelingen hoorden daar niet bij. Naomi kon zelf geen kinderen meer krijgen en eventuele kinderen van Ruth en een andere Judese man zouden de naam van de overledenen niet in stand kunnen houden. Naomi liet nu niet - zoals ze eerder wel eens gedaan had - de zaken op hun beloop. Ze wachtte ook niet tot God eventueel met een wonder tussenbeide zou komen. Van iemand die rampen incasseert als was het haar noodlot, werd ze tot iemand die creatief zoekt naar alternatieve oplossingen om aan een uitzichtloze situatie een eind te maken. Allereerst beschouwde ze Ruth als familielid en Boaz als 'losser' van haarzelf en Ruth, dat wil zeggen: als dat clanlid dat de taak had ervoor te zorgen dat het familiebezit in de clan bleef en voorkwam dat een clanlid in slavernij terecht kwam. Vervolgens maakte Naomi een 'krijgsplan': in de nacht nadat de oogst was binnengehaald en Boaz gedronken had om dat te vieren, moest Ruth, nadat ze zich had gewassen, opgemaakt en haar mooie kleren had aangetrokken, in het geheim naar de dorsvloer 9 gaan, waar hij zou slapen. Ze moest daar haar kleren uittrekken en bij hem gaan liggen. Het plan was niet zonder risico en kon vreselijk mislukken. Stel dat Boaz haar minachtend of verontwaardigd zou afwijzen. Nooit zou ze haar zelfrespect terugkrijgen. Of stel dat iemand het zag. Ze zou over de tong gaan: 'Je kunt wel zien dat ze een Moabitische is.' Roddel zou haar onherstelbaar vertekenen en beschadigen. Roddel over haar zou business worden: 'De wrange William Morris (1834-1896), Ruth ontmoet Boaz, circa 1865. vruchten van een dubbele moraal en verdrongen wensen worden verkocht in platvloerse grappen, gekruid met een forse dosis racisme'. 10 4
Marc Chagall, Ruth ontmoet Boaz, 1960. Ruth stemde in met het plan. Ze stelde zich in dienst van Naomi's verlangen om haar man, haar huis, een toekomst te geven. Ze ging naar de dorsvloer, kleedde zich uit, ging liggen aan de voeten van een man die aan de voet van een hoop graan lag en wachtte af op wat hij zou gaan doen. De man, Boaz, sliep. Pas tegen middernacht schrok hij wakker en ontdekte dat een vrouw naast hem lag. Hij vroeg nu niet naar haar eigenaar, maar naar haar identiteit: 'Wie ben je?' Zij antwoordde: 'Ik ben Ruth uw dienares. Spreid uw vleugel/mantel 11 over mij uit, want een losser bent u.' (3:9). Ruth hield Boaz aan zijn eigen woorden, waarmee hij bij de eerste ontmoeting heel haar levensgeschiedenis wist samen te vatten: schuilen onder de vleugels van de God van Israël (2:12). Het is alsof Ruth zei: 'De mooie geloofstaal heeft alleen waarde als er mensen zijn, die de woorden willen leven.' 12 Ruth herinnerde Boaz eraan dat hij 'losser' moest zijn. Boaz stond voor de keuze: of hij sloeg zijn mantel over Ruth en dan was ze zijn vrouw, of hij vrijde met haar en dan was ze ook zijn vrouw, of hij negeerde haar naaktheid en stuurde haar weg. Anders gezegd: Hij moest kiezen: voor of tegen deze vreemdelinge zonder maatschappelijke inbedding, zonder politieke of sociale macht, zonder geld. Boaz was tegen Ruth die zich zo kwetsbaar opstelde, niet opgewassen. Zij confronteerde hem met haarzelf in al haar naaktheid. Toen hij in haar naakte gezicht keek en haar ontklede lichaam zag, wist hij: 'Van deze vrouw gaat een ongelooflijke kracht uit.' Ruth trof Boaz in het hart. Hij prees haar, omdat ze niet de jeugd, maar hem, een oude man, was nagelopen. Ze handelde daarmee in solidariteit met het huis van Elimelech. Of hij haar 'losser' kon zijn, wist hij nog niet. Er was immers nog een clanlid dat daar eerder voor in aanmerking kwam. Boaz beloofde zich voor haar in te zetten. Daarna nodigde hij haar uit op de dorsvloer te blijven. Hij nam het risico gecompromitteerd te raken. In de ochtendschemer stuurde hij 'de vrouw' discreet weg met een grote hoeveelheid gerst. Edward Burne-Jones (1833-1898), Ruth ontmoet Boaz, 1879. 5
Julius Schnorr von Carolsfield 1764-1841), Ruth op Boaz akker, 1828. Marc Chagall, Ruth aan de voeten van Boaz, 1960. Marc Chagall, Boaz wordt wakker en ziet Ruth aan zijn voeten, 1960 6
Ruths toekomst lag nu in handen van mannen. Boaz ontbood het clanlid dat geacht werd 'losser' te worden en vroeg hem in het bijzijn van de stadsbestuurders en het openbaar rechtscollege of hij zijn verantwoordelijkheid voor Ruth en Naomi op zich wilde nemen en hen uit het slob wilde halen. De verwant wenste dat niet. Hij, meneer Dinges, deed afstand van zijn rechten en plichten. Boaz verwierf zo 'al wat Elimelech had toebehoord' (4:9) en ook Ruth. De 'zaak' was nu snel beklonken: 'Boaz nam Ruth en zij was hem tot vrouw en kwam bij haar binnen. JHWH gaf haar zwangerschap en zij baarde een zoon.' (4:13). De vrouwen van Bethlehem spraken niet over Boaz de verwekker, maar over Ruth die het kind geboren deed worden en zeiden tegelijk: 'Aan Naomi is een zoon geboren' (4:17). Op deze manier ontdeden ze het kind van ieder Moabitisch brandmerk. De vrouwen zagen in dit kind iemand die leven geeft aan de levende en niet zozeer iemand die de naam voor een gestorvene herstelt. Ze gaven het de naam Obed 13. Zijn naam gaf zijn levensprogramma aan: dienen. Hij zou dienen om Naomi/Israël weer te doen opleven. L. den Besten Zevenaar 29 augustus 2012. Ruth, Naomi en Boaz, voorzijde van het boek Ruth, perkament, 17 e eeuw, Gondar (Ethiopië). Michelangelo (1475-1564), Ruth (links) en Obed (rechts), Sixtijnse Kapel, 1508-1512. 7
Nicolas Poussin (1594-1665), Zomer, Ruth ontmoet Boaz, olieverf op doek, 1660-1664, Parijs: Musée du Louvre. Onbekende kunstenaar, Ruth en Boaz, circa 1820. 8
Barent Pietersz Fabritus (circa 1598 circa 1653), Ruth en Boaz, 49 x 36 cm, 1660, Petrograd. Joseph Anton Koch (1768-1839), Detail van Landschap met Ruth en Boaz, 1823, Milwaukee Art Museum. 9
Ruth krijgt gerst van Boaz, circa 1430. Rembrandt van Rijn (1606-1669), Boaz geeft Ruth zes maten gerst, circa 1645, Amsterdam: Prentenkabinet Rijksmuseum. Arthur Szyk (1894-1951), Ruth en Naomi. He Qi, Ruth en Naomi, 2001. 10
1 Mogelijk is het boek Ruth ontstaan ten tijde van Salomo (circa 950 voor Christus). Dit zou de nadruk op de genealogie en de interesse voor Bethlehem verklaren; een trouwe voorouder zoals Ruth zou zowel het huis van David meer eer brengen, alsook een excuus zijn voor de vele buitenlandse huwelijken van zijn zoon Salomo. Maar de aanwezigheid van het Aramese leenwoorden en de positieve benadering van de relatie tussen Ruth en Boaz wekken de indruk een reactie te zijn op de wetten tegen huwelijken met buitenlanders, wetten uit de tijd na de Babylonische ballingschap (vijfde eeuw voor Christus). Als we deze late datering aannemen, zou het boek Ruth een reactie kunnen zijn op gedwongen scheidingen. 'In dat geval weerspiegelt de tekst ook de argwaan, in de maatschappij, tegen buitenlandse vrouwen'. Zie: Amy-Jill Levine, Ruth, in: Carol A. Newsom, Sharon H.Ringe, red., Met eigen ogen. Commentaar op de bijbel vanuit het perspectief van vrouwen, Zoetermeer 1995, 120. 2 Leo Vroman, 126 gedichten, Amsterdam 1966, 152. 3 Letterlijk: het huis (beth) van brood (lechem). 4 De naam Moab (mo'ab) betekent letterlijk: uitgaand van de vader. Moab werd vaak met vijandigheid in verband gebracht (Numeri 22-24; Richteren 3:12-30; 1 Samuël 22:3-4) en met seksuele verdorvenheid (Genesis 19:30-38). Terwijl hongerende Israëlieten verkommerden, zouden - zo werd gezegd - de plaatselijke goden in dit land zich te goed mogen doen aan voedsel (Numuri 25:1-5). Jack Miles stelt in: God. Een biografie, Amsterdam 1996, 320: 'De Moabieten waren niet-joden, die mogelijk Hebreeuws spraken, en die de joden terecht als een nauw verwant volk zagen. De schrijver van het boek Ruth impliceert (en impliceert goedkeuring van) wederzijdse tolerantie en zelfs ondersteunende relaties tussen de twee volken.' 5 Voor velen in de oudheid was een naam geen toevallig iets. In de naam was het wezen van de naamdrager vervat. Een uitdrukking als: 'Het komt niet zo nauw, als het beestje maar een naam heeft', zou als een volkomen ontwaarding van de dingen klinken. De mens leefde in haar/zijn naam. Een naam hebben, betekende bestaan. In het boek Ruth heeft de man die weigert zijn verantwoordelijkheid op zich te nemen voor een clangenoot geen naam. Alle anderen zijn bij name bekend. De betekenis ervan is bij sommige moeilijk te achterhalen. Naomi betekent lieflijke. Elimelech: God is koning. Volgens W.R.van der Zee betekent Machlon: de zwakke, Chiljon: de ziekelijke, Orpa: zij die de nek toekeert, Ruth: zij die trouw blijft. Zie: Verhalen van hoop. Over Jona en over Ruth, Den Haag 1984, 49. 6 Van der Zee, a.w., 55: 'Mara. De naam van de bittere bron in de woestijn waaruit niemand drinken kon. De naam van de grote teleurstelling van de kinderen Israëls op weg naar het beloofde land. De naam voor een dood leven.' 7 J.de Fraine S.J., Ruth, Roermond/Maaseik 1955, 148: 'Terwijl de volksetymologie de naam Boöz verklaart als 'kracht in hem' (bo'az), misschien met verwijzing naar zijn vooraanstaande sociale positie, moet men de naam wellicht eerder interpreteren door het Arabische bgz, de vlugge. De term bo'az wordt ook gebruikt voor de kolom die voor de tempel stond te Jeruzalem (1Kg 7,12); misschien is de term daar samengetrokken uit ba'al 'az, 'Baäl is sterk'. 8 Phyllis Trible, God en sekse-gebonden taalgebruik, Hilversum 1988, 167. 9 Een stad of dorp moest verdedigd kunnen worden en lag daarom meestal op een heuvel. Op een helling of in een dal niet ver er vandaan lag een 'vloer' waarop de graankorrels uit de aren werden geslagen en het kaf van het koren werd gescheiden. Deze dors- of wanvloer lag op een plek waar genoeg wind was om het graan te wannen. 10 Henk Abma, Ruth. Verklaring van een bijbelgedeelte, Kampen z.j., 55. 11 Het woord dat hier gebruikt wordt, kanaf, heeft een dubbele betekenis: 'vleugel' en '(een punt van de) mantel'. Wat betreft 'vleugel': Van God werd gezegd, dat weerlozen bescherming vonden onder Gods vleugels (Ruth 2:12; Exodus 19:4; Deuteronomium 21:11; Psalm 17:8; 36:8; 57:2); bescherming onder Gods vleugel is alleen te vinden via mensen die beschutting bieden. Wat betreft het woord 'mantel': In de tijd dat er nog geen ambtenaar van de burgerlijke stand bestond en er geen documenten waren om iets vast te leggen, waren er bepaalde gebaren of handelingen waarmee mensen afspraken bekrachtigden. Een man die zijn mantel uitspreidde over een vrouw, gaf daarmee aan dat hij haar tot vrouw nam (vgl. Ezechiël 16:8). 12 Henk Abma, a.w., 51. 13 Ellen van Wolde, Ruth en Noömi, twee vreemdgangers, Baarn 1993, 127: '... alles draait nu om Obed, de vader van Jisaï (Jesse) en David. De geslachtslijst die volgt is imponerend: tien geslachten culmineren in de verwekking van David, de grote koning van Israël. Ruth, de vrouw die meer waard is dan zeven zonen trouwt met de man op de zevende plaats, de plaats van de volheid, in de lijn naar David. En zo blijkt Boaz de held van het boek te zijn, en niet Naomi of Ruth. Of misschien is niet Boaz de held, maar David, want met zijn naam eindigt het boek Ruth.' Th.C.Vriezen en A.S.van der Woude stellen in: Literatuur van Oud-Israël, Wassenaar 1973, 283: 'Het noemen van Davids naam, uitgerekend precies aan het slot der vertelling (4:17), toont dat het verhaal bedoelt de afkomst van David uit een Moabitische te onderstrepen.' 11