Redactie: Prof. dr. Pier Prins Prof. dr. Caroline Braet Handboek klinische ontwikkelingspsychologie
Redactie: Prof. dr. Pier Prins Prof. dr. Caroline Braet Handboek klinische ontwikkelingspsychologie Tweede, geheel herziene druk Houten 2014
ISBN 978-90-368-0494-3 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 847 Foto omslag: Pier Prins Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Eerste druk 2008 Tweede, geheel herziene druk 2014 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V Inhoud I Deel 1 1 Ontwikkeling en psychopathologie.............................................. 3 Caroline Braet, Pier Prins en Patricia Bijttebier 1.1 Wat is afwijking van de normale ontwikkeling?....................................... 5 1.2 Modellen van normale ontwikkeling................................................. 11 1.3 Ontwikkelingspsychopathologie en klinische ontwikkelingspsychologie: begripsomschrijvingen............................................................... 19 1.4 De dynamiek van risico- en beschermende factoren.................................. 24 1.5 Ontwikkelingstrajecten: stabiliteit en verandering in afwijkend functioneren........ 43 1.6 Preventie van afwijkende ontwikkeling.............................................. 48 Literatuur............................................................................ 52 2 Klinische ontwikkelingsneuro psychologie...................................... 57 Hanna Swaab 2.1 Inleiding............................................................................. 59 2.2 Groei en ontwikkeling van de hersenen en mogelijke verstoring..................... 59 2.3 Hersenen-omgevinginteractie....................................................... 67 2.4 Risicofactoren en beschermende factoren............................................ 67 2.5 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 69 2.6 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 74 Literatuur............................................................................ 75 3 Genetica en de ontwikkeling van kinderen..................................... 77 Meike Bartels en Dorret Boomsma 3.1 Inleiding............................................................................. 79 3.2 Oorzaken van individuele verschillen in de ontwikkeling: erfelijkheid en omgeving.................................................................. 80 3.3 Ontwikkeling en prognose: tweelingonderzoek naar stabiliteit van emotionele en gedragsproblemen bij kinderen...................................... 88 3.4 Implicaties voor de klinische praktijk................................................. 91 3.5 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 93 Literatuur............................................................................ 95 4 Prenataal verworven kwetsbaarheid............................................ 99 Bea Van den Bergh 4.1 Inleiding............................................................................. 101 4.2 Kennis van (normale) ontwikkelingsprocessen en inzicht in kwetsbaarheid.......... 101 4.3 Risicofactoren: teratogene en gedragsteratogene factoren........................... 108 4.4 Ontwikkeling en prognose: enkele voorbeelden....................................... 112 4.5 Werkingsmechanismen en aanzet tot een algemeen model.......................... 116 4.6 Implicaties voor diagnostiek en interventie.......................................... 118 4.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 119 Literatuur............................................................................ 119
VI Inhoud 5 Temperament, persoonlijkheidstrekken en de ontwikkeling van emotionele en gedragsproblemen............................................... 123 Filip De Fruyt, Barbara De Clercq en Marleen De Bolle 5.1 Inleiding............................................................................. 125 5.2 Het verschil tussen temperament en persoonlijkheid................................. 125 5.3 Persoonlijkheidstrekken en psychopathologie....................................... 130 5.4 Implicaties voor diagnostiek......................................................... 135 5.5 Stabiliteit versus verandering: implicaties voor interventie........................... 136 5.6 Interventiemogelijkheden........................................................... 138 5.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 140 Literatuur............................................................................ 140 6 Gezin en afwijkende ontwikkeling............................................... 143 Maja Deković en Peter Prinzie 6.1 Inleiding............................................................................. 145 6.2 Gezin en afwijkende ontwikkeling................................................... 145 6.3 Risico- en beschermende factoren in het gezin....................................... 147 6.4 Mechanismen en aanzet tot een transactioneel model............................... 156 6.5 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 159 6.6 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 161 Literatuur............................................................................ 162 7 Relaties met leeftijdgenoten..................................................... 167 Jan Bijstra en Jeannette Doornenbal 7.1 Inleiding............................................................................. 169 7.2 Normale en problematische relatievorming.......................................... 169 7.3 Problematische relatievorming en gevolgen voor de verdere ontwikkeling............ 171 7.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 173 7.5 Problematische relatievorming bij leeftijdgenoten als een transactioneel proces..... 176 7.6 Implicaties voor assessment, preventie en behandeling.............................. 178 7.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 182 Literatuur............................................................................ 183 8 Cultuur, acculturatie en afwijkende ontwikkeling.............................. 187 Paul Vedder 8.1 Inleiding............................................................................. 189 8.2 Prevalentie van probleemgedrag..................................................... 192 8.3 Risico- en beschermende factoren.................................................... 196 8.4 Verklarende mechanismen........................................................... 199 8.5 Assessment, diagnostiek en de validiteit van oordeelsvorming....................... 202 8.6 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 203 Literatuur............................................................................ 205 II Deel 2 9 Assessment van psychopathologie: categorisch of dimensioneel?............ 211 Hans Grietens 9.1 Inleiding............................................................................. 213
Inhoud VII 9.2 Normale en abnormale uitingsvormen van psychopathologie: modellen, tradities, uitgangspunten en onderliggende theoretische assumpties................ 214 9.3 Implicaties voor diagnostiek: concretisering van beide systemen in diagnostische instrumenten.......................................................... 220 9.4 Een kritisch-evaluatieve analyse van beide systemen................................. 221 9.5 Naar een integratie van modellen?................................................... 224 9.6 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 226 Literatuur............................................................................ 228 10 Vroege socialisatieproblemen.................................................... 231 Joop Bosch en Ellen Moens 10.1 Inleiding............................................................................. 233 10.2 Beschrijving van socialisatieproblemen: normale en abnormale uitingsvormen...... 233 10.3 Risico- en beschermende factoren................................................... 238 10.4 Mechanismen en aanzet tot een transactioneel model............................... 240 10.5 Implicaties voor assessment en interventie........................................... 241 10.6 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 247 Literatuur............................................................................ 248 11 Agressieve en regelovertredende gedragsproblemen......................... 253 Bram Orobio de Castro 11.1 Inleiding............................................................................. 255 11.2 Agressie en regelovertreding: normale en afwijkende vormen....................... 255 11.3 Ontwikkelingsverloop................................................................ 257 11.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 258 11.5 Van risico s naar oorzaken: oorzakelijke mechanismen in de ontwikkeling van gedragsproblemen.............................................................. 262 11.6 Integratie van perspectieven: een transactioneel model.............................. 268 11.7 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 269 11.8 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 273 Literatuur............................................................................ 273 12 Stoornissen in de aandacht en impulsregulatie................................. 277 Pier Prins en Saskia van der Oord 12.1 Inleiding............................................................................. 279 12.2 Aandachts- en impulsregulatie: normale en afwijkende vormen...................... 279 12.3 Ontwikkeling en prognose........................................................... 286 12.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 288 12.5 Verklaringsmodellen en aanzet tot een transactioneel model........................ 290 12.6 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 292 12.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 297 Literatuur............................................................................ 298 13 Angst en angststoornissen........................................................ 303 Peter Muris 13.1 Inleiding............................................................................. 305 13.2 Beschrijving van angst: normale en abnormale uitingsvormen....................... 305 13.3 Ontwikkelingsaspecten.............................................................. 306
VIII Inhoud 13.4 Ontwikkeling en prognose van angststoornissen..................................... 307 13.5 Risicofactoren en beschermende factoren............................................ 308 13.6 Instandhoudende factoren........................................................... 315 13.7 Mechanismen en aanzet tot een transactioneel model............................... 316 13.8 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 318 13.9 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 320 Literatuur............................................................................ 320 14 Stemmingsproblemen en depressie............................................. 325 Caroline Braet, Laura Wante en Benedikte Timbremont 14.1 Inleiding............................................................................. 327 14.2 Stemmingswisselingen bij kinderen: normale en abnormale uitingsvormen.......... 327 14.3 Ontwikkeling en prognose........................................................... 330 14.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 332 14.5 Mechanismen en aanzet tot een transactioneel model............................... 336 14.6 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 341 14.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 344 Literatuur............................................................................ 346 15 Leerproblemen en leerstoornissen............................................... 349 Wied Ruijssenaars, Alexander Minnaert en Pol Ghesquière 15.1 Inleiding............................................................................. 351 15.2 Kenmerken van leerproblemen en leerstoornissen................................... 352 15.3 Ontwikkeling en prognose........................................................... 357 15.4 Risico- en protectieve factoren....................................................... 358 15.5 Mechanismen en aanzet tot een transactioneel ontwikkelingsmodel voor leerproblemen en leerstoornissen.................................................... 360 15.6 Implicaties voor assessment en interventie........................................... 365 15.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 369 Literatuur............................................................................ 369 16 Autismespectrumstoornis........................................................ 373 Herbert Roeyers en Petra Warreyn 16.1 Inleiding............................................................................. 375 16.2 Beschrijving van het autistisch spectrum............................................. 375 16.3 Longitudinaal onderzoek: ontwikkeling en prognose................................ 376 16.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 378 16.5 Mechanismen en aanzet tot een transactioneel model............................... 379 16.6 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 383 16.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 388 Literatuur............................................................................ 388 17 Verstandelijke beperking......................................................... 393 Albert Ponsioen en Jan Plas 17.1 Inleiding............................................................................. 395 17.2 Verstandelijke beperking: vormen en definities...................................... 398 17.3 Ontwikkeling en prognose........................................................... 404 17.4 Risicofactoren........................................................................ 405
Inhoud IX 17.5 Mechanismen en aanzet tot een model............................................... 409 17.6 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 409 17.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 413 Literatuur............................................................................ 415 18 Gehechtheid en kindermishandeling........................................... 419 Lenneke Alink, Rien van IJzendoorn, Eveline Euser en Marian Bakermans-Kranenburg 18.1 Inleiding............................................................................. 421 18.2 Kindermishandeling................................................................. 421 18.3 Gehechtheid......................................................................... 426 18.4 Kindermishandeling en gehechtheid................................................. 428 18.5 Naar een bio-ecologisch model van kindermishandeling en gehechtheidsproblemen: een integratie van risico- en beschermende factoren................................. 432 18.6 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 435 18.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 438 Literatuur............................................................................ 439 19 Eetproblemen in de adolescentie................................................ 443 Lien Goossens, Caroline Braet en Anita Jansen 19.1 Inleiding............................................................................. 445 19.2 Eetgewoonten: normale en abnormale uitingsvormen............................... 445 19.3 Prevalentie, ontwikkeling en prognose............................................... 448 19.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 450 19.5 Mechanismen en aanzet tot verklaringsmodellen.................................... 455 19.6 Diagnostiek en behandeling......................................................... 459 19.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 463 Literatuur............................................................................ 464 20 Middelenmisbruik en verslaving................................................. 467 Reinout Wiers en Rutger Engels 20.1 Inleiding............................................................................. 469 20.2 Middelengebruik: normale en afwijkende vormen................................... 469 20.3 Verslavingsgedrag: ontwikkeling en prognose....................................... 471 20.4 Risico- en beschermende factoren.................................................... 473 20.5 Mechanismen en aanzet tot een kwetsbaarheidmodel............................... 474 20.6 Implicaties voor diagnostiek en behandeling......................................... 483 20.7 Conclusie en toekomstperspectief................................................... 485 Literatuur............................................................................ 486 Register............................................................................. 491
XI Inleiding De psychologie is een dynamisch vakgebied en volop in ontwikkeling. Voortdurend zoekt men naar een integratie van verschillende perspectieven, zoals het klinische en het ontwikkelingsperspectief. De klinische ontwikkelingspsychologie is daar een mooi voorbeeld van. De afgelopen drie decennia is het onderzoek op het gebied van het afwijkende functioneren van kinderen en jongeren bekend onder de termen abnormal child psychology en clinical child psychology explosief toegenomen. In deze relatief korte tijd is er een gedegen empirische traditie opgebouwd, waarin uiteenlopende aspecten van de afwijkende ontwikkeling worden bestudeerd. Ook zijn er talrijke grootschalige preventie- en interventieprojecten opgezet en geëvalueerd voor kinderen en jongeren met emotionele en gedragsstoornissen. Toch ontbreekt het in deze onderzoeken dikwijls aan een brede kijk op kinderen, hun context en hun ontwikkeling. Er zijn voldoende aanwijzingen dat de problemen van kinderen en adolescenten onderscheiden moeten worden van die van volwassenen. Modellen die ontwikkeld zijn voor het begrijpen van psychopathologie bij volwassenen zijn niet zomaar op kinderen van toepassing. Naast kennis uit de klinische kinder- en jeugdpsychologie zullen ook inzichten uit de ontwikkelingspsycho(patho)logie een meer prominente rol moeten gaan spelen bij het bestuderen van kinderen en jongeren in hun afwijkende ontwikkeling. De klinische ontwikkelingspsychologie beoogt deze doelstelling te realiseren, omdat zij zich bezighoudt met de bestudering van afwijkingen van de normale ontwikkeling en de implicaties hiervan. Hiermee sluit ze aan bij de traditie van de ontwikkelingspsychopathologie, maar gaat daarbij tevens een stap verder en betrekt in haar onderzoek ook de klinische implicaties van de verworven inzichten voor diagnostiek en behandeling. Het afwijkend functioneren van kinderen en jeugdigen is een onderwerp dat velen raakt. Het staat volop in de belangstelling van wetenschappers en beleidsmakers. Hoewel de meerderheid van de kinderen en jongeren zich positief ontwikkelt, neemt de druk op de praktijk van de jeugdzorg gestaag toe. Een groot aantal kinderen vertoont ontwikkelingsproblemen en problemen op het gebied van gedrag en emoties. De behoefte aan kennis waarmee deze problemen te begrijpen en te verhelpen zijn is groot. Wij meenden dan ook ruim vijf jaar geleden dat het hoog tijd was voor een Nederlandstalige tekst op het gebied van de klinische ontwikkelingspsychologie, waarin de meest recente stand van zaken werd weergegeven. Het succes van de eerste editie van het Handboek klinische ontwikkelingspsychologie bevestigde de juistheid van deze gedachte. De snelle ontwikkelingen in het vakgebied maakt een tweede, geheel herziene editie echter noodzakelijk. Alle hoofdstukken zijn herzien en geactualiseerd, maar de structuur van het boek en van de afzonderlijke hoofdstukken is ongewijzigd gebleven. Dit Handboek gaat over de afwijkende ontwikkeling van kinderen en jongeren, over de voorlopers ervan, over causale mechanismen en factoren die deze ontwikkeling in stand houden en over preventie- en behandelingsmogelijkheden.
XII Inleiding Deel I gaat over fundamentele onderwerpen als genetische kwetsbaarheid, ontwikkelingsneuropsychologie, pre- en perinatale ontwikkeling. Ook enkele van de belangrijkste ontwikkelingscontexten van baby tot volwassene, zoals opvoeding en het gezin, relaties met leeftijdgenoten, en de cultuur komen aan de orde. Deel II behandelt vervolgens veel voorkomende vormen van afwijkend functioneren van kinderen en jongeren, zoals gedragsproblemen, angst- en stemmingsproblemen, pervasieve ontwikkelingsproblemen, eetproblemen en verslaving. Leidraad voor elk hoofdstuk is een transactionele benadering van causale mechanismen en een longitudinaal perspectief op de afwijkende ontwikkeling. Verder wordt uitgegaan van de veronderstelling dat biologie gedrag beïnvloedt en dat tegelijkertijd gedrag biologische mechanismen beïnvloedt. Er is sprake van een voortdurende wisselwerking tussen aanleg en omgeving. In alle bijdragen wordt benadrukt dat kinderen en jongeren door de omgeving worden beïnvloed, maar evenzeer hun omgeving beïnvloeden. Wij danken de auteurs, allen experts op hun terrein, opnieuw voor hun inspanningen om dit perspectief in hun bijdrage vorm te geven. Wij hopen dat ook deze tweede, geheel herziene editie van het Handboek klinische ontwikkelingspsychologie weer een inspirerend en bruikbaar kader zal bieden voor studenten, onderzoekers en collega s in de praktijk. Uiteindelijk zal dit, naar wij hopen, ten goede komen aan de kinderen en jongeren die in hun ontwikkeling bedreigd worden. Pier J.M. Prins Programmagroep Ontwikkelingspsychologie, Universiteit van Amsterdam Caroline Braet Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie, Universiteit Gent
XIII Over de auteurs Mw. prof. dr. Lenneke R.A. Alink is als bijzonder hoogleraar Voorkomen, gevolgen en aanpak van kindermishandeling vanwege het Jan Brouwer Fonds verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en als universitair hoofddocent aan de Universiteit Leiden. Mw. prof. dr. Marian J. Bakermans-Kranenburg is als hoogleraar Pedagogische Wetenschappen met speciale aandacht voor de neurobiologische achtergronden van opvoeding en ontwikkeling verbonden aan de Universiteit Leiden. Mw. prof. dr. Meike Bartels is als University Research Chair in Genetics and Wellbeing verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam, afdeling Biologische Psychologie. Dr. Jan O. Bijstra is als onderzoekscoördinator verbonden aan het Regionaal Expertisecentrum Noord Nederland cluster 4 (RENN4). Mw. prof. dr. Patricia Bijttebier is als hoogleraar ontwikkelingpsychopathologie verbonden aan de onderzoekseenheid Schoolpsychologie en Ontwikkelingspsychologie van Kind en Adolescent van KU Leuven. Dr. Joop D. Bosch is als klinisch psycholoog en cognitief gedragstherapeut verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam, afdeling Ontwikkelingspsychologie. Mw. prof. dr. Caroline Braet, klinisch psycholoog, gedragstherapeut, is als hoogleraar verbonden aan de Universiteit Gent, Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids-, & Sociale Psychologie. Ze is gespecialiseerd in klinische ontwikkelingspsychologie. Mw. dr. Marleen De Bolle is als FWO post-doctoraal onderzoeker verbonden aan de Universiteit Gent, vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie. Zij is gespecialiseerd in studie van de associaties tussen persoonlijkheid en negatief affect bij kinderen. Mw. prof. dr. Barbara De Clercq is als docent verbonden aan de Universiteit Gent, vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie. Zij is gespecialiseerd in persoonlijkheidsonderzoek bij kinderen. Prof. dr. Filip De Fruyt is als Gewoon Hoogleraar verbonden aan de Universiteit Gent, Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie. Hij is gespecialiseerd in toegepaste persoonlijkheidspsychologie. Mw. prof. dr. Maja Deković, hoogleraar Orthopedagogiek, afdeling Orthopedagogiek: psychosociale problemen, Faculteit der Sociale wetenschappen, Universiteit Utrecht. Mw. dr. Jeannette M. Doornenbal, pedagoog, is als lector Integraal Jeugdbeleid verbonden aan de Hanzehogeschool Groningen, Kenniscentrum CaRES (Care, Rehabilitation, Education and Sport).
XIV Over de auteurs Mw. prof. dr. Dorret I. Boomsma is als hoogleraar verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam, afdeling Biologische Psychologie. Prof. dr. Rutger C.M.E. Engels, Trimbos-instituut, Utrecht en Behavioural Science Institute, Radboud Universiteit Nijmegen. Mw. dr. Eveline M. Euser, Infant Mental Health Centrum OuderKindLijn, Amsterdam. Prof. dr. Pol Ghesquière, orthopedagoog, is als hoogleraar Orthopedagogiek verbonden aan de KU Leuven. Mw. dr. Lien Goossens, postdoctoraal onderzoeker, Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en pedagogische wetenschappen. Prof. dr. Hans Grietens, orthopedagoog, is als hoogleraar verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, afdeling Orthopedagogiek. Prof. dr. Marinus H. van IJzendoorn is als hoogleraar Pedagogische Wetenschappen verbonden aan de Universiteit Leiden. Mw. prof. dr. Anita Jansen, hoogleraar, Universiteit Maastricht, Faculteit der Psychologie. Prof. dr. Alexander E.M.G. Minnaert, schoolpsycholoog en onderwijskundige, is als hoogleraar Orthopedagogiek en Klinische onderwijskunde en orthopedagogiek verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dr. Ellen Moens is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent. Prof. dr. Peter E.H.M. Muris is als hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie verbonden aan de Universiteit Maastricht, afdeling Klinisch Psychologische Wetenschap, Faculteit voor Psychologie en Neurowetenschappen, en tevens werkzaam als GZ-psycholoog/cognitief-gedragstherapeut bij de afdeling Kinder- en Jeugdzorg van de RIAGG Maastricht. Prof. dr. Bram Orobio de Castro is als hoogleraar Experimentele ontwikkelingspsychopathologie verbonden aan de Universiteit Utrecht en is als hoofddocent onderzoek verbonden aan de opleiding tot klinisch psycholoog kinder en jeugd. Drs. Jan Plas, GZ-psycholoog, is werkzaam in eigen praktijk in Assen en consulent bij het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) in Zwolle. Dr. Albert Ponsioen, klinisch neuropsycholoog, werkzaam bij Lucertis Kinder- en Jeugdpsychiatrie in Velsen en Rotterdam en bij het Landelijk Kenniscentrum LVB in Utrecht. Tevens voorzitter van de Stichting Gaming & Training in Polsbroek. Prof. dr. Pier J.M. Prins, GZ-psycholoog en gedragstherapeut, is als hoogleraar Klinische kinder- en jeugdpsychologie verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.
Over de auteurs XV Prof. dr. Peter Prinzie is hoogleraar orthopedagogiek, afdeling Pedagogische wetenschappen, Faculteit der Sociale wetenschappen, Erasmus Universiteit Rotterdam. Prof. dr. Herbert Roeyers, Universiteit Gent, vakgroep Experimenteel-klinische en gezondheidspsychologie. Prof. dr. Wied A.J.J.M. Ruijssenaars, orthopedagoog, is als hoogleraar Orthopedagogiek verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Mw. prof. dr. Hanna Swaab is hoogleraar neuropedagogiek, afdeling Neuropedagogiek en ontwikkelingsstoornissen, Universiteit Leiden, faculteit der Sociale wetenschappen. Mw. dr. Benedikte Timbremont, klinisch psycholoog, is verbonden aan het Vrij CLB regio Gent. Ze promoveerde op een klinisch ontwikkelingspsychologisch proefschrift over depressie bij kinderen aan Ugent, o.l.v. prof. C. Braet. Ze was tevens als klinisch psycholoog verbonden aan het Gentse Universitaire Therapiecentrum Kind & Adolescent. Mw. prof. dr. Bea R.H. Van den Bergh is als director babylab Departement ontwikkelingspsychologie verbonden aan de Tilburg University, afdeling Ontwikkelingspsychologie. Zij is ook gasthoogleraar aan de Onderzoeksgroep voor Gezondheidspsychologie aan de KU Leuven en deeltijd senior researcher bij het kenniscentrum van het Departement voor Welzijn, Volksgezondheid en Gezin van de Vlaamse Overheid te Brussel. Mw. prof. dr. Saskia Van der Oord is verbonden aan de Onderzoeksgroep Klinische psychologie van de KU Leuven en aan de Programmagroep Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit van Amsterdam. Prof. dr. Paul H. Vedder, ontwikkelingspsycholoog en onderwijskundige, is als hoogleraar Orthopedagogiek (jeugdhulpverlening en gedragsproblemen van jongeren) verbonden aan de Universiteit Leiden. Mw. drs. Laura Wante, doctoraalstudent, Universiteit Gent, vakgroep Ontwikkelings-, persoonlijkheids- en sociale psychologie. Werkt momenteel aan een klinisch ontwikkelingspsychologisch proefschrift over depressie bij kinderen o.l.v. prof. C. Braet. Ze is tevens als klinisch psycholoog verbonden aan het Gentse Universitaire Therapiecentrum Kind & Adolescent. Mw. dr. Petra Warreyn, Universiteit Gent, vakgroep Experimenteel-klinische en gezondheidspsychologie. Prof. Reinout W. Wiers, hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie, Addiction Development and Psychopathology (ADAPT)-lab, Ontwikkelingspsychologie, Universiteit van Amsterdam.
XVII Over de redacteuren Prof. dr. Pier Prins is GZ-psycholoog en gedragstherapeut. Hij is als hoogleraar Klinische kinder- en jeugdpsychologie verbonden aan de Programmagroep Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit van Amsterdam. Hij geeft onderwijs op het gebied van de klinische ontwikkelingspsychologie en doet onderzoek naar de effectiviteit van psychosociale interventies voor kinderen en jongeren met aandachts- en impulsiviteitsproblemen, agressie en angst. Hij is betrokken bij E-health-onderzoeksprojecten en bij het toepassen van gaming in executieve functietrainingen. Adres: Universiteit van Amsterdam, Programmagroep Ontwikkelingspsychologie, Weespersplein 4, 1018 XA Amsterdam. Mw. prof. dr. Caroline Braet is klinisch psycholoog en gedragstherapeut. Zij is als hoogleraar aan de vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent. Zij geeft onderwijs op het gebied van de ontwikkelingspsychopathologie en doet onderzoek naar het ontstaan en de instandhouding van psychopathologie bij kinderen, alsook het assessment en behandeling ervan. Momenteel leidt zij projecten op het vlak van obesitas en eetstoornissen, depressie, hechting en gedragsproblemen bij kinderen. Zij is consulent op de kinderpolikliniek van het Universitair Ziekenhuis van Gent, het Medisch Pediatrisch Centrum in De Haan en zij is coördinator en supervisor bij het Universitair Psychologisch Centrum Kind & Adolescent te Gent. Adres: Universiteit Gent, H. Dunantlaan 2, 9000 Gent.