74OF86 RWD rapporten.indd 1 23-10-2007 14:23:15
74OF86 RWD rapporten.indd 2 23-10-2007 14:23:21
Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 3 Inleiding... 4 Het watersysteem... 4 De normen... 6 Het onderzoek... 6 Onderzoek naar de huidige situatie... 7 Dilemma... 8 Onderzoek naar de toekomstige situatie... 9 Maatregelen voor de korte termijn... 10 Samenvatting 2007 31 74OF86 RWD rapporten.indd 3 23-10-2007 14:23:22
Inleiding In het najaar van 1998 heeft een langdurige periode van hevige neerslag geleid tot wateroverlast in grote delen van Nederland. Ook langs het Meppelerdiep en in Meppel heeft dit geleid tot wateroverlast. Naar aanleiding van de wateroverlast is men anders gaan denken over het waterbeheer. In het verleden werd alles ingezet om water zo snel mogelijk af te voeren. Het watersysteem heeft daardoor weinig ruimte waardoor wateroverlast optreedt. Nu kijkt men naar de mogelijkheden om water vast te houden, te bergen voordat gekeken wordt naar afvoeren. Hiermee wordt het afwentelen van wateroverlast zo veel mogelijk voorkomen. In het stroomgebied van het Meppelerdiep zijn verschillende ontwikkelingen gaande. De waterkering langs het Meppelerdiep is aangewezen door de provincie Overijssel als regionale waterkering. Binnenkort wordt de damwand langs de zuidzijde van het Meppelerdiep vervangen in opdracht van Rijkswaterstaat Oost Nederland. Waterschap Groot Salland en waterschap Reest en Wieden gaan de regionale waterkering ophogen om aan de normen van de regionale waterkering te voldoen. Er loopt een planstudie om de keersluis in Zwartsluis aan te passen, zodat de scheepvaart minder vaak wordt gestremd bij hoogwater. Waterschap Reest en Wieden, dat het stroomgebied grotendeels in beheer heeft, zal meerdere maatregelen in het bovenstrooms gebied nemen om meer water te kunnen vasthouden en te bergen. De provincie Drenthe is bezig met de uitwerking van het POP (Provinciaal Ontwikkelingsplan) waarin o.a. de ruimte om water te kunnen vasthouden en bergen wordt vastgelegd. Voor alle maatregelen is slechts gekeken naar een aspect van het waterbeheer, een integrale aanpak van de knelpunten ontbrak. Uit een landelijke studie van Rijkswaterstaat bleek, dat voor het Meppelerdiep er zich zeker in de toekomstige situatie knelpunten op het gebied van waterkwantiteit kunnen voordoen. Deze constatering en alle ontwikkelingen waren voor de betrokken organisaties een belangrijke aanleiding voor het gezamenlijk uitvoeren van een integraal onderzoek naar de waterproblematiek rondom Meppel. Deze samenvatting geeft het resultaat van de studie Naar een duurzaam en veilig Meppelerdiep (Hydrologic juli 2007). Het watersysteem Het stroomgebied van het Meppelerdiep beslaat een groot gedeelte van Drenthe van Assen tot en met Meppel en Hoogeveen tot en met Havelte. In figuur 1 beslaan alle blauw gekleurde gebieden het stroomgebied van het Meppelerdiep. Regen, dat valt in dit gebied en tot afstroming komt, stroomt uiteindelijk naar Meppel naar het Meppelerdiep. Het water komt via vijf beken en kanalen samen in Meppel. Dit zijn de Drentse Hoofdvaart, de Oude Vaart, de Wold Aa, de Hoogeveense Vaart en de Reest. 4 Figuur 1 Stroomgebied Meppelerdiep Figuur 2 Meppel, het begin v.h. Meppelerdiep 4Samenvatting 2007 Samenvatting 2007 2 74OF86 RWD rapporten.indd 4 23-10-2007 14:23:22
Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep 19 28 Onder normale omstandigheden stroomt het water van het hoger gelegen Drenthe naar Meppel en via het Meppelerdiep naar Zwartsluis. Bij Zwartsluis stroomt het water dan door de sluizen naar het Zwarte Water, het IJsselmeer en via de spuisluizen op de Afsluitdijk komt het water uiteindelijk terecht in de Waddenzee. Maar dit is niet altijd zo. Zoals ook uit de volgende afbeeldingen blijkt. Als het vanuit het Noordwesten gaat waaien, dan wordt het water opgestuwd naar Meppel. Om te voorkomen dat de waterstand in het Meppelerdiep te hoog wordt, gaan de sluizen dicht en wordt het gemaal aangezet. 5 6 Het peil in het Meppelerdiep kan zo vast worden gehouden. Echter slechts totdat de capaciteit van het gemaal wordt bereikt. Het gemaal Zedemuden is in 1974 gebouwd en heeft een capaciteit van 112,5 m 3 /s. Dit is een gigantische hoeveelheid water. Het gemaal werkt op stroom. Wanneer de hoeveelheid water vanuit het stroomgebied groter is dan de capaciteit van het gemaal Zedemuden, stijgt de waterstand in het Meppelerdiep snel. Dit gebeurde in 1998. Toen trad er wateroverlast op in Meppel, maar ook langs het Meppelerdiep stroomde water over de waterkering. Samenvatting 2007 53 74OF86 RWD rapporten.indd 5 23-10-2007 14:23:31
De normen Het watersysteem moet aan bepaalde normen voldoen. Langs het Meppelerdiep ligt een regionale waterkering (tussen Meppel en Zwartsluis). Deze waterkering moet een waterstand kunnen keren die eens in de 200 jaar kan voorkomen. In Meppel zijn geen waterkeringen en daar geldt de norm voor wateroverlast (NBW norm). Gemiddeld eens in de 100 jaar kan er water op straat komen te staan vanuit het Meppelerdiep. Het kan dus best voorkomen, dat na enkele jaren er weer wateroverlast optreedt. Veiligheid (200 jaar) Wateroverlast (100 jaar) Het onderzoek 7 Het bureau Hydrologic heeft in opdracht van de provincies, waterschappen en Rijkswaterstaat de veiligheid van het Meppelerdiep onderzocht voor nu en in de toekomst. Is het watersysteem van het Meppelerdiep nu en in de toekomst (2050) op orde? Het watersysteem is op orde, indien aan de volgende twee normen wordt voldaan: o er niet vaker dan gemiddeld eens per 100 jaar wateroverlast in Meppel voorkomt (normen voor regionale wateroverlast); o de kaden langs het Meppelerdiep niet vaker falen dan gemiddeld eens per 200 jaar (de door de provincie vastgestelde veiligheidsnorm voor de regionale kering). Welke maatregelen zijn het meest geschikt om het watersysteem Meppelerdiep-Meppel nu en in toekomst aan de geldende normen te laten voldoen? Voor het beantwoorden van deze vragen is er een gedetailleerd model van het gehele watersysteem gemaakt, waarmee de werkelijkheid zo nauwkeurig mogelijk is nagebootst. Het model is getoetst aan de wateroverlastgebeurtenis van 1998 en simuleert dat goed. 6Samenvatting 2007 Samenvatting 2007 4 74OF86 RWD rapporten.indd 6 23-10-2007 14:23:40
Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep Onderzoek naar de huidige situatie Indien de totale aanvoer via het Meppelerdiep de gemaalcapaciteit van Zedemuden overschrijdt, leidt dit tot een snelle waterstandstijging in het Meppelerdiep en mogelijk ook tot wateroverlast in Meppel. De snelle waterstandstijging wordt veroorzaakt doordat er weinig berging is in het kanaalpand van het Meppelerdiep tussen Meppel en Zwartsluis. Hierdoor is het watersysteem Meppelerdiep-Meppel erg gevoelig voor een vergroting van de aanvoer van water. 3 2.5 Waterstand (m+nap) 2 1.5 1 0.5 Knikpunt Meppel Regionale kering 0 1 10 100 200 1000 Herhalingstijd (jaar) Bovenstaand figuur laat zien hoe vaak een bepaalde waterstand voorkomt. Op de verticale as staat de waterstand. Een waterstand van NAP + 0.50 m komt jaarlijks voor ( 1 keer per jaar). Een hogere waterstand van NAP + 0.60 m komt eens in de 10 jaar voor. Op de horizontale as staat dat de waterstand die eens in de 100 jaar voorkomt (herhalingstijd = 100) hoger is dan NAP +1.00 m. Er mag niet vaker dan gemiddeld eens in de 100 jaar wateroverlast optreden. Het maaiveld in delen van Meppel ligt op ongeveer NAP + 1 m (oranje stippellijn). In de grafiek is te zien dat in de huidige situatie de kans op wateroverlast in Meppel groter is dan 1 keer in de 100 jaar (de blauwe lijn ligt op dit punt hoger dan de oranje stippellijn). Systeem voldoet niet aan de normen en is dus nu niet op orde! De laagste delen van de waterkering liggen op NAP +0.70 m (rode streepjeslijn). De waterkering moet een waterstand kunnen keren die eens in de 200 jaar voor kan komen (herhalingstijd = 200). De waterstand die hoort bij eens in de 200 jaar is NAP +1.70 m. De laagste delen van de waterkering zijn NAP + 0.70 m (de rode streepjeslijn) en dus veel lager dan NAP +1.70 m. De waterkering voldoet dus niet aan de norm. Uit het onderzoek blijkt, dat het huidige systeem niet op orde is: een groot deel van de waterkering langs het Meppelerdiep voldoet niet aan de norm en tevens is de kans op wateroverlast in Meppel te groot. In bovenstaand figuur is tevens te zien, dat de blauwe lijn opeens steiler wordt. Dit knikpunt geeft aan, dat de capaciteit van het gemaal bereikt is. Bij het bereiken van het knikpunt komt er meer water op het Meppelerdiep. Het gemaal kan dus niet voldoende water overpompen naar het Zwarte water. Het gevolg is dat de waterstand sneller gaat stijgen. Klimaatveranderingen zorgen er onder andere voor dat het meer gaat regenen. Hogere waterstanden zullen hierdoor vaker voorkomen. Het gemaal zal dan sneller zijn capaciteit bereiken. Het knikpunt in de figuur zal hierdoor naar links verschuiven. Waterstand stijgt snel bij zeer hoge afvoeren. Samenvatting 2007 75 74OF86 RWD rapporten.indd 7 23-10-2007 14:23:43
Dilemma Wanneer de waterkering wordt opgehoogd en daarmee voldoet aan de norm, leidt dit echter tot meer wateroverlast in Meppel. Door het ophogen van de waterkering vindt er geen overstroming in het Staphorsterveld meer plaats en stijgt de waterstand in Meppel. Dit heeft extra wateroverlast en schade in Meppel tot gevolg en leidt er bijvoorbeeld toe dat het zuidelijk deel van Meppel voor een belangrijk deel onder water komt te staan. Huidige te lage kaden Kaden op orde (normhoogte) 1.5-2 miljoen m 3 0 miljoen m 3 Aangezien het watersysteem onder de huidige omstandigheden niet op orde is, valt te verwachten dat de toekomstige klimaatveranderingen het probleem versterken indien er geen compenserende maatregelen worden getroffen. Het toekomstige klimaat (2100), volgens het WB21-middenscenario, leidt in vergelijking met nu tot meer dan een verdubbeling van het niet af te kunnen voeren water in het Meppelerdiep. Dit betekent dat er maatregelen dienen te worden gevonden die zowel het huidige systeem op orde kunnen brengen als de toekomstige klimaatveranderingen kunnen compenseren. Voldoen aan norm van de kades leidt tot grotere wateroverlast in Meppel In de huidige situatie is er 1,5 tot 2 miljoen m 3 water te veel op het Meppelerdiep. De hoeveelheid is te vergelijken met 300 voetbalvelden met een laag water van 1 m. In de toekomst wordt het probleem groter door klimaatsveranderingen. Er zal dan 2 tot 5 miljoen m 3 te veel aan water op het Meppelerdiep komen. 8Samenvatting 2007 Samenvatting 2007 6 74OF86 RWD rapporten.indd 8 23-10-2007 14:23:46
Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep Onderzoek naar de toekomstige situatie Waterschap Reest en Wieden is waterbeheerder van bijna het hele stroomgebied van het Meppelerdiep. Het waterschap heeft samen met haar medebeheerders de komende jaren afgesproken om een breed scala aan maatregelen (de zogenaamde WB21-maatregelen) in het stroomgebied (bovenstrooms van Meppel) te realiseren. Het doel van deze maatregelen is om een duurzamer en robuuster watersysteem te creëren, waarmee zowel lokale wateroverlast wordt voorkomen, alsook de afvoer naar Meppel wordt beperkt. Voorbeelden van deze maatregelen zijn het vasthouden van water in beekdalen en de realisatie van bergingsgebieden. Het bureau Hydrologic heeft naast de berekening van de huidige situatie een berekening gemaakt, waarbij rekening wordt gehouden met toekomstige klimaatveranderingen. Het klimaat verandert en ook het watersysteem verandert door de WB21-maatregelen. Het resultaat van deze veranderingen is te zien in onderstaand figuur. De blauwe lijn geeft de huidige situatie weer en de groene lijn de toekomstige situatie vanaf 2015. 3 2.5 Huidig systeem WB21 (60%) Waterstand (m+nap) 2 1.5 1 Meppel Regionale kering 0.5 Knikpunt 0 200 1 10 100 1000 Herhalingstijd (jaar) Uit de berekeningen volgt, dat met het realiseren van de WB21-maatregelen het watersysteem Meppelerdiep op basis van de normen in de toekomst (2050) grotendeels op orde zal zijn. Uitzondering zijn een aantal lokale laagten in de zuidelijke waterkering langs het Meppelerdiep. Dit betekent, dat als deze worden opgehoogd, de waterkering voldoet en de kans op wateroverlast in Meppel ook aan de normen voldoet. Het knikpunt is opgeschoven naar rechts en is veel minder zichtbaar in de groene lijn. Dit geeft aan dat het watersysteem een stuk minder afhankelijk is geworden van het gemaal. Het watersysteem is aanzienlijk robuuster. Extreme neerslag wordt beter opgevangen in het stroomgebied zelf en wordt minder snel afgevoerd naar Meppel. Het is wel van belang om deze maatregelen zodanig in te richten en te beheren dat de totale cumulatieve afvoer van de beeksystemen richting Meppel zo minimaal mogelijk is. WB21- maatregelen zorgen ervoor dat het watersysteem in de toekomst voldoet. WB21- maatregelen maken het watersysteem robuust De WB21-maatregelen worden echter niet van vandaag op morgen gerealiseerd. Voor de korte termijn tot aan 2015 is er sprake van een restrisico. Indien zich morgen een extreme gebeurtenis voordoet met een herhalingstijd van 200 jaar, zou dit namelijk kunnen leiden tot wateroverlast en schade. Samenvatting 2007 97 74OF86 RWD rapporten.indd 9 23-10-2007 14:23:51
Maatregelen voor de korte termijn Door het realiseren van de WB21-maatregelen wordt het watersysteem van het Meppelerdiep een stuk duurzamer. De WB21-maatregelen zijn gericht op de knelpunten in het stroomgebied, maar zijn zo effectief dat ook het Meppelerdiep daar baat bij heeft. Voor de korte termijn is er echter een probleem. De schade die 1.5-2 miljoen m 3 water kan aanrichtten is dusdanig groot, dat binnen dit project gekeken is naar oplossingen voor de korte termijn welke kosten effectief zijn. 12 De alternatieven die in beeld kwamen zijn de volgende: 1. Wateroverlast in Meppel accepteren tot 2015. 2. Het versnellen van de WB21-maatregelen in het stroomgebied 3. Water aflaten naar de boezem van Noordwest Overijssel via de aflaat Beukers 4. Water via het Staphorsterveld aflaten dus via de waterlopen richting het Zwarte Water 5. Waterberging creëren in een deel van het Staphorsterveld 6. Water bergen in het natuurgebied Hemelrijk 7. Waterbergen in het nieuw te ontwikkelen natuurgebied de Olde Maten 8. Het vergroten van de capaciteit van het gemaal Zedemuden De directe schade in Meppel ( 15-20 miljoen) is vrij groot. Niets doen is dus pas een optie als de kosten van de alternatieven hoger zijn dan de baten (schade) op de korte termijn (verdisconteerd). Het verhogen van de waterkering langs het Meppelerdiep vergroot de schade ( 20 26 miljoen). De WB21-maatregelen zijn helaas niet sneller te realiseren in verband met allerlei ruimtelijke ordeningsprocedures, grondaankoop, planuitwerking en realisatie. Het aflaten van water in de boezem van Noordwest Overijssel kan vrij eenvoudig gerealiseerd worden. Echter is de kans groot dat de boezem op hetzelfde moment ook met te veel water te kampen heeft. De schade in Meppel wordt dan afgewenteld naar de dorpen in de boezem. Voor het Staphorsterveld geldt hetzelfde, 2 miljoen m 3 aan water levert zelfs als dit gecontroleerd gebeurt nog 2-3 miljoen schade op in het gebied. Waterbergen in de natuurgebieden Hemelrijk en Olde Maten zijn niet op korte termijn voor 2015 te realiseren, waardoor de kosten van de maatregelen niet opwegen tegen de baten. 10 Samenvatting 2007 Samenvatting 2007 8 74OF86 RWD rapporten.indd 10 23-10-2007 14:23:56
Naar een Duurzaam en Veilig Meppelerdiep Wat over blijft is het vergroten van de capaciteit van het gemaal Zedemuden. Het gemaal is gebouwd in 1974, waardoor het eventueel mogelijk is om de verbetering van de capaciteit te combineren met groot onderhoud. De kosten van de aanpassingen zijn geschat op 0.3 miljoen. Met het verbeteren van het gemaal wordt niet het gehele restrisico afgevangen. Er blijft een zeer kleine restopgave van 0.1 miljoen m 3 aan water over. Voor bijzondere omstandigheden zoals het falen van het gemaal en situaties extremer dan de normen en het kleine restrisico is het nodig om alternatieven achter de hand te houden. Hiertoe wordt voorgesteld om twee natuurlijke uitwijkmogelijkheden te behouden. Dit is de aflaat Beukers en een overslagbestendige waterkering langs het Meppelerdiep. De gehele waterkering langs de zuidzijde van het Meppelerdiep wordt opgehoogd, maar een klein deel wordt net iets lager (enkele decimeters) aangelegd dan het maaiveld in Meppel. Hiermee wordt voldaan aan de nieuw vast te stellen waterstand behorend bij de norm. Op basis van bovenstaande conclusies wordt aanbevolen de volgende maatregelen aan de betrokken besturen voor te leggen: 1. WB21-maatregelen: Waterschap Reest en Wieden draagt er zorg voor dat 60% van de WB21 maatregelen in 2015 gerealiseerd zijn; 2. De provincie Drenthe faciliteert het waterschap Reest en Wieden bij het nemen van de WB21 maatregelen. Dit doet zij door de benodigde ruimte voor het vasthouden en bergen van water uiterlijk in 2009 planologisch vast te leggen en dit in de uitwerking van de normering voor regionale wateroverlast te verwerken. 3. Gemaal Zedemuden: Rijkswaterstaat vergroot het gemaal Zedemuden met circa 10% voor medio 2009. 4. Provincie Overijssel stelt de Maatgevende Hoogwaterstand van de regionale waterkering langs het Meppelerdiep opnieuw vast op basis van de theoretische Maatgevende Hoogwaterstand die in de studie Naar een duurzaam en veilig Meppelerdiep is vastgesteld. Rekeninghoudend met de voorgenomen maatregelen. 5. Kade Berggierslanden: Waterschap Reest en Wieden verhoogt de kade langs Berggierslanden tot situatie eens in de 200 jaar te weten 1.0 m+nap (aansluitende bij de MHW 0.7 m+nap) 6. Waterschap Groot Salland hoogt de zuidkade van het Meppelerdiep gedifferentieerd op. Op basis van de benodigde kadehoogte wordt de kade ter plekke van een aantal laagten verhoogd om aan de norm eens in de 200 jaar in 2015 te kunnen voldoen. De benodigde hoogte betreft 0.86 m+nap (MHW: 0.56 m+nap) in Zwartsluis oplopend naar 0.97 m+nap (MHW: 0.67 m+nap) bij de instroom van de Hoogeveense Vaart. Echter ter hoogte van het Staphorsterveld wordt de kade op de huidige hoogte in stand gehouden (circa 0.80 m+nap) en overslagbestendig gemaakt, waardoor ook dat stuk kade aan de norm eens in de 200 jaar voldoet; 7. Om zo veel mogelijk schade door wateroverlast te voorkomen als gevolg van inundaties wordt een aantal maatregelen genomen; o De waterbeheerders, Rijkswaterstaat, en de waterschappen Reest en Wieden en Groot Salland, maken voor 1 januari 2008 samen een calamiteiten draaiboek in overleg met de gemeenten. In het draaiboek wordt vastgesteld op welke wijze wordt omgegaan met de twee te behouden mogelijkheden (Staphorsterveld en de Boezem van Noordwest Overijssel) om het te veel aan water te geleiden; o Elk jaar wordt het draaiboek geactualiseerd. Iedere waterbeheerder is hiertoe verantwoordelijk; Samenvatting 2007 119 74OF86 RWD rapporten.indd 11 23-10-2007 14:24:00
74OF86 RWD rapporten.indd 12 23-10-2007 14:24:05