Hoe herken ik mensen met een lichte verstandelijke beperking Een beknopte handreiking en enkele tips voor de omgang bestemd voor medewerkers van politie & justitie, maatschappelijk werk en reclassering
Waarom deze folder? Vanuit het justitiële- en omringende werkveld komt steeds vaker het verzoek om informatie en dan met name de vraag om een eenvoudige handreiking hoe een lichte verstandelijke beperking te herkennen is en enkele tips voor een adequate manier van omgang. De vermaatschappelijking van de zorg zet zich steeds verder door in Nederland. In de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is dat onder meer zichtbaar in de verschuiving van het wonen in grote instellingen naar kleinschalig en/of begeleid zelfstandig wonen. De beschermende omgeving is daardoor meer op de achtergrond geraakt met ingrijpende gevolgen voor mensen met een verstandelijke beperking. Men moet voldoen aan de hoge eisen die de maatschappij aan zijn burgers stelt; autonomie en eigen verantwoordelijkheid zijn daarin sleutelbegrippen. Mensen met een (lichte) verstandelijke beperking wonen door deze vernieuwende ontwikkelingen steeds vaker midden in de samenleving en ook zij kunnen grensoverschrijdend gedrag vertonen en strafbare feiten begaan. Steeds meer worden zij als gewone burger daarop aangesproken en komen dan in aanraking met politie en justitie. De afgelopen jaren is er sprake van een groeiend aantal mensen met een (lichte) verstandelijke beperking die in detentie verblijven in justitiële inrichtingen. Het justitiële werkveld is de afgelopen jaren dan ook in toenemende mate geconfronteerd met deze mensen en hun problematiek; er is merkbaar behoefte aan informatie en kennis over deze kwetsbare groep mensen. 2
Over wie hebben we het? Bijna iedereen kent wel een voorbeeld uit z n eigen omgeving: volwassen mensen die moeilijk kunnen leren en telkens opnieuw uitleg nodig hebben, die je dingen voor moet doen alvorens ze begrijpen wat je bedoelt en die ook in de sociale omgang hun beperkingen hebben. Kortom, mensen die een stevig steuntje in de rug en wat extra hulp hard nodig hebben om zich te kunnen handhaven in de maatschappij. Het is in de omgang niet altijd gelijk duidelijk of iemand een lichte verstandelijke beperking heeft. Mensen zijn vaak een meester in het verbergen van hun beperking(en). Toegeven en accepteren dat je langzaam leert of niet echt handig bent in sociale situaties doe je natuurlijk niet graag. Het heeft wel tot gevolg dat men voortdurend op de tenen moet lopen en met stress te maken heeft om de verstandelijke en sociale beperkingen voor de buitenwereld te verbloemen. Moeilijke situaties worden het liefst vermeden om te voorkomen dat men door de mand valt en gezichtsverlies lijdt. In het verleden sprak men achtereenvolgens over zwakzinnigen, geestelijk gehandicapten of verstandelijk gehandicapten ; nu is de algemeen gangbare benaming mensen met verstandelijke beperkingen. Naast de beperkte verstandelijke vermogens is er ook sprake van tekortkomingen in de sociale vaardigheden en in het vermogen om zich aan de omgeving aan te passen. Een extra moeilijkheid kan zijn dat naast de verstandelijke beperking ook nog psychiatrische problematiek (autisme, angsten, depressie, achterdocht, etc) een rol speelt. Deze kan zo op de voorgrond treden dat de aanwezigheid van een verstandelijke beperking makkelijk over het hoofd wordt gezien. 3
Waarom is het belangrijk de verstandelijke beperking te herkennen? Mensen met een verstandelijke beperking hebben er baat bij als de omgeving op de hoogte is van hun (on)mogelijkheden en daar rekening mee kan houden. Door minder hoge eisen te stellen, is er minder kans dat deze kwetsbare mensen in moeilijke of risicovolle situaties terecht komen. Wanneer mensen met een verstandelijke beperking worden benaderd op een manier die rekening houdt met hun (verstandelijk) niveau, hoeven zij niet meer de schijn op te houden dat zij alles snappen of kunnen. Dat scheelt een hoop spanning en stress voor de betreffende persoon. Indien de verstandelijke beperking niet of te laat onderkend wordt (of zelfs genegeerd), dan worden deze mensen langdurig boven hun niveau aangesproken. Dit kan een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van psychische- en gedragsstoornissen. 4
Enkele praktische tips voor het herkennen van een lichte verstandelijke beperking 1 Informeer naar de schoolopleiding Aanwijzingen die van belang zijn: het hebben gevolgd van speciaal onderwijs (MLK/ZMLK), niet afgemaakt vervolgonderwijs, veel verschillende scholen, veelvuldige doublures. 2 Informeer naar sociale contacten Meestal is er sprake van een zeer beperkt sociaal netwerk en heeft men grote moeite met het aangaan van sociale contacten. Kijk of iemand buiten de familiecontacten ook nog andere sociale contacten heeft, zijn er vriendschappen met leeftijdsgenoten, hoe handhaaft iemand zich in detentie. 3 Laat wat rekensommen maken Laat wat optel- en aftreksommen maken. Eenvoudige rekensommetjes (bijvoorbeeld 21-9) lukken al vaak niet. Vermenigvuldigen en delen is meestal ook te moeilijk. Ook moeite met het accuraat teruggeven van wisselgeld kan een aanwijzing zijn. 4 Laat wat schrijven Laat wat (persoonsgegevens) opschrijven; bv naam, adres, geboortedatum + plaats. Daar heeft men vaak al moeite mee en probeert dit te ontwijken, bang om schrijffouten te maken of erger. 5 Taal & Begrijpen Let op het verkeerd gebruik van uitdrukkingen of andere opvallende fouten in het taalgebruik waaruit blijkt dat iemand niet precies begrijpt wat de woorden eigenlijk betekenen. Ook kun je vragen de betekenis van spreekwoorden of gezegdes uit te leggen (bijvoorbeeld de appel valt niet ver van de boom ). Let ook op zaken als het niet begrijpen van grapjes. Inconsistente informatie over gebeurtenissen, verwarring over data of tijden, niet begrijpen van oorzaak-gevolg en niet onthouden of begrijpen van (impliciete) regels kunnen voorkomen. 6 Observeer gedrag Heeft iemand moeite met klokkijken, kijkt iemand bij voorkeur naar kinderlijke programma s, heeft iemand kinderlijke hobby s, stelt iemand veelvuldig dezelfde vragen, kan iemand terugvertellen wat je hebt uitgelegd, is er sprake van traagheid, duurt het wat langer dan normaal voordat iemand reageert op je vragen? 5
Praktische tips voor de omgang In de omgang met mensen met een (lichte) verstandelijke beperking zijn de volgende zaken nuttig om te weten: Communicatie Gebruik korte zinnen; niet meer dan één boodschap of vraag. Gebruik eenvoudige woorden. Geef de tijd om een vraag te kunnen beantwoorden. Check of je boodschap is begrepen; niet simpel vragen of iemand iets heeft begrepen, maar vraag wát begrepen is of laat terug vertellen wat je hebt uitgelegd! Leg nooit meer dan 2 à 3 keuzes voor. Houding Wees consequent en voorspelbaar in je gedrag. Wees duidelijk in wat je verwacht. Wees ondersteunend en biedt wat extra hulp. Voel je gerust betrokken, maar laat je niet meeslepen in alle problematiek. Bejegening Probeer goed te luisteren en neem de persoon serieus in zijn doen en laten. Ga (indien mogelijk) mee naar moeilijke situaties zodat je zaken kunt uitleggen en naderhand nog eens kunt verduidelijken (bijvoorbeeld rechtbank of doktersbezoek). Maak een stappenplan voor ingewikkelde opdrachten (eenvoudige stap-voor-stap instructies). Geef tips voor ander gedrag in situaties die zorgen voor conflicten, ergernis en overlast. Maak gebruik van veel herhaling (bij bijvoorbeeld nieuwe dingen of uitleg). Gebruik visuele hulpmiddelen als een kalender of agenda. Wanneer een deskundige inschakelen? ls communicatie en omgang zo problematisch verlopen dat men het zelf als een last ervaart. De persoon in kwestie zichtbaar hinder heeft van zijn/haar gedrag en beperkingen dat gesproken kan worden van sociaal lijden. 6
Adressen Voor advies of vragen over herkenning, omgang en bejegening van mensen met een lichte verstandelijke beperking kunt u terecht bij de 5 landelijk erkende instellingen die gespecialiseerd zijn in onderzoek, diagnostiek en behandeling van mensen met een licht verstandelijke beperking. De Borg is het samenwerkingsverband van deze instellingen. Regio Friesland, Groningen en Drenthe Trajectum - Hoeve Boschoord Adres Boylerstraat 4, 8387 XN Boschoord Telefoon (0561) 42 22 22 E-mail l.bos@hoeveboschoord.dji.minjus.nl Internet www.hoeveboschoord.nl Regio Overijssel en Gelderland Trajectum - Hanzeborg Adres Postbus 300, 7200 AH Zutphen Telefoon (0575) 57 60 00 E-mail algemeen@hanzeborg.nl Internet www.hanzeborg.nl Regio Utrecht, Noord-Holland en Flevoland Altrecht ggz, afdeling Wier Adres Dolderseweg 164, 3734 BN Den Dolder Telefoon (030) 22 56 306 E-mail wiersecretariaat@altrecht.nl Internet www.altrecht.nl Regio Zuid-Holland en Zeeland Ipse de Bruggen SGLVG (forensische) behandeling Adres Spoorlaan 19, 2471 PB Zwammerdam Telefoon (0172) 64 26 42 E-mail zorgloket@ipsedebruggen.nl Internet www.ipsedebruggen.nl Regio Noord-Brabant en Limburg Dichterbij, specialistische zorg Adres Postbus 5029, 5800 GA Venray Telefoon (0478) 52 96 00 E-mail office@dichterbij.nl Internet www.dichterbij.nl Het samenwerkingsverband Expertisecentrum De Borg Adres Dolderseweg 164, 3734 BN Den Dolder Telefoon: 030-22 56 405 E-mail: deborg@altrecht.nl Internet: www.deborg.nl 7
De regio s Dit is een uitgave van expertisecentrum De Borg. Zonder toestemming van De Borg mag niets uit deze uitgave worden overgenomen.