Zondag en eredienst liturgie met een hedendaagse vormgeving

Zondag en eredienst liturgie met een hedendaagse vormgeving (afbeelding overgenomen van http://christenleven.blogspot.nl/) Kerkenraad wijkgemeente Meentkerk Hervormde Gemeente Huizen Maart 2014

1. Inleiding In het beleidsplan 2013-2017 van de wijkgemeente Meentkerk heeft de kerkenraad vastgelegd dat ze zich wil bezinnen op de vormgeving van de eredienst [1]. De doelstelling is, zoals verwoord in het beleidsplan 2013-2017; Doelstelling, 2. Zondag, eredienst en activiteiten, pagina 7: We vullen als wijkgemeente de zondag zo in dat God daarin geëerd wordt en de gemeente gebouwd. Dit betekent dat er hernieuwde aandacht is voor zowel geloofsopbouw alsook voor onderlinge verbondenheid. We stellen momenten op de zondag vast die heilzaam zijn voor de opbouw van de gemeente. Centraal staat hierin de eredienst. We stellen opnieuw het moment en de invulling van de eredienst vast. Want de eredienst op de zondag is bij uitstek de plaats waar God zijn gemeente ontmoet. Daarbij is een strategie met mogelijke middelen geformuleerd, waarvan het besluit van de kerkenraad zoals dat in dit document is vastgelegd de uitkomst is. Conform de geformuleerde strategie is direct volgend op de wijkgemeenteavond van 23 mei 2013, waarin het beleidsplan is gepresenteerd en toegelicht, in juni 2013 een commissie Zondag, eredienst en activiteiten (hierna aangeduid met de commissie ) gevormd met participatie van een ouderling als voorzitter, de wijkpredikant, een jeugdouderling, de eerste organist, een lid van het Meentkerk Ensemble, een lid van de muziekgroep kindernevendienst, leden van de missionaire commissie, leden van het jeugdteam en enkele gemeenteleden uit de volle breedte van de wijkgemeente, zoals deze tijdens de eredienst op zondagmorgen samenkomt. Parallel aan het traject van deze commissie is er intensief overleg geweest tussen de wijkgemeenten en met de Algemene Kerkenraad over de rapporten van de Commissie Heel de Gemeente (CHG) en de adviezen van de Algemene Kerkenraad over de liturgie van de eredienst [2]. De kerkenraad is verheugt dat de Algemene Kerkenraad de basisliturgie, zoals verwoord in het document Het heilige gebeurt van de CHG die vanuit het overleg met de wijkkerkenraden is opgesteld, aanvaard heeft en met het advies om hier spoedig invulling aan te gaan geven, aan de wijkkerkenraden heeft doorgestuurd. De uitkomsten van het document Het heilige gebeurt zijn ook weer meegenomen in het overleg van de commissie en in de besluitvorming van de kerkenraad. De commissie heeft een klein half jaar intensief overlegd en heeft in februari 2014 een advies bij de wijkkerkenraad ingediend en toegelicht [3]. In twee vergaderingen van de wijkkerkenraad is vervolgens het advies besproken en heeft de kerkenraad het advies, op een paar punten na, overgenomen en geaccordeerd. Het voor u/jou liggende document is een reflectie van het advies en de besluiten van de kerkenraad. 2. Onderzoek Het onderzoek van de commissie heeft tot doel gehad om de te maken keuzes te onderbouwen. De commissie heeft het onderzoek gesplitst in twee onderwerpen. Als eerste is onderzocht wat de begrippen eredienst en liturgie betekenen en wat de Bijbel hierover zegt. Ten tweede is de plaats die muziek heeft in de eredienst onderzocht. Ook hierbij is gekeken naar wat de Bijbel er over zegt. Daarnaast zijn de ontwikkelingen door de geschiedenis heen en de huidige situatie onderzocht. Het verslag van de commissie over deze bezinning staat hieronder weergegeven. Pagina 2 van 17

2.1. Eredienst en liturgie 2.1.1. Wat is een eredienst, wat is liturgie? Een eredienst is de centrale plaats waar God Zijn gemeente ontmoet. Als we liturgie los zien van de aanwezigheid van God wordt het een vormendienst (idolatrie =afgodendienst) (prof. Thomas F. Torrance). In de eredienst gebeurt het heilige [2]. Een eredienst is niet te vergelijken met welke andere samenkomst van mensen dan ook! Liturgie komt van het Griekse werkwoord leitourgein of leitourgia, dat is een samenstelling van de zelfstandige naamwoorden ergon (=werk) en laos (=volk). Het betekent letterlijk werk voor het volk. De Griekse term geeft daarmee méér aan dan een gemeente die beziggehouden wordt door een voorganger het is niet de voorganger die het werk doet maar de gemeente doet het gemeenschappelijk met hulp van de voorganger. In Woord en antwoord (dialogisch). De term liturgie geeft ook de verbinding aan tussen de samenkomsten en de dagelijkse levenswandel. Liturgie stopt niet bij de uitgang van de kerk. Hierin volgen we dr. O. Noordmans. Zijn overweging hierbij is Romeinen 12:1: "Ik vermaan u dan, broeders, met beroep op de barmhartigheden Gods, dat gij uw lichamen stelt tot een levend, heilig en Gode welgevallig offer: dit is uw logiké latreia, uw redelijke eredienst, d.w.z. uw sobere eredienst, die aansluit op het christelijk leven. [4]. Het centrum van de eredienst is de dienst der verzoening, de prediking van het Evangelie. De voorganger verkondigt in de Naam van God het heil, opent de Bijbel en vertolkt namens de sprekende God de woorden van God, legt de zegen op de gemeente en deelt de tekenen van het heil uit. Hieraan gaat openbaring van God vooraf. (ds. H. Roseboom). Het antwoord in de dialoog komt van de gemeente. Zij reageert door schuldbelijdenis, aanbidding, lofprijzing, gebed, lied, deelname aan sacramenten, gemeenschap en collecte (offerande) en dienstbetoon in en buiten de samenkomst. (prof. dr. H. Jonker). Liturgie kunnen we samenvatten als de ordening en vormgeving van de samenkomst van de gemeente. 2.1.2. Bijbelse aanwijzingen Vanuit het Oude en Nieuwe Testament krijgen we veel aangereikt met betrekking tot de samenkomsten. Voor het onderwerp van het onderzoek, eredienst en liturgie, is het niet nodig om dat hier uitgebreid te benoemen. Wat belangrijk is, is dat in zowel het Oude als in het Nieuwe Testament de elementen: eredienst, heiliging en gemeenschap voorkomen. In het Nieuwe Testament wordt daaraan toegevoegd: gebeden, lofprijzing, breking van brood en onderricht (van de apostelen). Zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament is men ervan overtuigd dat de eredienst een echte ontmoeting met God is. De tabernakel en later de tempel waren teken van Gods aanwezigheid te midden van Zijn volk. Onze traditie vindt haar oorsprong in de Joodse tempel en synagogendienst. De Apostelen en eerste christenen waren Joden. Het is goed om te weten dat Jezus, en Zijn apostelen later, geen nieuwe vormen van samenkomsten hebben ingesteld. Er is geen breuk gemaakt met de synagogendienst. Jezus was zelfs vaak in de tempel en synagogen te vinden. Hij ging naar Zijn gewoonte op Sabbat naar de synagoge (Luk 4:16). De zuiverheid van de tempel ging Hem aan het hart (tempelreiniging). In de synagoge werd gelezen, gebeden en werden woorden overdacht. Nergens is de verbondenheid met de Joodse liturgie zo duidelijk als in de gebeden van de vroegchristelijke kerk. Het gaat om de aanbidding van de hemelse Majesteit, van de Schepper van hemel en aarde, het loven en prijzen van Zijn Naam. Maar ook om het gebed om kracht, genezing en vergeving. Er zijn veel parallellen. In de synagoge zijn er gebeden die gezamenlijk uitgesproken worden. Wij hebben daar het samen bidden van het Onze Vader aan overgehouden. Dat is dus niet Katholiek maar juist joods (ds. A.H. Groen). De samenkomsten van de eerste gemeente waren dus niet spontaan en geïmproviseerd, zoals wel eens ten onrechte wordt gedacht, maar hadden een Pagina 3 van 17

vaste orde. Orde en inhoud zijn door de eeuwen bewaard gebleven maar vormen zijn telkens aangepast aan de heersende cultuur. Wat betreft de breking van het brood pleit dr. A. v.d. Beek voor een wekelijkse avondmaalsviering [5]. Woord en sacrament horen nauw bij elkaar. De wijze waarop de bediening en viering van het Heilig Avondmaal plaatsvindt valt echter (nog) buiten de scope van de commissie. Bij het woord traditie denken we dan niet aan de negatieve klank die het vaak heeft, maar aan de overlevering door de eeuwen heen doorgegeven in de geslachten. Als commissie willen we in deze traditie blijven. De geschiedenis leert dat liturgie nooit een statisch geheel geweest is. Telkens is gezocht naar vernieuwingen die passen in de traditie en die aansluiten bij de hedendaagse beleving. 2.1.3. Ambtelijk We houden vast aan een ambtelijk geleide eredienst. In de Bijbel zijn geen directe aanwijzingen voor een ambtelijke structuur te vinden. Wel valt te denken aan het priesterambt in het Oude Testament. Prof. Ruler schrijft dat de ambten God vertegenwoordigen in de eredienst. Prof. Graafland en Prof. Jonker hebben het over: `Dienstwerk door God zelf ingesteld`. 2.1.4. Conclusies In de eredienst ontmoeten we de Heere God. De gemeente doet mee (participeert). De liturgie houdt niet op bij de uitgang van de kerk maar sluit aan op een christelijke levenswandel. Onze liturgie vindt haar oorsprong in de tempel- en synagogendiensten. De Heere Jezus heeft hiermee geen breuk gemaakt, ook de apostelen en vroegchristelijke kerk niet. Er is altijd sprake van orde, er zijn geen aanwijzingen voor spontane /geïmproviseerde diensten. De traditie is door de eeuwen voortgezet. Vormen zijn dynamisch maar de inhoud statisch. Vormen moeten dienstbaar zijn aan het Woord. Erediensten zijn ambtelijk geleid. Ambtsdragers (voorgangers, ouderlingen en diakenen) zijn geroepen tot het ambt en bevestigd in het ambt. Het dienstwerk is door God ingesteld. 2.2. Plaats van muziek in de eredienst 2.2.1. Muziek in de kerk Onder muziek verstaan we zang (gezongen poëzie) en instrumentele begeleiding. Als het over muziek gaat in de eredienst is het goed om te kijken naar de plaats van muziek in de Bijbel en hoe zich dat door de eeuwen heen ontwikkeld heeft in de christelijke samenkomsten. Daarnaast kijken we naar de praktijk zoals we die tegenwoordig tegenkomen en het begrip kwaliteit. 2.2.2. Muziek in de Bijbel Hebreeuwse muziek is zowel vocaal als instrumentaal. Zang en dans werden begeleid door muziekinstrumenten: lier en fluit, trompet en ramshoorn. In de tempeldienst was een vast en aanzienlijk aandeel voor muziek gereserveerd. Instrumenten waren: nevel (verwant aan lier en harp), harp, hobo, een tiensnarig instrument, cimbalen. Zang bestond uit het reciteren (zingend voordragen) van Bijbelteksten, later uit gebeden en Bijbelse poëzie. Het Oude Testament geeft aanwijzingen voor het bestaan van zeer goed georganiseerde koorzang. We lezen dat in Kronieken en Nehemia (o.a. 1 Kronieken 15:16; 1 Kronieken 15:22; 2 Kronieken 5:12-13; Nehemia 12:31-43 en Pagina 4 van 17

46). Musici van hoog niveau werden aangesteld. Kananja de Leviet werd aangesteld als muzikaal leider. Priesterkoren stonden onder leiding van Asaf, Heman en Jedutun. Het levitische Tempelrepertoire werd gezongen en begeleid door muziekinstrumenten. Waarschijnlijk werden toen al Psalmen gezongen (Psalm 150). Er is duidelijk sprake van aangestelde en betaalde professionals. Het woord voor Psalmen komt van het Griekse woord Psallo. Het woord Psallo in zijn oorspronkelijke betekenis betekent het met de vingers (tokkelen/plukken) bespelen van een snaarinstrument, of om te zingen met de begeleiding van een snaarinstrument (nevel, lier, harp). In het nieuwe testament lezen we een enkele keer over fluit en citer. Joodse muziekuitvoeringspraktijken werden opgenomen in de Christelijke eredienst, in het bijzonder antifonale (= beurtzang: de ene groep zingt, de andere groep antwoordt d.m.v. zang) en responsoriale zangpraktijk (= de gemeente of koor zingt een antwoord). De Psalmen zijn rijk aan gedachten en blijven het fundament van alle muziek voor de eredienst. In de vroegchristelijke bijeenkomsten werden naast de Psalmen ook gezangen en hymnes gezongen. 2.2.3. Het orgel Keizer Nero speelde orgel in het circus, waarvoor het instrument oorspronkelijk gebouwd was. Later kreeg het orgel de status van keizerlijk instrument, en werd het orgel alleen in aanwezigheid van een keizer bespeeld. Keizer Karel de Grote plaatste het orgel dat hij kreeg in de dom van Aken. Dit was het begin van het liturgisch gebruik van het orgel. Calvijn wilde vasthouden aan de synagogale zang en vond gemeentezang heel belangrijk, namelijk tot opbouw van de gemeente, openbaar gebed en lofprijzing en dankzegging tot God. Calvijn vond begeleiding door het orgel niet nodig en ook niet juist. Een orgel herinnerde teveel aan de rooms-katholieke traditie. Het was in die tijd ook een wereldlijk instrument. In Nederland werd door de synode van Dordrecht in 1578 expliciet verboden om het orgel tijdens de erediensten te gebruiken. Pas rond 1640 kwam men hierop terug en kregen organisten tot taak de gemeentezang te begeleiden omdat de gemeentezang met voorzanger vaak van erbarmelijke kwaliteit was. Pas na 1860 werden de kerken in de dorpen algemeen van een orgel voorzien. Inzet van het orgel was dus pure noodzaak. Binnen de eredienst heeft het orgel praktisch nut, maar het is in sacraal opzicht niet een meer of minder belangrijk instrument dan andere instrumenten. 2.2.4. Lofprijzing Het zingen van lofprijzings-en aanbiddingsliederen komt voluit voor in de Bijbel. Het gebruik in onze eigen diensten is daarmee onmiskenbaar legitiem (prof. V.d. Brink) [6]. Zie ook: Ex.15:1, 21, Richteren 5:3, 2 Sam 22:50. Als gemeente zijn we levende stenen, priesters (1 Petr. 2:5). We hebben een verantwoordelijkheid om gaven en offers aan de Heere te geven (Hebr. 5:1 en 8:3-6). We kunnen verschillende offers onderscheiden. Op zintuigelijk gebied zijn dat: het offer van onszelf (Rom. 12:1-2), het offer van onze tijd (Ef. 5:16), het offer van ons geld (Fil. 4:18, Hebr. 13:16), het offer van goede werken (Hebr. 13:16) en het offer van onze vrucht (Rom. 15:16). De offers op het gebied van de ziel zijn: het offer van dankzegging (Ps.107:22 en 116:17), het offer van vreugde (Ps.27:6) en het offer van lofprijzing (Hebr. 13:15-16). Hiervoor is de stem nodig. Hoorbare vreugde en lofprijzing moeten de gelovigen aan de Heere offeren! 2.2.5. Diverse liedrepertoires In onze kerken wordt tegenwoordig uit verschillende bundels gezongen: Psalmen (oud of nieuw berijmd), Enige gezangen, gezangen uit het Liedboek voor de Kerken (1972), een vrij lied (bijvoorbeeld uit de bundels Zingende Gezegend, Tussentijds, Zingend Geloven, Opwekking, Johan de Heer, Op Toonhoogte, Evangelische Liedbundel, een kinderlied, etc.). De mix van liedculturen kom je op verschillende manieren tegen in publicaties, zoals: blended worship of Pagina 5 van 17

bricolage-liturgie, creatieve liturgie of verbindend vieren. Door het beste van de verschillende liturgische stijlen te combineren kunnen kerkgangers in hun hele mens-zijn worden aangesproken. Door oude en nieuwe teksten, door liederen van dichtbij en ver weg, krijgen we meer zicht op het lichaam van Christus en is er sprake van verbindend vieren [7]. Er is dus niet meer dan één liedstijl of liedcultuur die onze identiteit markeert. Onze gemeente is een gemêleerde gemeente. Dan ontkom je in onze beleving ook niet meer aan integratie van diverse liedrepertoires. 2.2.6. Kwaliteit Als we ervan uitgaan dat liturgie een taal is die het mensen mogelijk maakt hun gezamenlijke omgang met God vorm te geven, krijgen we meer zicht op het soort kwaliteit dat nodig is. De taal van de eredienst moet de kwaliteit hebben dat gemeenteleden in staat stelt met heel hun menselijkheid de omgang met God gezamenlijk geordend vorm te geven. Hierbij moeten we de eigenschappen van de gemeente niet uit het oog verliezen (ds. A. Groen). Als het gaat over kerkmuziek en hoge kwaliteit, moeten we oppassen dat we kwaliteit niet vereenzelvigen met wat in een beperkte elite gewaardeerd wordt. Mensen met weinig muzikale en literaire scholing moeten goed kunnen begrijpen en meemaken wat gezongen wordt (prof. v.d. Brink) [6]. De vraag is of vanuit communicatief oogpunt taal en melodie geleidend of blokkerend werken. Taal is immers voortdurend in ontwikkeling. De eigenschappen van de Meentkerkgemeente spelen een rol bij de liedkeuze, zonder dat we concessies willen doen aan de inhoud. Liederen moeten passen binnen het gereformeerde belijden. Muziekgroepen worden binnen onze kerken gevormd door vrijwilligers. De kwaliteit wordt echter bepaald door wat er zich vrijwillig aandient. Prof v.d. Beek stelt (enigszins negatief) dat er sprake is van toevallig hobbyisme van gemeenteleden, die willen optreden [6]. We kennen geen criteria of toelatingsexamens. Ook de opkomst van muzikanten is wisselend. Het is immers vrijwilligerswerk. We willen benadrukken dat kwaliteit belangrijk is en een goede organisatie noodzakelijk is. Van de muzikanten wordt verwacht: commitment, toewijding, passie, een goed muzikaal niveau, streven naar eenheid, vermogen om samen te spelen en muzikaal talent om Woord te vertalen naar muziek. 2.2.7. Conclusies Op zich is ieder instrument of combinatie van instrumenten goed, wanneer het de kwaliteit van het zingen ten goede komt! Koor en voorzang behoren voluit tot de mogelijkheden. Naast Psalmen is het gebruik van gezangen en vrije liederen (lofprijzings- en aanbiddingsliederen) voluit Bijbels. In de Bijbel en in de geschiedenis is er altijd sprake van hoog gekwalificeerde musici, (betaald) vakmanschap (Asaf, Jedutun, J. S. Bach, G.P. Telemann, G.F. Händel, etc.). Er is sprake van scholing van musici (zowel in de Bijbel als later: conservatoria met liturgische vorming). Goede muzikale organisatie : zangleider/muziekleider als instituut. Kwaliteit betekent ook: goede aansluiting op de eigenschappen van de gemeente. 3. Huidige Liturgie Om de wijzigingen in de liturgie en de praktijk van het zingen van Psalmen, gezangen en vrije liederen beter te kunnen duiden, is hieronder de huidige liturgie en in het kort de praktijk van het zingen van Psalmen, gezangen en vrije liederen weergegeven. Pagina 6 van 17

Moment Moment Wat Wie Toelichting ochtend middag 1 1 Deuren gaan open Koster Klokgelui Koster Welkom in de hal Ambtsdrager Ontmoeting Gemeente 2 2 Voorbereiding Kerkenraad en Consistoriegebed. voorganger 3 3 Welkom en Ambtsdrager afkondigingen 4 4 Introïtuslied Gemeente (staand) Kerkenraad en voorganger komen binnen, voorganger wordt naar de preekstoel gebracht 5 5 Stil gebed Gemeente, kerkenraad en voorganger (staand) 6 6 Votum en groet Voorganger Gemeente gaat zitten na votum en groet. 7 7 Aanvangstekst Voorganger Zingen Gemeente 8 Lezing wet Voorganger Zingen Gemeente 8 Lezing geloofsbelijdenis Voorganger Zingen Gemeente 9 9 Gebed Voorganger Gebed om de opening van het Woord en de verlichting met de Heilige Geest. 10 Kindernevendienst Voorganger en kinderen Voorganger geeft aan dat de kinderen naar de kindernevendienst kunnen gaan. Eén keer in ongeveer 3 weken. 11 10 Schriftlezing Voorganger De Herziene Statenvertaling wordt gebruikt. In voorkomende gevallen kan de wijkpredikant de Nieuwe Bijbelvertaling gebruiken. 12 11 Zingen 13 12 Verkondiging Voorganger 14 13 Zingen Gemeente Pagina 7 van 17

15 14 Collecte Diakenen/ Ouderlingkerkrentmeesters 16 15 Dankgebed & voorbeden Voorganger (gemeente) 17 16 Zingen Gemeente (staand) 18 17 Zegen Voorganger Gemeente (staand) 19 18 Uitleidende muziek Organist/ Muziekgroep Kinderen uit de kindernevendienst komen terug, uit beide groepen vertellen 2 kinderen de voorganger wat ze gedaan hebben en bieden de voorbede aan bij de voorganger. Mogelijkheid tot hardop meebidden van het Onze Vader door de gemeente. Slotzang In het kort heeft de kerkenraad voor het zingen van liederen de volgende werkafspraken met de organisten, het Meentkerk Ensemble en de muziekgroep van de Kindernevendienst [8]: Er worden vier soorten liederen gezongen tijdens de eredienst: Psalmen (oud en nieuw berijmd); Enige gezangen; Gezangen uit het Liedboek voor de Kerken (1972); Een vrij lied (bijvoorbeeld uit de bundels Zingende Gezegend, Tussentijds, Zingend Geloven, Opwekking, Johan de Heer, Op Toonhoogte, Evangelische Liedbundel, een kinderlied, etc.). Voor de kindernevendienst wordt er een map met liederen aangelegd waarbij de leidster of leider van de Muziekgroep kindernevendienst de verantwoordelijkheid neemt voor de keuze welke liederen bij de signatuur van onze gemeente passen. Als een kinderlied voor het zingen in een eredienst is geselecteerd, zal de leidster of leider het desbetreffende lied aan de wijkpredikant voorleggen. In alle gevallen ligt de eindverantwoording over de inhoud van het in de eredienst te zingen vrije lied bij de wijkpredikant. Psalmen uit de oude en nieuwe berijming en gezangen uit het Liedboek voor de Kerken worden bij voorkeur in evenredige verdeling in de eredienst gezongen. Hierbij geldt dat minimaal de helft van de te zingen liederen uit Psalmen (oud en/of nieuw berijmd) bestaat. Een voorganger kan daarvan om moverende redenen afwijken. Naast de Psalmen en de gezangen uit het Liedboek voor de Kerken kan de wijkpredikant besluiten om in de eredienst ook een vrij lied te laten zingen. De begeleiding van de gemeentezang van Psalmen en gezangen vindt conform de Plaatselijke Regeling voor organisten in principe plaats door orgelspel [9]. Het Meentkerk Ensemble zorgt in principe voor de begeleiding van de gemeentezang van een vrij lied. Ook kan de wijkpredikant in overleg met de dienstdoende organist en de leidster of leider van het Meentkerk Ensemble er voor kiezen om een lied, wat in principe met het orgel begeleid kan worden, toch door het Meentkerk Ensemble te laten begeleiden. Dit in het kader van een samenhangende liturgie. Kinderliederen, die aangeleerd zijn tijdens de kindernevendienst en die door een groep kinderen op het liturgisch centrum gezongen worden, worden per definitie begeleid door de Muziekgroep kindernevendienst. Dat geldt ook voor kinderliederen, die in het kader van de Bijbelse projectweek op de protestantschristelijke basisscholen te Huizen en tijdens de VakantieBijbelWeek zijn aangeleerd. Pagina 8 van 17

4. Gewijzigde liturgie Hieronder staat schematisch de gewijzigde liturgie aangegeven. Daarna wordt per onderdeel een onderbouwing gegeven van de wijzigingen ten opzichte van de huidige liturgie. De liturgie gaat uit van het Woord antwoord principe. Oranje gearceerd zijn onderdelen welke een wijziging zijn ten opzichte van de huidige liturgie. Moment Moment Wat Wie Toelichting ochtend middag 1 1 Deuren gaan open Koster Klokgelui Koster Welkom in de hal Welkomstteam Welkomstteam bestaat elke zondag uit gemeenteleden (mannen en vrouwen, jongeren vanaf 18 jaar) en een ambtsdrager. Zij doen s ochtends en s middags dienst. Een vaste groep van gemeenteleden wordt gevormd. Ontmoeting in de hal en kerkzaal Gemeente Tot 5 minuten voor aanvang van de dienst (aanvangstijd dienst wijzigt niet!) is er gelegenheid tot ontmoeting. Er wordt geen muziek gespeeld. Informatie Scriba en schermcommunica tie team 2 2 Voorbereiding Kerkenraad en voorganger Voorbereiding Organist en gemeente Mededelingen worden gedaan via schermcommunicatie tot 5 minuten voordat de dienst begint. Consistoriegebed, waarna 5 minuten voordat de dienst begint de kerkenraad en voorganger de kerkzaal binnen komen en voorin gaan zitten. Organist begint met spelen op het orgel. De organist speelt op het orgel. Zodra de organist begint, wordt de gemeente stil. We bereiden ons in stilte voor op de dienst, de ontmoeting met God ( Het heilige gebeurt ). Dit wordt op het scherm aangegeven, plus uitleg over welke muziek ten gehore gebracht wordt. Pagina 9 van 17

Voorbereiding Gemeentelid (lid welkomstteam) 3 3 Aanvang Ouderling van dienst en voorganger Verwelkomt en informeert de luisteraars via de techniek vooraf over de dienst. Dit gebeurt in een aparte ruimte! De organist stopt. De gemeente gaat staan. De voorganger wordt naar de preekstoel gebracht. De ouderling van dienst wenst de voorganger met een handdruk Gods zegen toe. Stil gebed Gemeente De voorganger geeft aan dat er ruimte is voor stil gebed. Tijdens het stil gebed staat de gemeente. Votum en groet Voorganger Voorganger spreekt votum en groet uit. De gemeente gaat zitten. 4 4 Aanvangstekst Voorganger 5 5 Liederen van lofprijzing en toewijding Gemeente Er worden 2 of 3 liederen gezongen, bij voorkeur begeleid door een muziekgroep. Alleen begeleiding door piano kan ook. De leden van de muziekgroep zitten vooraan op een, voor hen gereserveerde bank of op gereserveerde stoelen. 6 Lezing wet Voorganger Zingen Gemeente Verootmoedigingslied, lofprijzingslied 6 Lezing geloofsbelijdenis Voorganger Welke belijdenis gelezen wordt is naar keuze van de voorganger Zingen Gemeente Antwoordlied, instemming 7 7 Gebed Voorganger Gebed om de opening van het Woord en de verlichting met de Heilige Geest. Pagina 10 van 17

8 Kindermoment Variant I Voorganger + kinderen Een gesprekje met kinderen uit de basisschoolgroepen 1-6 door de voorganger of door een gemeentelid (kan ook een ambtsdrager zijn). Er kan ook speciale aandacht zijn voor de basisschoolgroepen 7 en 8 tijdens dit moment. De voorganger bepaalt de leeftijdsgroep. De kinderen komen naar voren. Kinderen uit groep 4-6 komen dan naar voren, wanneer deze groep aansluitend kindernevendienst heeft. Er komt een groep die dit faciliteert. 8 Kindermoment Variant II Gemeente + kinderen 9 Kindernevendienst Voorganger, kinderen en leiding kindernevendienst Pagina 11 van 17 Er wordt een kinderlied gezongen. We leggen een lijst aan van kinderliederen waaruit gekozen kan worden. Dezelfde muziekgroep of pianist(e) begeleidt, die de liederen van lofprijzing en toewijding ook begeleidt. Voorganger geeft aan welke groepen kinderen naar de kindernevendienst kunnen gaan. Andere kinderen keren terug naar de ouders. Tijdens het vertrek van de kinderen naar de kindernevendienst wordt er op het orgel of de piano gespeeld. 10 8 Schriftlezing Gemeentelid De Schriftlezing wordt verzorgd door een gemeentelid. Hiervoor wordt een team van geoefende lezers ingezet. Er komt een katheder met Bijbel. De lezer zit achter de ambtsdragers. 11 9 Zingen Als antwoord op de schriftlezing en inleiding tot de prediking. 12 10 Verkondiging Voorganger Een duur van 30 minuten is richttijd.

13 11 Zingen Gemeente Eventueel kan hier s ochtends ook de Geloofsbelijdenis worden gezongen omdat relatief veel gemeenteleden de middagdienst niet (meer) bijwonen. 14 12 Moment van delen Ambtsdrager, gemeentelid 15 13 Collecte Diakenen / Ouderling- Kerkrentmeesters 16 14 Dankgebed & Voorganger voorbeden 17 15 Zingen Gemeente (staand) Slotzang 18 16 Zegen Voorganger Gemeente (staand) 19 17 Uitleidende muziek Organist/ Muziekgroep 20 18 Nazorg Nazorgteam De mededelingen vanuit de kerkenraad als die er zijn - worden door een ambtsdrager gedaan. Er kan ook een mededeling door een gemeentelid worden gedaan. Bijvoorbeeld bij projecten die door de wijkgemeente of gemeentebreed worden gedragen. Persoonlijke getuigenissen kunnen alleen in overleg met de wijkpredikant worden gegeven. Bij dit alles past soberheid. De kerkenraad ziet hier op toe. Gezegd wordt waar de bloemen van de bloemengroet naar toe gaan. Toelichting op de collecte. Tijdens de middagdienst in de regel alleen een toelichting op de collecte. Organist bespeelt orgel. In de ochtenddienst komen de kinderen uit de kindernevendienst terug in de dienst. Enkele van deze kinderen brengen de punten van voorbede bij de voorganger. Pagina 12 van 17

4.1. Verantwoordelijkheid en invulling van de liturgie De kerkenraad is verantwoordelijk voor de gang van zaken voor, tijdens en na de erediensten. Hieronder valt de orde van dienst oftewel de liturgie ( leitourgia = werk voor het volk ). De voorganger is verantwoordelijk voor de inhoud van de liturgie. De voorganger krijgt de leiding over de dienst bij het ontvangen van de handdruk en de zegenwens van de dienstdoende ouderling (ouderling van dienst) in de kerk. 4.2. Schermcommunicatie Beeldondersteuning is van toegevoegde waarde bij: Bij het delen van informatie voor aanvang van de dienst en bij het moment van delen. Bij de verkondiging ter vervanging van het whiteboard. Bij het zingen van vrije liederen. De papieren liturgieën en gedrukte vrije liederen komen te vervallen. Voor bijzondere diensten kan een liturgie op de website beschikbaar worden gesteld. De Schriftlezing wordt niet geprojecteerd. Een uitzondering hierop is indien er uit de Nieuwe Bijbel Vertaling (N.B.V.) wordt gelezen in plaats van uit de Herziene Statenvertaling (H.S.V.) [Zie 4.8.: Schriftlezing door gemeenteleden]. Voor de bediening van apparatuur is een schermcommunicatieteam nodig. Het schermcommunicatieteam moet zorgdragen voor goede kwaliteit van de geprojecteerde beelden en bijhorende timing. 4.3. Welkomstteam i.p.v. alleen een ambtsdrager Het gaat hier om een vorm van hartelijkheid en gastvrijheid. Het doel van een welkomstteam is om kerkbezoekers even aan te spreken, een fijne dienst toe te wensen en eventuele gasten wegwijs te maken. Tevens kan het team zicht houden op kerkbezoek. De inzet van een apart team van vrouwen en mannen en een ambtsdrager i.p.v. alleen ambtsdragers schept de mogelijkheid tot participatie van gemeenteleden, en daardoor een bredere inzet van mensen met de gave van gastvrijheid. Omdat in deze opzet het welkom intensiever plaatsvindt, komt het aparte welkom door een ambtsdrager in de kerkzaal te vervallen. Het Votum en Groet is tenslotte ook een bijzonder welkom. Wel worden luisteraars via de techniek in een aparte ruimte welkom geheten. De afkondigingen worden naar het moment van delen verplaatst. 4.4. De onderdelen ontmoeting en voorbereiding We hechten grote waarde aan ontmoeting. Hiervoor willen we ruimte geven vóór de dienst. Omdat een eredienst een ontmoeting met de Heere God Zelf is, vinden we een abrupte overschakeling vanuit onze dagelijkse beslommeringen naar het heilige dat staat te gebeuren niet gepast en niet eerbiedig. Daarom kiezen we ervoor om ons in een vijftal minuten direct voor aanvang van de dienst in stilte voor te bereiden. Omdat een totale stilte een bedrukte sfeer kan geven, wordt tijdens de persoonlijke voorbereiding het orgel (zachtjes) bespeeld. 4.5. Geen aanvangslied maar een aantal liederen van lofprijzing/toewijding na Votum en Groet We zingen twee of drie liederen, afhankelijk van het aantal coupletten en het thema van de dienst. De voorganger bepaalt het aantal en de soort liederen. Vanwege de inhoud van deze liederen is het zingen van een aanvangslied, dat vaak een lofprijzings- of toewijdingslied is, niet nodig. Pagina 13 van 17

Omdat de keuze van te zingen liederen en de daarbij gebruikte muzikale begeleiding een delicaat onderwerp is, volgt hieronder een toelichting. In onze kerken wordt nu al uit verschillende bundels gezongen: Psalmen (oud en nieuw berijmd), Enige gezangen, gezangen uit het Liedboek voor de Kerken (1972), een vrij lied (bijv. uit de bundels: Zingende Gezegend, Tussentijds, Zingend Geloven, Opwekking, Johan de Heer, Op Toonhoogte, Evangelische Liedbundel, een kinderlied, kerkliederen van Sela, etc.). We kunnen hier aan toevoegen: Psalmen voor Nu, The Psalmproject en het Nieuwe Liedboek. Voor voorgangers is de richtlijn voor de verdeling: 50% Psalmen (oud en nieuw berijmd, waarvan minstens de helft nieuw berijmd) en 50% andere liederen, waaronder de gezangen uit het Liedboek voor de Kerken en vrije liederen, waaronder ook de Psalmen van Nu en The Psalm Project. Op liederen uit de bundels Psalmen van Nu en The Psalm Project worden dan ook de hierna genoemde criteria voor keuze van vrije liederen toegepast. Er wordt een lijst opgesteld en onderhouden van liederen, die de muziekgroepen kunnen spelen. Alle liederen die wij zingen moeten passen bij het gereformeerde karakter van onze gemeente en van onze eredienst. Omdat het zeer tijdrovend is om voor elke bundel een selectie te maken van liederen die in onze erediensten gezongen kunnen worden, is het beter om criteria vast te stellen waaraan we liederen kunnen toetsen. Deze kunnen dan bovendien toegepast worden op toekomstige liederen en/of liedbundels. Bij het toetsen op geschiktheid letten we op inhoud, melodie en muzikale begeleiding. Een lied moet Bijbels verantwoord zijn. Psalmen kunnen dus altijd gezongen worden. Gods soevereiniteit, heiligheid en verhevenheid mogen bezongen worden in opwekkings-/aanbiddingsliederen, maar we passen op dat hieraan geen afbreuk wordt gedaan doordat in een lied de mens met z n vroomheid centraal staat, alsof het gaat om ons gevoel en onze vroomheid [10]. We zijn alert op on-bijbelse overwinningstheologie, alsof er geen kruisdragen en lijden meer is. We zijn alert op remonstrantse invloeden, alsof het draait om de keus van de mens. Niet ons kiezen, geloven en voelen mogen op de voorgrond staan. In liederen moet duidelijk onderscheid zijn tussen God en schepsel. Een evenwichtige liturgie bestaat uit liederen waarin geborgenheid, schuldbelijdenis, verootmoediging, het geschenkkarakter en lofprijzing, de strijd en aanvechting van het geloof en aanbidding een plaats hebben. Ook bij de keuze van Psalmen wordt ervoor gewaakt dat er geen onevenwichtige liturgie ontstaat door een eenzijdige keuze. De melodie moet meezingbaar zijn voor mensen met weinig tot gemiddelde muzikale aanleg. Harde criteria hiervoor zijn moeilijk vast te stellen. De melodie mag de (lof)zang niet blokkeren, maar moet - samen met de woorden - geleidend werken. Met name bij liederen uit de bundel Opwekking, maar dat kan zelfs ook voor Psalmen gelden, waken we ervoor dat er door de melodie, intonatie van de begeleiding, of herhaling (repetering) van zinnen een bepaald sentiment opgewekt wordt. Natuurlijk mag er plaats zijn voor emotie, ontroering, getroffen zijn, diepe blijdschap; dat was de Heere Jezus ook niet vreemd. Daarbij waken we ervoor dat de menselijke emotie centraal komt te staan in plaats van de Heere God Zelf. Voor de begeleiding zijn alle instrumenten toegestaan. In de Bijbel worden blaas-, snaar- en ritmeinstrumenten genoemd. Niet alle instrumenten lenen zich echter even goed voor de begeleiding van de diverse liedstijlen. Liederen met weinig ritmische variatie kunnen het beste met behulp van het orgel worden begeleid. Hieronder vallen Psalmen en gezangen. Voor liederen met meer ritmische variatie leent zich een piano beter, eventueel aangevuld met ritmische instrumenten (bijvoorbeeld gitaar, drum/djembé) en instrumenten met een duidelijke uitkomende stem (bijvoorbeeld trompet, kornet, bugel en/of dwars-, pan-, blokfluit, etc.). Een onbekend lied kan eventueel worden aangeleerd door één of meerdere voorzangers. Voor de begeleiding geldt dat het de samenzang goed moet ondersteunen. Dat wil zeggen dat het moment waarop de gemeente moet inzetten duidelijk herkenbaar is, dat de melodie duidelijk hoorbaar is en dat in het juiste tempo wordt gespeeld. Pagina 14 van 17

4.6. Kindermoment Het doel van het kindermoment is om expliciet aandacht te geven aan de kinderen van de gemeente als doelgroep. We vinden het belangrijk dat jong en oud een dienst kan meemaken. Natuurlijk zijn er ook allerlei andere doelgroepen mogelijk, maar de Heere Jezus zelf gaf ook speciale aandacht aan de kinderen (Marcus 10: 13-16). 4.7. Kindernevendienst Kinderoppas en kindernevendienst worden als volgt gereorganiseerd: Kinderoppas voor kinderen van 0 t/m 3 jaar; elke zondag. Kindernevendienst voor basisschool groepen 1 t/m 3; elke zondag. Voor de basisschoolgroepen 1 en 2 was er elke zondag al kinderoppas en de mogelijkheid tot participatie in de kindernevendienst. De meerwaarde van altijd kindernevendienst in plaats van kinderoppas is dat deze kinderen nu het begin en het einde van de eredienst in de kerkzaal bij hun ouder(s) meemaken. Zo worden ze al vroeg gewend gemaakt aan de eredienst. Basisschool groep 3 had al kindernevendienst en gaat van één keer in de pakweg drie weken naar elke week. Dit biedt de mogelijkheid om kinderen, gedurende de periode dat ze in basisschoolgroepen 1 t/m 3 zitten, op hun niveau met geloofsopbouw bezig te laten zijn. En de kinderen zo voor te bereiden op het meemaken van de gehele eredienst in de kerkzaal. Elke week deelname aan de kindernevendienst is echter geen verplichting. Ouders kunnen zelf bepalen of kinderen naar de kindernevendienst gaan en het tempo waarin dit gebeurt. Kindernevendienst voor basisschoolgroepen 4 t/m 6; één keer in de twee weken. Deze groep had al kindernevendienst, één keer in de pakweg drie weken. De verandering is de frequentie. Naast uitbreiding van de mogelijkheid om een thema te behandelen in de kindernevendienst, geeft de verhoogde frequentie een betere aansluiting met de kindernevendienst voor basisschoolgroepen 1 t/m 3 voor de verdere voorbereiding op de overgang van kindernevendienst naar meemaken van de gehele eredienst in de kerkzaal. Een specifieke eredienst voor de zomervakantie markeert het afscheid van de kindernevendienst en het welkom om elke zondag de gehele eredienst in de kerkzaal mee te vieren. Daaraan verbonden kan dan ook zijn de start met catechisatie in het nieuwe seizoen als doorgaande activiteit voor leren en geloofsopbouw voor de bassischool groep 7 (en daarna 8). Deelname aan de kindernevendienst één keer in de twee weken is echter geen verplichting. Ouders kunnen zelf bepalen of kinderen naar de kindernevendienst gaan en het tempo waarin dit gebeurt. Het aantal diensten waarin er geen kindernevendienst is voor de basisschoolgroepen 4 t/m 6 wordt zo veel mogelijk beperkt. We stellen erediensten vast waarvan we vinden dat de kinderen uit die basisschoolgroepen de gehele eredienst in de kerkzaal meemaken. Wij denken dan aan de kerkelijke hoogtijdagen (Kerstfeest, Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaart, Pinksteren), afsluiting Bijbels projectweek protestants-christelijke basisscholen, afsluiting VakantieBijbelWeek en twee van de vier avondmaalsdiensten. Bij andere bijzondere diensten, zoals bijvoorbeeld eeuwigheidzondag (met daarin een moment van gedenken van overleden gemeenteleden), wordt er op een waardige en passende manier omgegaan met het bijzondere karakter van de dienst. Aandacht daarvoor zal er zijn tijdens de kindernevendienst, en bij het verlaten en terugkeren van de kinderen van en naar de kerkzaal. Door de kinderen tijdens de collecte terug te laten keren in de dienst, is er meer tijd beschikbaar voor de kindernevendienst terwijl het moment van kinderen op de preekstoel en participatie in de dankzegging en voorbeden behouden blijft. Beide vormen, terugkeer bij het laatste lied en terugkeer voor de dankzegging en voorbeden, hebben we in de Meentkerk gekend. Bij terugkomst van de kinderen voor het dankgebed en de voorbeden kan er even opnieuw aandacht voor de kinderen zijn en kunnen er gebedspunten voor de voorbeden meegenomen worden. Pagina 15 van 17

Daarmee wordt aangegeven dat kinderen welkom zijn en er toe doen in de eredienst; betrokkenheid. In de eredienst aandacht voor kinderen: kindermoment, kinderlied. Meerwaarde voor kinderen die niet naar de kindernevendienst gaan, en wanneer er geen kindernevendienst is aandacht voor de basisschoolgroepen 4 t/m 6. Daarnaast kan er bij deze momenten regelmatig specifieke aandacht zijn voor de basisschoolgroepen 7 en 8, om de overgang van de kindernevendienst naar het meemaken van de gehele eredienst in de kerkzaal te faciliteren. 4.8. Schriftlezing door gemeenteleden Zoals uit de studie naar voren is gekomen, heeft de gemeente aandeel in de liturgie (in Woord en antwoord). Dit aandeel beperkt zich niet tot het meedoen aan gebed, zang en sacramenten. Gemeenteleden mogen actief participeren in de dienst. Dit vergroot de betrokkenheid op de dienst. Daarom kiezen we ervoor om gemeenteleden in de Schriftlezing te laten participeren. Wat de vertaling van de Bijbel betreft heeft de kerkenraad er bewust voor gekozen om de Herziene Staten Vertaling (H.S.V.) te hanteren, in lijn met het beleid van de andere wijkkerkenraden. Bij gelegenheid kan de voorganger kiezen voor de Nieuwe Bijbel Vertaling (N.B.V.). 4.9. Het onderdeel ʻdelenʼ in de liturgie Het doel van dit onderdeel is dat we meer betrokken raken op elkaar, de eigen gemeente en op de wereldkerk. Een onderdeel van gestalte daaraan geven is de introductie van de bloemengroet. Deze gemeenschappelijke groet in de vorm van een boeket is bedoeld als blijk van medeleven met gemeenteleden, die in bijzondere omstandigheden verkeren. Een bloemengroet staat los van de liturgie en het kerkelijk jaar. De bloemengroet moet niet verward worden met een liturgisch bloemstuk. De aankondiging van de bestemming van collecten is onderdeel van delen. 4.10. Het nazorgteam Het doel van het nazorgteam is om beschikbaar te zijn voor persoonlijke pastorale gesprekken en gebed. Zo willen we ook na de dienst blijk geven van betrokkenheid op elkaar. 5. Implementatie We realiseren ons dat implementatie van de gewijzigde liturgie enige tijd vergt. Er moeten teams gevormd worden, diverse richtlijnen moeten voorbereid worden, schermcommunicatie moet gerealiseerd worden, etc. Om daar voldoende tijd voor te kunnen nemen, is de geplande start Deo Volente september 2014. 6. Referenties [1] Meentkerk, Hervormde Gemeente Huizen. Beleidsplan 2013-2017, Levende Stenen. Mei 2013. [2] Commissie heel de gemeente, Hervormde Gemeente Huizen. Notitie Het Heilige gebeurt. Mei 2013. [3] Commissie Zondag, eredienst en activiteiten Meentkerk. Advies liturgie en eredienst. Februari 2014. [4] O. Noordmans, Liturgie, Amsterdam 1939 [5] Dr. A. van de Beek. Gemeente van Christus, schetsen voor de praktijk. Mei 2013. Pagina 16 van 17

[6] Hoofdbestuur Gereformeerde Bond in de PKN. De liturgie in de hervormde gemeenten. [7] Woord & Dienst 62 nr. 5, mei 2013. [8] Kerkenraad Wijkgemeente Meentkerk. Werkafspraken muzikale begeleiding samenzang Meentkerk (V.11). September 2012. [9] College van kerkrentmeesters, Hervormde Gemeente Huizen. Regeling voor organisten in de erediensten van de Hervormde Gemeente Huizen. Maart 2012. [10] Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt. Deputaten Kerkmuziek. Handreiking voor een evenwichtige plek voor Opwekking in de liturgie. Juni 2009. Door de commissie Zondag, eredienst en activiteiten zijn verder diverse niet nader genoemde websites geraadpleegd. Pagina 17 van 17