Trier 2011 Quax, Loquax & Antiloquax ANTE ROMAM TREVERIS STETIT ANNIS MILLE TRECENTIS (spreuk op de gevel van het Rote Haus op de Grote Markt) leerlingenboekje Gymnasium Erasmianum Roterodami MMXI
Inhoud Woord vooraf... 1 Reisregels... 2 Liefde gaat door de maag... 3 Wat mee te nemen?... 4 Adres en telefoonnummers... 5 Trierstaf en vijfdeklasssers... 7 Programma 2011... 8 Programma in Trier... 9 Informatie bij programma... 10 Groepsindeling bussen woensdag en vrijdag... 16 Wijnproject... 19 Cijferkaart wijnproject... 22 Deelnemers... 23
Woord vooraf Augusta Treverorum (Trier of Trèves) in Gallia Belgica werd gesticht zoals de Romeinse naam al verraadt door keizer Augustus als een vestigingsplaats, een colonia voor veteranen, d.w.z. gepensioneerde soldaten. Het was een zeer rijke en welvarende stad, die het hoogtepunt van haar glorie bereikte in de derde eeuw na Chr. Wanneer jullie door Trier lopen is het misschien aardig je te realiseren dat de stad een tijdje een van de hoofdsteden van het Romeinse rijk is geweest. We zien jullie al denken: Eens de hoofdstad van het Romeinse rijk, maar dat was toch Rome?. Ja, maar de derde eeuw na Chr. was een periode waarin het immense Romeinse rijk in vier bestuurseenheden was opgedeeld; deze periode staat bekend als de tijd van de tetrarchen: keizer Diocletianus bestuurde het oosten vanuit Nicomedia, Maximianus het Italische deel vanuit Milaan, Galerius had als bestuurszetel Sirmium (aan de Donau) en Constantius Chlorus bestuurde vanuit Trier Gallië (ongeveer het huidige Frankrijk, België en Nederland) en Britannië. Constantius Chlorus verfraaide de stad met grote monumenten, o.a. de Aula Palatina, een grandioze basilica, die diende als audiëntiekamer in het paleis van de keizer, en het keizerlijke thermencomplex het grootste badcomplex ten noorden van de Alpen. Toen waren de Romeinse brug over de Moezel er al en het kleine maar nog in goede staat verkerende amfitheater uit de eerste eeuw na Chr. en de Porta Nigra. Jullie zijn nu bijna zover dat jullie een definitieve profielkeuze gaan maken. Een spannende periode. Trier is een opstap naar de Rome-Campaniëreis in de bovenbouw, maar ook het begin van een aantal belangrijke reizen naar Europese steden en een kennismaking met de Europese cultuur: Trier hoort thuis in het rijtje Berlijn, Londen, Madrid, Parijs en Rome. Het is jullie eerste meerdaagse excursie met het hele leerjaar. Maak van de gelegenheid gebruik om leerlingen van andere derdeklassen beter te leren kennen: de eenheid en samenhang binnen het Erasmiaans worden er alleen maar groter door. Het is vanzelfsprekend dat jullie je op reis gedragen als een Erasmiaan, ook buiten het schoolgebouw vertegenwoordigen jullie het Erasmiaans Gymnasium. We wensen jullie heel veel plezier en fijne dagen in Trier. De Trierstaf 1
Reisregels 1 De Trierreis is een schoolreis, dus je gedraagt je zoals op school gebruikelijk is. 2 De Trierreis is een groepsreis, dus groepsbelang gaat voor eigen belang. 3 De Trierreis is dé derde klas-reis: het moet een mooie ervaring zijn voor iedereen. Respecteer dus ieder individu in de groep. Bekijk ook het protocol reizen op http://www.erasmiaans.nl/protocol&id=1. Enkele Hollandsche wijsheden Je past je maar aan, dan heb je het niet moeilijk. Ik wil het niet, maar ik doe het graag. Een groepsreis maak je niet alleen. Neem een extra paar oren mee. Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Morgenstond heeft goud in de mond. Vraag niet wat de reis voor jou, maar wat jij voor de reis kunt doen. Van het concert des levens krijgt niemand een program. Geduld is een schone zaak. Wachten duurt niet korter als je klaagt. Je moet ook aan teleurstellingen wennen. Dankbaarheid is een bloempje dat in slechts weinig tuintjes bloeit. 2
Eten woensdag ontbijt + lunch: zelf meenemen diner: in restaurant Stadtwaldhotel donderdag ontbijt: in ons hotel lunch: lunchen met je loopgroep (wordt geregeld) diner: in restaurant Stadtwaldhotel vrijdag ontbijt: in ons hotel lunch: lunchen met een aantal loopgroepen (wordt geregeld) diner: koop zelf in Trier wat eten voor in de bus terug Let op: Voor vegetariërs wordt apart gezorgd! Neem alleen een vegetarisch gerecht als je je hebt opgegeven bij Bo. Lasst es euch schmecken! 3
Meenemen dit Trierboekje (Zorg dat je het altijd bij de hand hebt!) eigen handdoek(en) toiletspullen, pyjama, je eigen (aan Bo doorgegeven) medicijnen paspoort/id-kaart eten/drinken voor in de bus pen/papier regenkleding (=hopelijk overbodig!) warme trui (voor s avonds en in de Lavakelder en de Maginot-linie) één blok hout voor de open haard NB Beddengoed krijg je van ons hotel. Handig om mee te nemen voldoende kleding washandjes fototoestel geld (voor souvenirs/tussendoortjes/eten tijdens busreis terug) paracetamol tabletten tegen wagenziekte gezelschapspelletjes (voor het avondprogramma) zaklamp (ook lamp op je hoofd voor avondvoetbal) voetbal tafeltennisballetje en batje NB Het meenemen van boxjes voor je mobiele telefoon of I-Pod is niet toegestaan. 4
Adres en telefoonnummers Van woensdag 27 tot en met vrijdag 29 april 2011 zijn alle derdeklassers op excursie naar Trier. Wij verblijven in: Hotel-Pension Haus Eifelblick In Träg 18 64298 Welschbillig Tel. 0049-6506-990 26 Tel. school: 0031-10-436 00 45 Voor noodgevallen: M.B.C. Bovenberg-Zillikens: 0031-623378191 --------------------------------------------------- -------------------------------------------------------- Voor de thuisblijvers: Van woensdag 27 tot en met vrijdag 29 april 2011 zijn alle derdeklassers op excursie naar Trier. Wij verblijven in: Hotel-Pension Haus Eifelblick In Träg 18 64298 Welschbillig Tel. 0049-6506-990 26 Tel. school: 0031-10-436 00 45 Voor noodgevallen: M.B.C. Bovenberg-Zillikens: 0031-623378191 5
6
Trierstaf F.M. Bank M.B.C. Bovenberg-Zillikens F.J.Brandsma J. Dane W.F.V. Feijer J. J. ten Hoor C. Hulst I.C.M. Konings C. Maser M. Melsert F.A. Mulder P. Post D.A. Reinds M. Simons A. Spoelstra Vijfdeklassers Anne Meurs Emma Kabel Koen Bogerd Maarten Klapwijk Philip Jonker Roufaida Aboutaleb Tarik Kücük 7
Programma 2011 woensdag 27 april 2011 6.00 6.15 verzamelen op school 6.30 vertrek keuzeprogramma: Maginotlinie, Vulkaan, Villa Borg Nennig Tawern, Nennig Villa Borg Tawern 18.00 eten 20.00 aankomst hotel: bekendmaken kamerindeling, koffer uitpakken 21.00 avondprogramma 23.00 naar je eigen kamer 23.30 gewassen, met schone tanden in je pyjama in bed 24.00 Nachtruhe donderdag 28 april 2011 7.00 opstaan 7.30 ontbijt 8.30 vertrek 9.00 17.30 aankomst in Trier + lunch + referaten 17.30 verzamelen op de parkeerplaats bij de Porta Nigra 18.00 eten 20.00 aankomst hotel 20.00 23.00 avondprogramma 23.00 naar je eigen kamer 23.30 gewassen, met schone tanden in je pyjama in bed 24.00 Nachtruhe vrijdag 29 april 2011 7.00 opstaan 7.30 kamers zijn opgeruimd en gecontroleerd 8.00 ontbijt 8.30 vertrek bussen (indeling ) 9.15 aankomst in Trier + referaten 13.00 eten 14.00 vrije tijd 15.45 verzamelen bij de Porta Nigra 16.00 vertrek vanaf de parkeerplaats 21.00 aankomst in Nederland ophalen van bagage; afscheid 8
Programma in Trier Met je loopgroep bezoek je (in een eigen volgorde): Amphitheater Basilica Bisschoppelijk museum Dom Kaiserthermen Landesmuseum Porta Nigra Römerbrücke St. Paulin Wijnboer Von Nell (Je kunt wijn kopen voor je familie. Schrijf op de fles je eigen naam en de naam van de bus waarmee je naar Trier bent gekomen. Zie pagina 23 en verder) Wijnleerpad 9
Kort informatief overzicht De Eifel De Eifel, het heuvelgebied dat gelegen is tussen de Moezel in het Zuiden, de Ahr in het Noorden, de Rijn in het Oosten en de grens van België en Luxemburg in het Westen, is aan het einde van het Tertiair (ca. 65 tot 2,5 miljoen jaar geleden) en in het Kwartair (ca. 1,6 miljoen jaar geleden tot nu) het toneel geweest van levendige vulkanische activiteit. Er vonden uitbarstingen plaats die zelfs heftiger waren dan de uitbraak van de Mount St. Helens. De Tertiaire vulkanen komen voornamelijk voor in de omgeving van Nürburg in het noordelijke centrale deel van de Eifel, de Hohe Eifel. De vulkanen zijn echter sterk door de verwering aangegrepen en hun vormen zijn weinig duidelijk zichtbaar. De kwartaire vulkanische activiteit, die plaats vond in het Pleistoceen, duurde ongeveer 550.000 tot 10.000 jaar geleden en vond geologisch gesproken dus nog zo ongeveer deze ochtend plaats. Door deze jonge ouderdom zijn vele vormen van dit vulkanisme nog goed bewaard gebleven. In het oostelijk deel van de Eifel, het gebied rond het Laacher Meer, heeft het vulkanisme een grote verscheidenheid van vormen en van vulkanische producten tot stand gebracht, het westelijk deel van de Eifel is het klassieke gebied van de Maare. Bron: drs. W.C.P. de Vries Trier. Beknopte geschiedenis van de oudste stad van Duitsland ANTE ROMAM TREVERIS STETIT ANNIS MILLE TRECENTIS Voor Rome bestond Trier dertienhonderd jaar, beweert de inscriptie op het Rote Haus aan de Trierse Hauptmarkt. Dit is weliswaar een middeleeuws verzinsel, maar het heeft een historische achtergrond. In het dal van Trier bestonden er inderdaad al in het derde millennium voor Christus menselijke nederzettingen en Trier was de eerste plaats ten noorden van de Alpen die met recht stad genoemd kon worden. Augusta Treverorum, het latere Trier, werd omstreeks zestien voor Christus door de Romeinen onder keizer Augustus in de buurt van een stamheiligdom van de Keltische Treviren gesticht. Tegen het einde van de derde eeuw verhief keizer Diocletianus de nu Treveris genoemde stad tot Romeinse keizerlijke residentie en tot 10
hoofdstad van het westerse gedeelte van het Romeinse Rijk. Omstreeks dezelfde tijd ontwikkelde zich hier een centrum van het vroege christendom. In de vijfde eeuw door de Franken veroverd, kwam Trier bij de Karolingse rijksdeling van 870 bij het Oostfrankisch-Duitse Rijk. De huidige Hauptmarkt werd met de oprichting van het marktkruis in 958 het centrum van de middeleeuwse stad. In de veertiende eeuw werden de Trierse aartsbisschoppen ook keurvorsten. Zij maakten Trier tot de hoofdstad van hun keurvorstendom dat tot de opheffing rond de eeuwwisseling van de achttiende naar de negentiende eeuw periodes van grote bloei en zwaar verval beleefde. Nadat Trier korte tijd in Frans bezit was geweest, kwam het in 1815 bij Pruisen en na 1945 bij de deelstaat Rheinland-Pfalz in de Bondsrepubliek Duitsland. Trier is nog steeds bisschopszetel, centrum van cultuur, verkeer en economie in het Trierse Land, universiteitsstad, havenstad aan de belangrijke waterweg de Moezel (Mosel), standplaats van bekende industriële bedrijven, winkelcentrum, toeristen- en congresstad. Thans heeft Trier ca. 100.000 inwoners Bron:Tourist-Information Trier Eppelsberg en Wingertsbergwand De Eppelsberg, gelegen langs de A61, is een mooi voorbeeld van een samengestelde vulkaan. Het oudste gedeelte toont de resten van een tufring, het gevolg van een phreomagmatische explosie (het gevolg van contact tussen heet magma en grondwater). We zien verder een slakkenkegel, het resultaat van een vrij rustige vulkanische uitbarsting. Tussen deze twee typen van erupties zit een groot tijdverschil, na de eerste explosies volgde een periode van rust waarin de natuur de kans kreeg om de vulkaan te bedekken met bomen en planten. In de goed ontsloten vulkaan kun je dit zien door resten van bomen die zich midden in de lagen bevinden. Ook zijn lagen aanwezig afkomstig van vulkanen in de nabije omgeving. Dit levert al met al een ingewikkeld patroon op dat met enige moeite wel te doorgronden is. Het is elk jaar weer de vraag wat er van de vulkaan nog te zien is, men is in hoog tempo de vulkaan aan het afbouwen, de vulkaanresten worden o.a. in de wegenbouw gebruikt. De Wingertsbergwand is een gigantische tephra afzetting (term voor alle vulkanische fragmenten van as tot blokken die bij een eruptie afgezet zijn). De afzetting is in een paar dagen ontstaan bij de uitbarsting van de Laacher Meer vulkaan. Zo kan men aan de volgorde en de structuur van de lagen de geschiedenis van deze explosie reconstrueren. De Wingertsberg wordt voor een deel afgegraven, de wand blijft echter bestaan en is een beschermd natuurmonument. Bron: ir. J.H. van den Koppel 11
Laacher Meer Het grootste Vulkaanmeer van de Eifel ontstond ongeveer 12.900 jaar geleden, toen zich een van de opmerkelijkste rampen in de geschiedenis van het Eifelvulkanisme voltrok. Bij de grootste vulkaanuitbarsting, die ooit in Europa plaatsvond, werden eindeloze massa s van bimsgesteente (=puimsteen) uitgeworpen, die zich in lagen met een dikte van meerdere meters in het bekken van Neuwied en de Pellenz afzetten. Door de enorme explosie ontstond er onder de aardkost een reusachtige holle ruimte die instortte en zich later met water vulde. Voor de mensen uit de Steentijd, die in het getroffen gebied woonden, was de gigantische vulkaanuitbarsting die drie dagen lang het gebied teisterde een dodelijk ramp. De vulkanische activiteit bestaat nog steeds. Uit het meer komt op veel plaatsen door de kloven in het gesteente het gas kooldioxide naar boven: de zogenaamde mofetten. Het vrijgezette gas ziet men het meest aan de oostkant van het meer opborrelen. Het Laacher meer is met een oppervlakte van 325 ha en een diepte van 53 meter het grootste vulkaanmeer van de Eifel en vormt samen met zijn mooie bosrijke omgeving een natuurgebied. Het geologische leerpad om het meer heen is zeer de moeite waard. De Lavakelders in Mendig Wie door het plaatsje Mendig rijdt zal niets bijzonders zien. De bewoners weten echter dat zich onder hun huizen een unicum bevindt, dat zeer de moeite waard is. Wij zullen dan ook afdalen in de kelders van Mendig. Over een gebied van ongeveer drie km 3 bevindt zich onder de stad Mendig een netwerk van onderaardse Lavakelders, die in de loop van de tijd door bloed, zweet en tranen zijn ontstaan. Toen in het verre verleden de vulkanen in de Eifel uitbarstten, vloeiden ook stromen lava s in de richting van Mendig. In die tijd werd het land met een gloeiende massa en as bedekt. De mensen toen konden zich niet voorstellen dat deze massa, die hun zoveel ellende bracht, ooit een belangrijk bron van inkomsten zou worden. Met voornamelijk menselijke kracht werd langzaam de basaltlava bovengronds gebracht. Vrouwen en kinderen werden vooral gebruikt waar er door smalle gangen gekropen moest worden. Hierbij kwamen natuurlijk ook mensen om. Het kwam ook voor, dat huizen instortten als men niet goed uitgerekend had hoeveel men kon afgraven. In het midden van de 19e eeuw kregen de kelders een andere functie. De lage en constante temperatuur zorgde ervoor dat de kelders uitermate geschikt waren voor het opslaan van bier. Dit trok vele bierbrouwerijen naar Mendig. Wie hoopt dat het deze functie nog heeft, zal teleurgesteld worden. Na de uitvinding van koelapparaten, vetrokken de bierbrouwerijen vaak weer. Tegenwoordig worden de kelders onder 12
leiding van een gids door vele toeristen bezocht. Aangezien het bier er lekker koud bleef, wordt geadviseerd een trui mee te nemen als we afdalen. Nennig In Nennig vinden we een belangrijke en indrukwekkende opgraving. De wijnplaats Nennig werd vooral bekend door de opgravingen van een Romeins mozaïek. In 1852 werd het gevonden door een boer die op zijn land bezig was met ploegen. Dit mozaïek is een onderdeel van een eveneens grotendeels opgegraven Romeinse villa. Deze villa bezat een lange hal en een bijbehorend (zwem)bad. Het mozaïek, dat een omvang heeft van 10,3m bij 15,65m, toont afbeeldingen van zeer realistisch uitziende gladitorenvechtwedstrijden. Deze afbeeldingen in Nennig worden als het best bewaard gebleven mozaïek noordelijk van de Alpen beschouwd. Villa Borg In 1994 werd besloten om in Borg een Romeinse villa te reconstrueren, die daar in het verleden gestaan moet hebben. Bij archeologische opgravingen en metingen, die men in 1987 startte, vond men op de plek van de gereconstrueerde villa de resten van een van de grootste Romeinse villacomplexen in het Saar-Mosel-gebied. Het hele terrein heeft een omvang van meer dan 7,5 ha. De stichting, die zich bezighoudt met de werkzaamheden, het behoud van de opgravingen en de reconstructie van het villacomplex, probeert om alle wetenswaardigheden over de opgravingen zo overzichtelijk mogelijk voor publiek tentoon te stellen. Door de nog steeds plaatsvindende werkzaamheden, verandert het beeld van het complex voortdurend. Sinds 1997 is het villabad met taverne voor bezichtiging opengesteld. De bouwwerkzaamheden aan het hoofdgebouw, dat het museum beherbergt, en de gereconstrueerde binnenplaats werden in 1999 voltooid. De derde vleugel, die in de Antieke als woonvetrek en voor economische doeleinden gebruikt werd, staat er sinds 2001. De plannen voor de wederopbouw van de ingangspoort zijn inmiddels geconcretiseerd. En misschien is zelfs deze informatie al weer verouderd en zien we tijdens de excursie naar Villa Borg meer dan we hadden verwacht. 13
Tawern Terrorisme is van alle tijden. Het tempelcomplex bij Tawern is in het verleden vermoedelijk door extremistische Christenen verwoest. Sinds 1986 was het mogelijk om op de Metzenberg bij Tawern, niet ver van de Romeinse straat naar Trier, het bovengenoemde Romeinse tempelcom-plex op te graven, te conserveren en gedeeltelijk te reconstrueren. De tempel zou dienst hebben gedaan als offerplaats voor de god van de handel, Mercurius. Reizigers van Metz naar Trier maakten hier vaak een tussenstop, opdat hun reis voorspoedig zou verlopen. Maar men heeft aanwijzingen gevonden dat hier ook aan andere goden offers gebracht werden, zoals aan Apollo en Isis. De laatste naam is vreemd voor het westen; Isis komt namelijk voornamelijk voor in het oostelijke middellandse zeegebied. Het complex bestond uit zes tempels, vier zijgebouwen en twee poorten. Het geheel was omgeven door een muur van 46 bij 36 meter. Verder was er een diepe waterput van 15 meter aanwezig en zijn er ook meedere onderstukken van altaars gevonden. Het heiligdom is waarschijnlijk van de eerste tot hooguit de vierde eeuw na Christus gebruikt. De plaatsnaam, Tawern of Taberna, heeft zijn oorsprong in het ontstaan van de plaats in de Romeinse tijd en in zijn oorspronkelijke doel. Tawern bezat niet alleen het Romeinse tempelcomplex, maar waarschijnlijk ook een taberna, een rustplaats voor spandieren. Men heeft door de Latijnse klemtoon van de plaatsnaam op de tweede lettergreep het vermoeden dat Tawern een plek was waar constant mensen gewoond hebben sinds de Romeinse tijd. Vandaag de dag is Tawern vooral een ontspanningsoord. Maginot-linie De Maginot-linie werd aangelegd tussen 1930 en 1936 bedoeld als een immense verdedigingszone lopend van België tot Italië. Met meer dan honderd forten en 400 kazematten (kazernes), duizenden kanonnen en mitrailleurs en alles ondergronds gehakt en geboord in de heuvels. De Linie was bedoeld om Frankrijk te beschermen tegen weer een Duitse verrassingsaanval. Frankrijk zat direct na de Eerste Wereldoorlog in de problemen. Het land werd in 1870 en in 1914 overrompeld door Duitsland. Het had in beide oorlogen miljoenen mannen verloren, de bevolking kon geen erg groot leger meer opbrengen. De Franse minister van Defensie de, uit deze streek de Elzas komende, heer Maginot kwam met een geweldig plan. Door een enorme linie van ondergrondse forten kon je met een betrekkelijk kleine bemanning enorme legers tegenhouden.het hele project 14
kostte miljarden en dat in de Wereldcrisis na 1929. Maar het was ook een werkverschaffingsproject voor veel werklozen. Het mes zou dus aan beide kanten snijden! Echter, het militaire idee van een dergelijke project was een misrekening en een misvatting van ouderwets denkende leiders. De techniek snelt altijd voort. En bovendien haalden de Duitse legerleiding het oude Von Schlieffenplan uit de kast. Ze vielen aan door België dus om de Maginot linie heen en ze vlogen over de linie! Toen Parijs en dus Frankrijk gevallen was, was de Linie nog in tact en bemand maar nutteloos en onbeschadigd. Wij bezoeken het grootse en belangrijkste fort van de Linie, gros ouvrage Hackenberg, vlakbij Thionville. Ouvrage Hackenberg werd gebouwd/aangelegd tussen 1929 en 1935 in een 343 meter hoge heuvel. In deze heuvel werd op 25 tot 30 meter onder de oppervlakte 10 km gangen en zalen uithakt en geboord. Het is in feite een klein stad op zich, met kazernes, opslagplaatsen, elektriciteitscentrale, keukens, eetzalen, bioscopen, een ziekenhuis en een metro. Een ouvrage (bolwerk) als dit moest minimaal 3 maanden kunnen overleven zonder hulp van buiten af. De bevolking bestond uit 1040 soldaten, 43 officieren en burgerpersoneel. Doordat het fort nog onbeschadigd is en alles nog werkt kunnen we een stap terug doen in de tijd van de dertiger jaren van de vorige eeuw en ons een idee geven van de hoogstaande techniek van die tijd. Maar ook van de ontberingen van de bewoners van deze koude en vochtige wereld waarin je soms in weken geen zon zag. We maken ook een tocht met de metro. Kortom een unieke excursie. Bron: drs. P.D.J.W. Dupon 15
Busindeling (zie dit boekje blz 23 t/m 27) Op woensdag 27 april zit ik in bus nummer: Op donderdag 28 april zit ik in bus nummer: Op vrijdag 29 april zit ik naar Trier in bus nummer: (Dit is dezelfde bus als op donderdag 28 april.) Op vrijdag 29 april zit ik naar huis in bus nummer: (In deze bus zet je s morgens je bagage. Dit is dezelfde bus als op woensdag 27 april.) Busregels De bus brandschoon achterlaten. Bus heen = bus terug (zie pagina 23 en verder) Bus naar Trier donderdag = bus naar Trier vrijdag Ruilen kan niet (Van ruilen komt huilen.) 16
Het wijnproject Inleiding Beste leerlingen van klas 3, Na de tweede toetsweek starten we met het wijnproject. Het doel van het wijnproject is dat jullie heel veel te weten komen over een van de belangrijkste economische activiteiten van Trier en omgeving: de wijnbouw. Het wijnproject is een vakoverstijgend project: een project waaraan verschillende vakken (ak, bi, du, ec, gs, gr/la, sk) een bijdrage leveren. De wijnbouw wordt dus vanuit meerdere invalshoeken belicht. Hieronder kun je lezen wat precies de bijdrage van de verschillende vakken is. De meeste vakken koppelen een toets(je) aan hun onderdeel van het wijnproject. De cijfers die daaruit komen, worden (ook) meegenomen op het Trier-diploma dat samen met het derde rapport wordt uitgereikt. Veel plezier met het project! 17
Aardrijkskunde Bij het vak aardrijkskunde draait alles om de vraag: Welk verschijnsel doet zich op aarde voor en waarom daar? We zullen ons tijdens de Trierexcursie beperken tot de wijnbouw en met behulp van onze aardrijkskundige kennis verklaren we waarom er in het gebied rondom Trier zoveel wijnbouw is. In de lessen aardrijkskunde besteden we aandacht aan: De geologie van het gebied rondom Trier. De voor jullie inmiddels bekende onderwerpen als sedimentatie en gebergtevorming komen aan de orde en uiteraard zal de invloed van met name de rivieren Rijn en Moezel op de vorming van het huidige landschap niet onbesproken blijven. De bodemgesteldheid. Wat voor bodem hebben de hellingen waarop de wijnranken zo goed kunnen groeien? Het microklimaat dat in het gebied heerst en waardoor wijnbouw juist daar mogelijk is. Toetsing Tijdens de excursie maak je aantekeningen over de bovengenoemde onderwerpen. In het laatste proefwerk wordt er een aantal vragen gesteld over de onderwerpen die bij aardrijkskunde aan bod zijn gekomen. Biologie Trier ligt in een gebied waar al sinds mensenheugenis druiven worden geteeld. De wijnbouw is minstens 5000 jaar oud en het ligt voor de hand dat er in de Romeinse tijd ook volop druiven werden verbouwd. Jullie zullen een wijnboer bezoeken, waar je in de praktijk kunt zien hoe wijn gemaakt wordt. Bij de voorbereiding op de Trierreis bij biologie zullen jullie aan de hand van een tekst met vragen kennis maken met de oorsprong van de druivenstok en sommige problemen die de telers in het verleden, maar ook nu nog tegen kunnen komen. We zullen ook kort ingaan op de bereiding van alcohol. Verder komen de wijnbereiding, verschillende soorten wijn en eigenschappen van druiven aan de orde. Toetsing Er zullen ongeveer twee lessen besteed worden aan de voorbereiding voor Trier bij biologie. De inzet en de gemaakte vragen zullen worden beoordeeld. Dat leidt tot een cijfer, dat meetelt als so. 18
Duits Hoe was het Romeinse leven in Trier? Waarom bouwden de Romeinen graag hun stad aan de rivier de Moezel? Hoe zagen de vertrekken van de Kaiserthermen eruit? Hoe beleefden de Romeinen een tocht op het wijnschip? Het antwoord op deze en vele andere vragen krijgen we aan de hand van het lezen van een aantal Duitse teksten en het maken van bijbehorende vragen. De teksten geven ons een beeld van de geschiedenis van de stad Trier en het leven van de Romeinen. Ter voorbereiding op onze excursie naar de Ouvrage du Hackenberg maken we tijdens de les alvast kennis met dit enorme fort en de functies van zijn vele vertrekken. Een andere excursie is het bezoek aan wijnboer Herr von Nell. Via zijn website bestuderen we de wijnbouw in Trier. Het is belangrijk dat je tijdens de excursie met meneer Von Nell een gesprek kunt voeren over de wijnbouw. Hoe worden die wijnen nu eigenlijk gemaakt? Je leert hiervoor Duitse woorden en zinnen om bij meneer von Nell alles te weten te komen over de productie van wijn. Toetsing Deze woorden en zinnen worden in een schriftelijke overhoring getoetst die twee keer meetelt. Economie Tijdens de Trierreis bezoeken jullie de wijnboerderij van Von Nell. Jullie krijgen daar o.a. een verhaal van de eigenaar te horen over hoe het bedrijf zijn geld verdient. Om het verhaal nog beter te kunnen volgen krijgen jullie een lijstje met economische termen in het Duits mee. Voor het vak economie moeten jullie de wijnboerderij door een bedrijfseconomische bril gaan bekijken. Dat is toch echt wat anders dan een roze of zonnebril. In de eerste periode van dit jaar is bij economie de groene module Management en Organisatie behandeld. Wij willen graag dat je de toen geleerde begrippen kunt toepassen op de bedrijfssituatie van de wijnboerderij. Je kunt hierbij denken aan het volgende: maakt het bedrijf winst, welke kosten zijn er, hoe is het bedrijf georganiseerd, hoe probeert het bedrijf zijn producten te verkopen (marketing) en hoe onderscheidt men zich van de concurrentie. We zullen in een les de belangrijkste punten nog even herhalen en gerichte instructies geven. Toetsing Jullie worden geacht bij het bezoek aan de wijnboerderij op te letten en/of aantekeningen te maken over wat er allemaal wordt verteld. Uiteraard kan je daar ook nog vragen stellen of extra informatie verzamelen. Thuis moeten jullie de site van Von Nell aandachtig bekijken (www.vonnell.de). Kort na de reis (dinsdag 10 mei) krijgen jullie allemaal tegelijk een economie toets over het bedrijf van Von Nell. Je mag je aantekeningen meenemen naar de toets. 19
Geschiedenis Trier was in de Romeinse keizertijd een van de belangrijkste steden van het Romeinse Rijk. Trier vormde de hoofdstad van het prefect Gallië het was een bestuurcentrum en een economisch middelpunt. Uniek gelegen op een kruising van een weg en een waterweg. Dat Trier zo n belangrijke stad was geworden voor de Romeinen was niet voor niets. Trier kende een bloeiende economie. Het wijnschip is daar een voorbeeld van. In de geschiedenislessen gaan we verder in op de ontwikkeling van Trier op economisch en politiek gebied. Wat zegt de vondst van het wijnschip over de economische positie van Trier? Waarom verrezen er zulke grote bouwwerken? In de vierde eeuw werd Trier een van de vier hoofdsteden van het Rijk. We bestuderen aansluitend op welke manier Trier zich ontwikkelde na de val van het Romeinse Rijk. Toetsing Er is geen SO verbonden aan de Trierlessen. Door de informatie die jullie in 2 à 3 lessen opdoen, zijn jullie beter in staat de waarde van de monumenten en overblijfselen uit de verschillende tijdperken te benoemen en te plaatsen. De informatie die in de lessen aan bod komt, kan eveneens van pas komen bij bepaalde referaten. Daarnaast helpen de lessen jullie bij het structureren en opbouwen van een referaat. Latijn Bij Latijn leer je in ongeveer drie lessen van alles over wijn in de oudheid. Denk bijvoorbeeld aan de mythen rondom de Romeinse wijngod Bacchus, de geschiedenis van de wijnbouw, het boerenbedrijf, de consumptie van wijn en de wijnhandel. De wijnstad Trier heeft hierbij natuurlijk onze speciale aandacht. De informatie die je krijgt wordt afgewisseld met bronnen: Latijnse teksten, inscripties en voorwerpen uit het Rheinisches Landesmuseum Trier, waaraan we ter plekke ook een bezoek zullen brengen. Toetsing Er is geen toets verbonden aan het project. Wel zal je inzet tijdens het wijnproject worden meegewogen in het procescijfer van periode 3. IN VINO VERITAS BENE TIBI SIT! 20
Scheikunde De derde periode bij scheikunde start met het wijnproject. Dit duurt 5 à 6 lessen. Al bekende theorie zal worden toegepast op wijnen. Ook zal een aantal nieuwe onderwerpen aan bod komen. Wat ga je zoal doen? Het etiket op de wijnfles zal bestudeerd worden. Hierbij komen o.a. aan bod regelgeving en naamgeving/formules van aanwezige chemische stoffen. Zelf wijn maken. Het proces wordt wel versneld met een beetje gist. Op verschillende manieren bepalen van de hoeveelheid alcohol in de wijn. Hierbij krijg je te maken met volumepercentages, densimeters, ijklijnen, massaverhoudingen, kloppend maken van reactievergelijkingen en vele berekeningen. Toetsing Door middel van een aantal vragen in het afsluitend proefwerk wordt getoetst of je de theorie die bij scheikunde aan bod is gekomen, beheerst. 21
Cijferkaart onderdeel cijfer referaat/werkstuk in Trier of op school vul je onderwerp in: cijfer: wijnproject: aardrijkskunde (vragen in laatste PW) biologie (inzet en gemaakte vragen > SO-cijfer) Duits (SO woorden en zinnen) economie (SO Von Nell) geschiedenis (geen toets) klassieke talen (geen toets) scheikunde (vragen in laatste PW) het ging: goed matig slecht cijfer: cijfer: cijfer: inzet: goed matig slecht inzet: goed matig slecht het ging: goed matig slecht 22
Deelnemers en busindeling (heen en terug) De letter achter je naam geeft aan in welke bus je zit. V: de bus voor de vulkaanexcursie M: de bus voor de Maginotlinie B: de bus voor Villa Borg (en Nennig) N: de bus voor Nennig (en Villa Borg) Klas 3F Ella van Aanhold V Klas 3G Noor Abrahamse B Klas 3C Marta op den Akker N Klas 3F Vanessa van den Akker V Klas 3A Seyma Alatag M Klas 3E Twan Aulbers N Klas 3A Josephine Baán N Klas 3F Jannes van den Baar V Klas 3E Vandana Baidjnath Misier N Klas 3B Jenske Bal N Klas 3F Anne Bart Beijneveld B Klas 3G Axel Benibri M Klas 3E Damini Bhugwansing N Klas 3B Tessa Bienfait N Klas 3D Max Blom M Klas 3A Sebastiaan den Boer V Klas 3G Boris Boonstra M Klas 3B Noa Borst N Klas 3G Douwe Bosma M Klas 3C Samah Bouarfa M Klas 3C Ernst Braakman M Klas 3F Alessia Braams B Klas 3G Geert van den Broek B Klas 3F Emma Bruijn M Klas 3D Geert Buis V Klas 3D Pieter Buis B Klas 3F Willemijn Bunskoek B Klas 3F Martijn Cazemier B Klas 3E Emine Celik V Klas 3D Céline Cleij V Klas 3C Vincent Coppola M Klas 3G Brian Deutz Ebeling M Klas 3B Daniël van der Does V Klas 3D Bette Donker V Klas 3D Victor van Drielen M Klas 3E Ellis Eikenboom N 23
24 Klas 3B Alex Enzlin M Klas 3E Özgür Eryigit V Klas 3E Wouter Fonteijn M Klas 3C Sjors van Geel N Klas 3C Abderrahim Ghaddari M Klas 3F Coosje Gispen B Klas 3E Eline Glazener M Klas 3A Jamilla Goedegebuur N Klas 3A Jan de Graaff V Klas 3F Benjamin Gravesteijn M Klas 3F Nico Groenenboom V Klas 3A Lidewij Groeneveld N Klas 3F Ruby Groeneveld B Klas 3F Carline Groenland B Klas 3G Thomas Grolleman V Klas 3A Talha Güler M Klas 3D Pippijn van Gulik M Klas 3E Liana van der Hagen V Klas 3B Dion Hagenaar M Klas 3B Sybren van Hal V Klas 3G Aranea Ham B Klas 3D Lotte van Hazendonk V Klas 3F Naomi van Heck B Klas 3A Scott Heijerman V Klas 3F Oskar Hennink M Klas 3E Carlos Hermans M Klas 3D Alexandra Hofman V Klas 3C Tessa Holkamp N Klas 3D Anna de Hooge V Klas 3A Sophie Hordijk V Klas 3G Lisa Hu B Klas 3C Joep Jacobs M Klas 3C Robbert de Jager N Klas 3B Kelly Jangbahadoorsing M Klas 3G Wouter Jansen M Klas 3C Stijn Janssen M Klas 3E Andy Jiao M Klas 3B Max de Jong M Klas 3C Bart de Jong M Klas 3A Bouke Jung V Klas 3A Atal Karimy M Klas 3E Arso Karlicic M Klas 3F Nina Karssenberg B Klas 3D Terry Kastelijn B Klas 3B Prakaash Kaulesar Sukul M
25 Klas 3F Saphed Kharagjitsing M Klas 3E Mark Kievit N Klas 3F Daan Kloosterman M Klas 3A Eva Kluwen M Klas 3E Imme van der Knaap M Klas 3E Eline Knol M Klas 3C Phoebe Kong V Klas 3A Cheyenne Kooijman N Klas 3B Anna Lisa Labaar V Klas 3B Iris Lambert N Klas 3G Jan Lankhorst B Klas 3E Kaman Lim V Klas 3D Nina van der Linden V Klas 3D Kenjiro Lolling M Klas 3E Shivani Mahadew N Klas 3A McGregory Mambeke M Klas 3G Romy Marquenie B Klas 3B Eliane Martens V Klas 3G Sam Meeuwis M Klas 3E Martijn Mijnhardt N Klas 3B Yaël Moffie N Klas 3F Ries de Moor V Klas 3E Janneman Mouton M Klas 3B Eva Mud N Klas 3B Rachita Munshi M Klas 3E Michiel Nanninga N Klas 3G Bas Nieuwenhuis M Klas 3F Max Nijman M Klas 3G Hatice Nurlu B Klas 3A Lisanne den Ouden N Klas 3G Jan van Overdam B Klas 3G Wouter Padberg M Klas 3D Tijn Panis M Klas 3G Roan Peek M Klas 3B Frank Peeters V Klas 3C Alex Pobuda M Klas 3A Roeland Pol M Klas 3A Julia Pols V Klas 3G Nina Prins B Klas 3A Linda Punt N Klas 3E Lars Reinholtz V Klas 3G Laura Richter B Klas 3A Donna Rog M Klas 3C Sofie Rohde V Klas 3D Tom van Rooijen M
26 Klas 3C David Roos M Klas 3B Ravian van Rosse M Klas 3E Tim Rotmans M Klas 3C Ken de Ruiter V Klas 3G Alexander Rutten M Klas 3E Tobias van Sabben M Klas 3B Bouke Scheffer M Klas 3B Thijs Scheffer M Klas 3C Heleen Schoenmakers N Klas 3F Olivier Schuringa M Klas 3B Ruben Seijbel V Klas 3G Yarden Sela B Klas 3F Sebastiaan Siersema B Klas 3F Sofie Simonis B Klas 3G Berend-Jan Slobbe B Klas 3B Femke Sougé N Klas 3A Johan Speksnijder V Klas 3F Marlous Spuijbroek B Klas 3C Karin Staring V Klas 3A Pam Sterkman N Klas 3A Tom Stienen M Klas 3A Daphne Stok N Klas 3G Willemijn van der Storm B Klas 3F Douwe van der Stroom B Klas 3B Luuk Struiksma M Klas 3C Michelle Sweering N Klas 3E Bart Swens N Klas 3F Jasmijn Tam M Klas 3B Eline Tan N Klas 3B Doranne Thomassen M Klas 3G Selin Tökez B Klas 3G Tom Tomasowa B Klas 3D Floris van Tongeren M Klas 3G Lucelot Triebels B Klas 3C Yke Tromp M Klas 3A Céline in 't Veld N Klas 3D Annemijn te Velde M Klas 3F Buddy Verhage M Klas 3B Sander Verhoeven V Klas 3E Orlando de Veth M Klas 3B Pieta Vis V Klas 3D Wessel Vis V Klas 3F Mano Viskil B Klas 3C Eva Visser M Klas 3A Pauline Vlasblom N
27 Klas 3G Eveline Voorhuis B Klas 3A Laurens de Vries V Klas 3B Dagmar de Vries V Klas 3E Coen de Vries N Klas 3E Jelle de Vries N Klas 3G David de Vries M Klas 3A Joël van der Waal M Klas 3C Lan Xin Wei V Klas 3C Niels Werij M Klas 3D Pier Wessels M Klas 3F Sterre Wessels B Klas 3B Fréderike Westerbeke V Klas 3D Pau Wiersma M Klas 3E Adriaan van Wijk M Klas 3D Jan Wijn M Klas 3D Sophia Willegers V Klas 3D Leora Wit B Klas 3E Suet Wong V Klas 3D Sasha Yablonskaya B Klas 3C Jang Zhang V Klas 3A Bart Zijlstra M