eppe - polsstok(ver)springen halje-trawalje - plotseling, overhaast harkeniel(tsje n; 2. als vrijer s avonds een meisje bezoeken krûpelhintsje - 1. krielkip; 2. lieveheersbees lytsen - langzamerhand, zachtjes Fryslân, aan noflik lân fan - 1. taalgenoeglijk, aangenaam; 2. handzaam; e - nagebootst, niet echt sydsulver - 1. zilverwerk; 2. wederhelft skewiele - 1. gerieve Fryslân k - behaaglijk, gezellig, knus tûkelteam(men) - 1. hindernis, belemmering; 2. dwaze handeli ten - katjesspel, spel dat op ruzie uitloopt earrebarre - ooievaar famke - meisje; dochter (fier)ljeppe - polsstok(ver)springen halje-trawalje - plotseling, overhaast harkeniel(tsj n; 2. als vrijer s avonds een meisje bezoeken krûpelhintsje - 1. krielkip; 2. lieveheersbees lân fan langzamerhand, zachtjes aan noflik - 1. genoeglijk, aangenaam; 2. handzaam; 3. gemak geven bootst, niet echt sydsulver - 1. zilverwerk; 2. wederhelft skewiele - 1. gerieve smûk - behaaglijk, gezellig, knus tûkelteam(men) - 1. hindernis, belemmering; 2. dwa n bargebiten - katjesspel, spel dat op ruzie uitloopt earrebarre - ooievaar famke - meis taal n, verworden (fier)ljeppe - polsstok(ver)springen halje-trawalje - plotseling, overha ondvisite brengen; 2. als vrijer s avonds een meisje bezoeken krûpelhintsje - 1. krielkip; moeder njonkelytsen - langzamerhand, zachtjes aan noflik - 1. genoeglijk, aangenaam; sabeare - nagebootst, niet echt sydsulver - 1. zilverwerk; 2. wederhelft skewiele - 1. gerieve smûk - behaaglijk, gezellig, knus tûkelteam(men) - 1. hindernis, belemmering; 2. dwa 1
Ynhâld Inleiding bijzonder en gewoon Fries is een taal Dialecten, mengtalen en... het Stellingwerfs Fries in het onderwijs Fries in de samenleving Fries bij de overheid Voel je thuis in Fryslân 4 8 9 13 19 22 26 2 3 Adressen 27
Inleiding bijzonder en gewoon Fryslân: de grootste provincie van Nederland (het water meegerekend) met het grootste aantal dorpen, de langste mensen en gemiddeld de hoogste levensverwachting. Een land van ruimte, weidse vergezichten, bollende zeilen en eeuwenoude kerkjes op hoge terpen, maar ook van kantoortorens, bedrijven terreinen en nieuwbouw wijk en aan de horizon. Fryslân is bijzonder en gewoon. Wat Fryslân werkelijk onderscheidt van de rest van Nederland is de eigen taal en cultuur: het Fries. En daar zijn de Friezen trots op. De importfriezen ook. De meeste Friezen spreken Fries - naast Nederlands - en bijna alle 642.230 inwoners (2006) verstaan de taal wel. Dat betekent dat het Fries overal wordt gesproken en kan worden gebruikt. Bij de bakker, in de supermarkt, in de bibliotheek, op school, op de klaverjasclub, op de sportvelden, op plaatsnaamborden, in de media, in het theater en op het werk. Voor de Friezen is tweetaligheid heel gewoon. De eigen taal maakt Fryslân voor veel Nederlanders tot een stukje buitenland in het eigen land. Ze vinden het speciaal en ook wel een beetje exotisch. Als men echter naar Europa kijkt, is meertaligheid eigenlijk niet zo speciaal. Bijna 50 miljoen mensen gebruiken elke dag twee of meer talen. In de moderne taalwetenschap gaat men er dan ook van uit, dat het merendeel van de mensen meertalig is. 4 5 Fries vergezicht, Wyns 2008
Van alle inwoners van Fryslân van 12 jaar en ouder kan: 2007 1994 1980 1967 Fries verstaan 94% 94% 94% 97% Fries spreken 74% 74% 73% 85% Fries lezen 68% 64% 65% 69% Fries schrijven 26% 17% 11% 11% Friese bewegwijzering moet ook even wennen. Zo worden bijvoorbeeld de Nederlandse namen Hardegarijp en Roodhuis in het Fries als Hurdegaryp en Reahûs aangeduid. Wilt U meer weten over dat stukje buitenland in Nederland? Of bent U een Fries en wilt U meer weten over de achtergrond van Uw moedertaal? Lees dan dit boekje. Fryslân, lân fan taal geeft in het kort informatie over de wortels van de Friese taal en cultuur en hun plaats in de hedendaagse maatschappij. Friezen hebben een eigen mentaliteit. Nuchter, maar met veel emotie. beste kunt uiten. Het is de taal van de hebt geleerd, is de taal waarin je je het Ze moeten niets hebben van vleierij, emotie. En dus de taal die je de grootste woordenschat biedt. opschepperij en onoprechtheid en beseffen meer dan normaal dat alle Mensen moeten even wennen aan de mensen gelijk zijn. Stug? Dat is niet Friese klanken, wanneer de autoradio wetenschappelijk onderzocht, maar als ze Friesland binnenrijden op misschien wonen in Fryslân relatief Omrop Fryslân overschakelt. Voor de meer mensen die aan een paar woorden genoeg hebben als het om het Newarrend: een weg is in wei, een eentalige Nederlander is dat soms ver glas derlands gaat. En dat is niet zo vreemd. karnemelk is in glês sûpe, koeien 6 7 De eerste taal die je als kind zijn kij en heal betekent half. De Cartoon
Fries is een taal Het Fries is een taal. Het voldoet aan een aantal belangrijke criteria: politieke erkenning een taalhistorische ontwikkeling een rijke woordenschat die in belangrijke mate afwijkt van het Nederlands eigen combinaties van klinkers en medeklinkers eigen regels voor de woordvorming een gestandaardiseerde spelling en grammatica het wordt gesproken, gezongen en geschreven het wordt privé, in de cultuur en het officiële openbare verkeer gebruikt de taal heeft status Dialecten, mengtalen en... het Stellingwerfs Dialecten zijn regionale varianten van een taal. Het Fries heeft zijn eigen varianten: Kleifries, Woudfries en het Zuidwesthoeks. Naast de drie grote dialecten van het Fries zijn er in Friesland een aantal kleinere dialecten en nog mengvormen. Stadsfries In Leeuwarden, Dokkum, Bolsward, Sneek, Harlingen en Franeker wordt behalve Fries ook Stadsfries gesproken: een mengtaal van vooral Nederlandse woorden met Friese klanken. Voor eentalige Nederlanders is het vrij gemakkelijk te verstaan. Het Stadsfries is in de 16 e eeuw door handelscontacten ontstaan. Hindeloopen heeft een eigen variant van het Fries. Nederlands Kleifries Zuidwesthoeks Woudfries zondag snein snain sneen zaterdag sneon sneon saterdy school skoalle skölle skoalle oog each each êch 8 9 duim tomme tomme tûme Verschillen in uitspraak van de Friese dialecten
Midslân Bildts Bitgum Ljouwert Frjentsjer H arns Warkum Kleifries Noordhoeks Dokkum Drachten Snits Tsjalbert De Jouwer I t H e a rrenfean Appelsche 10 Stellingwerfs 11 Zuidwesthoeks Woudfries De Wadden-dialecten en in de loop van de tijd ontwikkelt het Op de Waddeneilanden worden varianten van zowel het Fries als het Neder eeuw zich tot het hedendaagse Bildts. Noord- en Zuid-Hollands van de 16e lands gesproken. Schiermonnikoog en Opvallend is dat de taal vernederlandst Terschelling hebben, net zoals het oude is, maar vooral ook veel invloed heeft havenstadje Hindeloopen, een eigen ondervonden van het Fries. van het Fries afwijkend dialect ontwikkeld. OpTerschelling worden zelfs twee In de tweede helft van de twintigste varianten gesproken: het Westers en het eeuw is onder invloed van de emancipatie van het Fries een echte emancipa Oosters. Ameland kent een variant op het Nederlands en er wordt net zoals op tiebeweging voor het Bildts ontstaan. Vlieland bijna geen Fries gesproken. Deze emancipatiebeweging vormde het begin van de Stichting Ôns Bildt en Bildts het resulteerde uiteindelijk tot het gebruik van de taal in cultuur, op school, Het Bildt is een oud poldergebied uit de 16e eeuw, ten noordwesten van Leeuwarden. De Noord- en Zuid-Hollandse maar bovenal tot Bildtse plaatsnaam in de media, de kerk en het bestuur, boeren die Het Bildt inpolderden, namen eigen arbeiders mee en Het Bildt Bildt de eerste Nederlandse borden. Hiermee is de gemeente Het gemeente werd al snel een echte Hollandse enclave. De Friese landarbeiders pasten zich aan die een Nederlandse streektaalvariant op de plaatsnaamborden gebruikt. Taalkaart van Fryslân
Stellingwerfs werfs, een derde het Fries en een derde Fries in het onderwijs Het Stellingwerfs is geen dialect. Naast het Nederlands als moedertaal. Net het Fries en het Nederlands is het de zoals het Fries heeft het Stellingwerfs derde taal van Fryslân. Het wordt (Stellingwarfs) een eigen woordenboek maar in een klein gebied gesproken: de gemeenten Ooststellingwerf en Weststellingwerf. De historische wortels van de Stellingwerven verschillen van de rest van de provincie. Tot 1504 waren de Stellingwerven zelfstandig. Met het veroveren van Fryslân in 1498 door Albrecht van Saksen werd ook dit gebied bezet. De Stellingwerven namen het Nedersaksisch van de overheersers over. Het tegenwoordige Stellingwerfs is dan ook meer verwant aan het Drents, het Gronings en het Platduits dan aan het Fries. De Stellingwerven vormen een klein (sinds 1994). Alle kinderen hebben recht op onderwijs in de moedertaal. Zo staat het in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties. Onderwijs in de moedertaal is van belang voor de ontwikkeling van het kind. Men leert gemakkelijker en vlugger lezen en schrijven als men dat eerst in de moedertaal doet. Bovendien heeft het onderwijs in het Fries ook een algemeen-vormende waarde. Friestaligen kunnen hun mogelijkheden in en met het Fries uitbreiden: niet- Friestaligen kunnen zich oriënteren op de tweetalige maatschappij en de Friese taalgebied. Ongeveer een derde van cultuur. Het Fries hoort er gewoon bij 12 13 het aantal inwoners heeft het Stelling voor kinderen en jongeren in Fryslân.
Van de peuterspeelplaats tot en met de middelbare school en het beroepsonderwijs. Een aantal voordelen van meertaligheid op een rijtje: En de negatieve verhalen dan? Wanneer een kind problemen heeft met het verwerven van een taal, wordt vaak gedacht dat meertaligheid hét probleem is. Volgens deskundigen is meertaligheid 3 peuterspeelzalen en kinderdagverblijven waar kinderen worden opgevangen in tweetalige groepen. Hier gebruikt de ene leidster consequent het Fries als opvangs- en instructietaal meertalige kinderen zijn taalgevoeliger; meertalige kinderen begrijpen al jong dat taal een verzameling van afspraken is; meertalige kinderen weten meer over taal, zijn flexibeler in taal en kunnen sneller van de ene taal overschakelen op de andere; echter nooit de oorzaak van een taalprobleem en het probleem kan ook nooit worden opgelost door de moedertaal te vervangen door een andere taal. en de andere het Nederlands. meertalige kinderen begrijpen al jong dat iedereen een eigen taal heeft en zijn zich bewust van meertaligheid; meertalige kinderen leren er in een later stadium gemakkelijker een derde, vierde of vijfde taal bij; meertalige kinderen leren gemiddeld sneller lezen; dat gebeurt doordat ze een gesproken zin eerder in woorden kunnen opdelen en die vervolgens weer in klanken; meertalige kinderen hebben een groter werkgeheugen; meertalige kinderen kunnen beter hun aandacht focussen, omdat ze van Kinderopvang en peuterspeelzalen Peuterspeelzalen en kinderdag verblijven zijn er in Fryslân in drie vormen: 1 eentalige Friese peuterspeelzalen en kinderdagverblijven (de opvang en instructietaal is hier het Fries) 2 peuterspeelzalen en kinderdagverblijven waarbij ouders een keuze kunnen maken tussen een of meer Friestalige groepen en een of meer 14 15 jongs af aan gewend zijn te wisselen tussen talen; de taal die op dat moment niet relevant is, filteren ze weg. Nederlandstalige groepen; Tomke, Fries leesbevorderingsproject
Basisonderwijs Ieder kind dat in Fryslân naar de basisschool gaat of speciaal onderwijs volgt, leert Nederlands en Fries. Dit geldt ook voor kinderen die niet in Fryslân geboren zijn of thuis een andere taal spreken. Provincie en Rijk stimuleren de Friese basisscholen om 1 de prestaties op het gebied van het Nederlands in groep 8 liggen op landelijk niveau. Een opvallend resultaat. Meer Engels en Fries gaat dus niet ten koste van het Nederlands. 2 drietalig onderwijs zorgt ervoor dat de leerlingen beter scoren op het gebied van Fries lezen en schrijven. andere vakken. Er is sprake van een drietalige school als drie talen in een bepaalde verhouding worden gebruikt als les- of voertaal. De leerkracht geeft dan bijvoorbeeld gymnastiek, biologie, geschiedenis of aardrijkskunde in het Engels of het Fries. Voortgezet onderwijs Het vak Fries is een verplicht vak voor het voortgezet onderwijs. De meeste scholen bieden het aan in de basisvorming, maar er zijn ook scholen die het aanbieden als examenvak of het gebruiken als instructietaal. op het gebied van Fries, Nederlands (en Engels) tot integraal taalbeleid te komen. Drietalige School Gedurende acht jaar hebben zeven basisscholen in Fryslân meegedaan aan het project de Drietalige School. De resultaten waren zo goed dat de 3 de leerlingen van drietalige scholen gaan gemakkelijker om met het Engels. Ze hebben meer flair, durven de taal eerder te gebruiken. Kinderen van een drietalige school schakelen dus vlot over op het Engels. Ieder jaar komen er nieuwe scholen bij die drietalig onderwijs willen Beroepsopleiding (MBO en HBO) Veel scholen voor beroepsopleiding in Fryslân gebruiken het Fries als voertaal. Meestal wordt ook van de leerlingen verwacht dat ze de vaktermen eveneens in het Fries beheersen en soms worden ook lessen in het Fries aangeboden. projectscholen graag verder wilden met drietalig onderwijs. De positieve resul aanbieden. Dat houdt in dat de drie talen die worden gebruikt niet alleen Pabo De Pabo-studenten in Fryslân krijgen taten van drietalig onderwijs kunnen als vak worden onderwezen, maar ook 16 17 in drie punten worden samengevat: worden gebruikt om les in te geven bij Friese les; zij kunnen een speciale bevoegdheid halen die nodig is voor het Logo 3 Talige Skoalle
basisonderwijs. Het gaat hierbij om de eigen taalvaardigheid en om de didactiek van de meertaligheid. Lerarenopleiding Fries De Noordelijke Hogeschool Leeuwarden verzorgt de opleiding tot leraar Fries in het voortgezet onderwijs (tweedegraads). Universitaire studie Wie een wetenschappelijke studie Fries wil volgen, kan bij de universiteiten van Groningen, Amsterdam en Leiden terecht. Fries in de samenleving Fries op het werk Op veel werkplekken hoort men zowel Fries als Nederlands. Beide talen functioneren naast elkaar, zonder problemen. Vaak komt het goed uit om voor het Fries te kiezen. Immers, als men iets wil van een ander, heeft men meer kans van slagen als de taal wordt gebruikt waarin die ander zich het beste thuis voelt. Friezen stellen het op prijs dat moeite wordt gedaan om hen in de eigen taal aan te spreken. In de zorgsector wordt de taal steeds meer gezien als onderdeel van het professioneel omgaan met patiënten centraal, dit is al jaren het devies en mensen aanspreken in de eigen taal hoort daar uitdrukkelijk bij te worden genoemd. Kwetsbare mensen hebben er veel voordeel van dat ze in de eigen taal worden aangesproken. Fries in de media Het Fries komt men in de media overal tegen. Wie op de regionale radiozender afstemt, hoort het meteen: dit is Omrop Fryslân. Daarnaast hebben veel gemeenten hun eigen lokale zender, vaak Friestalig. Ook de kranten in Fryslân zijn duidelijk als Fries te herkennen, de dagbladen net zo goed als de huis-aan-huisbladen. Er zijn Friese rubrieken, Friese ingezonden stukken, Friese columns en 18 19 en cliënten. De patiënt of cliënt staat in de Nederlandstalige artikelen wor
den mensen vaak in het Fries geciteerd. Verder zijn er Friese tijdschriften voor diverse doelgroepen. Fries in de cultuur Cultuur ontstaat door mensen: deelnemers en toeschouwers. Hoe meer mensen meedoen, hoe rijker de cultuur. In Fryslân bestaat een bruisend Friestalig cultureel leven van beroeps en amateurs. Zo is Fryslân bijvoorbeeld van oudsher rijk aan toneelgezelschappen. Tryater, het in 1966 opgerichte beroepsgezelschap dat in het Fries speelt, valt het meest op. Verder heeft Fryslân een eigen literaire traditie en is er een ruim aanbod van Friese kinderen jeugdboeken. Fries en de wetenschap Sinds 1938 heeft Fryslân een eigen wetenschappelijk instituut: de Fryske Akademy in Leeuwarden. De Akademy doet onderzoek naar de Friese taal en cultuur en verzorgt wetenschappelijk onderwijs. Het wetenschappelijk onderzoek naar de Friese taal en cultuur is niet alleen belangrijk voor het niveau van de wetenschappelijke kennis, maar ook voor de Friese identiteit, de Friese culturele gemeenschap en de status van het Fries. Een ander belangrijk instituut voor de Friese wetenschap is Tresoar. Hier wordt het Fries cultureel erfgoed bewaard, bestudeerd, tentoongesteld en als het even kan uitgeleend. Daarnaast komt men de taal in de muziek ruimschoots tegen. 20 21 Set van Hjoed, Omrop Fryslân
Fries bij de overheid Het spreken en schrijven van het Fries is een wettelijk recht en iedereen kan hiervan gebruik maken. Steeds meer Friezen vinden het vanzelfsprekend, want door zoveel mogelijk Fries te spreken kan de taal zich verder ontwikkelen. De provincie Fryslân wil graag dat er zoveel mogelijk Fries wordt gesproken. En dat kan al gauw, want ruim negentig procent van de inwoners verstaat zowel Fries als Nederlands. In Fryslân heeft iedereen de kans om zich in de eigen taal verstaanbaar te maken. Het vraagt soms wel wat aanpassingsvermogen om iemand anders te verstaan. Tweetalige gesprekken voor en helemaal als de emoties loskomen: iemand kan zijn gevoelens pas echt goed uiten in de taal waarin hij of zij is grootgebracht. Tussen overheid en burger Vragen, klachten en zaken mededelen, burgers die de overheid wat hebben te melden, kunnen dat in het Fries doen. Andersom hebben de gemeenten en de provincie het recht om de burgers in het Fries aan te spreken. Tweetalige vergaderingen bij de gemeenten en provincie zijn eerder regel dan uitzondering. Wat in het Fries wordt gezegd, wordt ook in het Fries genotuleerd. spraken mogen in het Fries. In de wet is vastgelegd dat stukken, als belangstellenden hier behoefte aan hebben, gratis vertaald kunnen worden. In de praktijk worden dergelijke officiële documenten ook in het Nederlands opgemaakt. Trouwen Wie in Fryslân voor de burgerlijke stand trouwt, kan dat in het Fries of in het Nederlands doen. De trouwakte wordt dubbeltalig, zowel in het Fries als in het Nederlands, opgesteld. Men kan om een Friestalige trouwambtenaar vragen en er is een Friestalig trouwboekje beschikbaar. Bij de notaris Iedere notariële akte kan in het Fries worden opgesteld, zoals testamenten, hypotheken, echtscheidingen, ondercuratelestellingen en dergelijke. Hiervoor is speciaal een Fries juridisch woordenboek ontwikkeld. Officiële documenten Officiële schriftelijke bepalingen, zoals verordeningen, beleidsvoorschriften, 22 23 en vergaderingen komen regelmatig notariële akten en gerechtelijke uit
Bij de rechter gedaan. Zo is het Nederlandse Roordahuizum op de officiële plaatsnaam- Verdachten en getuigen hebben het recht om Fries te spreken bij zittingen borden in het Friese Reduzum veranderd, is Grouw nu Grou en is Ooste van de rechtbank in Fryslân. De rechter stelt vast of een tolk nodig is. Bij rend nu Easterein. De meeste plaatsnamen in de provincie staan in beide zittingen buiten Fryslân mag ook Fries worden gesproken. Dit geldt alleen talen op de plaatsnaamborden. De voor strafzaken en indien de verdachte waterwegen hebben hun Friese naam of getuige aannemelijk kan maken dat ook weer terug. Op de wegenkaarten hij zich niet goed genoeg in het Nederlands kan uitdrukken. namen ook opgenomen. Bovendien en in de telefoonboeken zijn de Friese zijn er routeplanners met Friese aanduidingen voor straten en plaatsen. Plaatsnamen Veel plaatsnamen zijn in de loop van de tijd vernederlandst. Gemeenten kunnen kiezen voor officiële aanduidingen van plaatsnamen in het Fries. De gemeenten Boarnsterhim, Dantumadiel, Ferwerderadiel, Littenseradiel, Menameradiel, Tytsjerksteradiel 24 25 en Wymbritseradiel hebben dat reeds Friese plaatsnamen Dantumadiel
Voel je thuis in Fryslân Wie naar een ander deel van het land verhuist, hoopt snel nieuwe vrienden en kennissen te maken. Door het leren van de Friese taal kan men zich in Fryslân snel thuis voelen. Aan de meeste nieuwkomers in Fryslân wordt het advies gegeven om vanaf de eerste dag de radio op Omrop Fryslân af te stemmen en meteen lessen bij de Afûk te volgen. En echt waar: het is een van de handigste manieren om het Fries zo snel mogelijk te kunnen verstaan en na verloop van tijd ook te kunnen spreken en lezen. Er zijn speciale cursussen voor nieuwkomers, voor mensen die al wat verder 26 27 zijn en voor hen die zelf les willen ge ven of zich in de geschiedenis en literatuur willen verdiepen. Bovendien zijn er bijvoorbeeld ook nog cursussen voor gerechtsdienaren, medisch personeel en ambtenaren. www.wolkomynfryslan.nl Hiermee wil de provincie nieuwe inwoners wijzen op de meertalige realiteit in Fryslân, de culturele rijkdom van de regio en op mogelijkheden Provincie Fryslân www.fryslan.nl Afûk www.afuk.nl om interessante Friese producten te bestellen. Cedin/ Taalsintrum Frysk www.taalsintrumfrysk.nl www.praatmarfrysk.nl Het algemene doel van de Fries Museum Praat-mar-Frysk campagne is om www.friesmuseum.nl de inwoners van Friesland bewust te maken van hun eigen taal, cultuur en Fryske Akademy identiteit en van de meerwaarde van www.fryske-akademy.nl hun meertaligheid. Omrop Fryslân Radio en TV www.edufrysk.nl www.omropfryslan.nl EduFrysk is een internetomgeving waar u Fries kunt leren door van Fries Toneelgezelschap Tryater te genieten. Genieten en beleven staan voorop bij edufrysk. www.tryater.nl Tresoar www.tresoar.nl
28