1 Karel van den Berg, Nederlands journalist en oprichter van De Mediapraktijk, schreef het manifest Nieuws, dat verzin je niet. Het is een aanklacht tegen het capitulisme in de media: de journalistieke hang naar lijdzaamheid bij economische recessie, de defensieve reflex bij technologische turbulentie, overstelpend massa-amateurisme bij bloggen, maatschappelijke druk of politieke tegenwind. Met deze tekst gaf van den Berg de aftrap van het Mediacafé tijdens Mind the Book 2012. Hij hield er een pleidooi voor journalistiek vakmanschap. Wie zijn de vijanden van een vrije pers? Zijn het misschien de journalisten zelf? Dames en heren, goedemiddag. Dank aan deburen, het Fonds Pascal Decroos en VVOJ voor de eervolle uitnodiging. Uitgerekend onthoudt u dat woord uitgerekend in mijn favoriete uitspanning, in mijn favoriete stad. En u mijn doelgroep dank voor uw kostbare tijd en aandacht voor dit spannende onderwerp: de Vijanden van de Vrije Pers. Ik zal het kort en snel houden. Met hier en daar wat effectbejag. Af en toe een karikatuur of onverantwoorde generalisatie. En ja, er komt iets over pornografie. Een cliffhanger moet ervoor zorgen dat u in de commercial break niet wegzapt. En ventileert u intussen gerust uw verhitte gemoed via Twitter. Kortom, de hedendaagse journalistiek, daarover gaat het hier. Over de vrije pers. Niet in een dictatuur met persbreidel, maar gewoon hier, in onze eigen democratische rechtsstaten. Eigenlijk had ik moeten beginnen met de vraag aan u, mijn doelgroep: wat wilt u dat ik u vertel? Dat lijkt een vreemde vraag. U bent immers niet gekomen om te bedenken wat ik u moet vertellen. Bovendien, u zou mij alleen kunnen zeggen wat u al weet of denkt en waarom zou ik dan weer datzelfde aan u vertellen? Dat zou voor u geen nieuws zijn, dat lijkt mij logisch. En toch, ook in de journalistiek zijn dat soort vragen aan het publiek gewoonte geworden. Wij noemen dat: interactief. Of ook wel: marktonderzoek. 1
2 Daarmee zijn we bij de eerste Vijand van de Vrije Pers: het legertje marktonderzoekers en marketeers in onze sector. Zij onderzoeken wat scoort en wat niet. Om vervolgens te pleiten voor méér van dat wat scoort. Voor méér van hetzelfde. Wilt u zwaailichten, bloot en glamour? Krijgt u meer zwaailichten, bloot en glamour. Liever géén Brusselse politiek, belangrijke denkers of Afrikaanse genocide? Laten we die weg. Om u te dienen. Uit marktonderzoek komen geen nieuwe ideeën. Het meet wat al bestaat. Daardoor herhalen redacties eigen successen en kopiëren zij die van de concurrentie. Tot overmaat van ramp hebben we de trending topics op Twitter erbij gekregen. Nog meer kortetermijndenken. Nog meer dagkoersen die van journalistiek een echoput maken. Marktonderzoek zoekt houvast aan voorspelbaarheid. Het stuurt het altijd richting de weg van de laagste weerstand. Het resultaat: windtunneljournalistiek. Even eenvormig en risicoloos als een Japanse middenklasser. Alleen, in mijn vak zijn de gevolgen veel kwalijker dan alleen onooglijke automodellen. Ik zal een voorbeeld geven. In 1999 werd ik reporter voor de actualiteitenrubriek Netwerk, toen nog prime time op Nederland 1. Het waren de hoogtijdagen van het programma. Ik kan mij uit mijn eerste jaar het woord kijkcijfer eigenlijk niet herinneren. Zeven jaar later, in mijn laatste jaar bij Netwerk, begonnen redactievergaderingen met de kijkcijfers van de afgelopen uitzending van minuut tot minuut weergegeven in grafieken. De journalistieke kwaliteit van reportages werd er onwillekeurig op beoordeeld. 2
3 Voor uitzendingen die volgden sneuvelden steeds vaker belangrijke maar impopulaire onderwerpen, door de speculatie op deze dagkoersen. Driehonderdduizend doden in Darfur? Daar zaten de mensen thuis echt niet op te wachten. Weer een paar jaar later, in 2010, werd Netwerk opgedoekt. Op de een of andere manier had het kijkcijferdenken het programma niet onmisbaar kunnen maken. Straks de beloofde porno, nu eerst een commercial break: In mijn boek Nieuws dat verzin je niet, mijn, bepleit ik herstel van en waardering voor journalistiek vakmanschap. Journalistiek produceert nieuws wat zoveel betekent als: wat nieuws is. Nieuwe feiten, nieuwe inzichten. Dat is iets heel anders dan trending topics volgen, u vraagt wij draaien of amechtig doelgroepen bevredigen. Dat vraagt om creatief en onafhankelijk denken. Dat maakt het tot een intellectueel ambacht. Tot zover de reclame. Welkom terug, bij de volgende Vijand van de Vrije Pers: de master of business administration en zijn boekhouders. Het is deze mensen om het even wat ze maken en verkopen. Zij drukken liever kosten dan kranten. De core business, in die parallelle wereld van het management, is: journalistiek manageable maken. Dat doen zij door te kwantificeren. Redacties moeten targets halen met vastgestelde eenheden content, voor afgemeten eenheden papier, geproduceerd in vooraf bepaalde uren journalistiek. Niet all the news that s fit to print, maar just the news that s print to fit. Een goede vriend in het vak noemt dit mechanisme: spread sheet communisme. Dat brengt mij op de toegezegde porno. De Nederlandse bundel Weten is meer dan meten, heeft als motto: Als je kwaliteit meet wordt het kwantiteit. In dit boek is de filosoof Grahame Lock een van de denkers die de economisering van de samenleving beschouwt. 3
4 Hij karakteriseert neoliberalisme als uitwas van dat MBA-denken. Hij schrijft: Een neoliberaal erkent geen intrinsieke waarden. Hij brengt alles terug tot economische nuttigheidswaarde en meet alles in termen van financieel rendement. Het enige wat voor hem telt zijn de verkoopcijfers. Pornografie is net zo goed als Dostojevski. Beter gezegd: pornografie is waardevoller dan Dostojevski, want pornografie verkoopt beter. Einde citaat. Lock beschrijft hoe zo n waarden-loze visie het onderwijs verschraalt. Waarom zou dat niet voor de journalistiek gelden? Waarom zou de sterke nadruk op kostenefficiëntie niet ook in ons vak het kritisch en creatief denken smoren? Uitgerekend nu al die denkkracht meer dan ooit nodig is. Neem nu Wegener. De uitgever van regionale dagbladen is in handen van Mecom een Britse multinational, die in mijn land streeft naar nationale dekking voor zijn regionale content. Ik herhaal de zin nog één keer: een buitenlandse multinational die in Nederland streeft naar nationale dekking voor regionale content. Mag u raden hoe in London het belang van de journalistieke kwaliteit in mijn geboortedorp Oosterwolde wordt afgewogen tegen de beurswaarde van de onderneming. Wegener streeft nu naar Digital First. Het gerucht gaat dat de baas die deze knoop heeft doorgehakt zelf niet twittert. Iemand moet hem dus hebben bekeerd. Sporenonderzoek zou weleens kunnen leiden naar de volgende Vijand van de Vrije Pers: de nieuwemediagoeroe. Voor alle zekerheid: ik heb niets tegen nieuwe media. Een journalist kan nooit tegen vrije communicatie zijn. Dat is zijn eigen speelveld. Wij moeten nieuwe media juist omarmen, zoals we dat ook ooit met radio en televisie hebben gedaan. Het zou bovendien net zo stompzinnig zijn als protesteren tegen regen in Schotland. Ik heb dus niets tegen nieuwe media. Ik heb iets tegen de nieuwemediagoeroe. 4
5 Deze goeroe hanteert de marketingstrategie van de sekteleider. Voorwaar, ik zeg u, als u zo doorgaat, gaat u voor eeuwig verloren. Maar wees gezegend: ik kan u redding brengen. Dan moet u wel in mij geloven. En uw oude leven opgeven. De nieuwemediagoeroe doet spijkerharde toekomstvoorspellingen alsof ze nu al waar zijn. Zoals: Journalistiek verliest het van Twitter. Want hij predikt het misverstand dat populair, snel en dichtbij de enige criteria zijn voor alle vormen van goede journalistiek. Nog zo n profetie: Gratis is de nieuwe goudmijn! Uitgevers en omroepen hebben zich gehaast om veel van waarde alvast gratuit te maken. Nu zitten we met de gebakken peren. Zo draagt de goeroe uniforme oplossingen aan voor de pluriforme pers. Vaak betekent dat tegelijkertijd: morrelen aan fundamentele, onderscheidende waarden van ons vak. Die waarden komen ongelegen, passen niet in de oplossingen van de goeroe. Onafhankelijkheid? Een eigen kompas? Deontologie? Blokken aan het been. Wat waar is en goed, dat maakt de crowd in al haar wisdom zelf wel uit. Kijk maar naar de Arabische Lente!, roepen de goeroes, een revolutie die zij graag toedichten aan Facebook en Twitter. Zeker, sociale media waren machtige wapens voor de opstandelingen in Caïro. Maar wat zou er zijn gebeurd als CNN en Al Jahzeera het Tahrirplein hadden genegeerd? En waarom denkt u Wikileaks bondgenoten zoekt in stokoude merken als de Guardian en de New York Times? Een mooi moment voor nog een commercial: Voor mijn handboek Bedenk eens wat nieuws had ik een definitie nodig van journalistiek, om journalistiek denken richting te kunnen geven. Ik heb gekozen voor de volgende: 5
6 Journalistiek wil zoveel mogelijk mensen zo goed mogelijk informeren, door wat belangrijk is interessant en relevant te maken. Daar moet al onze creativiteit in gaan zitten. Brussel, Darfur en nieuwe denkers doen ertoe hoe gaan wij de interesse wekken voor die verhalen? Hoe laten wij de relevantie daarvan zien? Dat is iets heel anders dan trending topics volgen. Dergelijke dagkoersen laten doorgaans zien wat de goegemeente opwindt of amusant vindt. Lang niet altijd wat belangrijk en relevant is voor kiezers, bijvoorbeeld, voor goed geïnformeerde wereldburgers. Meepraten met de amateur is daarom een heilloze reflex. In één pot nat verdrinkt je reden van bestaan. Kwaliteit creëren, door intellectueel en creatief vakmanschap alleen dát kan de journalistiek onderscheiden op de vrije markt van beweringen en meningen. En binnen een bedrijf is de vakman de enige die zich echt bekommert om kwaliteit. U ziet, in onze vrije democratische rechtsstaten zitten onze vijanden niet op een Ministerie van Informatie. Dat is nou juist het probleem. The enemies are among us. Wat mij brengt op de laatste Vijand van de Vrije Pers: de journalist. Wijlen Jan Blokker, een journalistieke icoon in Nederland, sprak liever over een journalistencrisis dan over een dagbladcrisis. Met lichte nostalgie, moet ik zeggen. Want nog niet zo heel lang geleden was journalistiek een manier van leven. Dag en nacht, op de redactie, op café. Ik heb meegemaakt dat een collega de redactie uitnodigde voor zijn derde bruiloft. Een andere collega antwoordde: Ik kan helaas niet. Maar de volgende keer ben ik er weer bij. Zonder tenminste één opgeofferd huwelijk, telde je eigenlijk niet mee. Dat hoeft voor mij niet per se terug te keren. Wel pleit ik ervoor dat journalistiek weer een manier van denken wordt. Van kritisch, oorspronkelijk en onafhankelijk denken. Dat betekent niet: wij weten 6
7 wat u moet vinden. Want er heerst bepaald geen schaarste op de meningenmarkt. Wel: wij vinden wat u moet weten. Journalisten die op eigen gezag alles bevragen, als intellectuele ambachtslieden, op zoek naar belangrijke nieuwe of onbelichte waarheid. Een kwetsbare opstelling, dat besef ik. Criticasters onder wie marketeers, managers en nieuwemediagoeroes mogen de journalistiek graag bestempelen als een levende opgraving. Behoudzuchtig, met een defensief gebrek aan zelfreflectie. Ik zou het eerder capitulisme noemen. De hang naar lijdzaamheid bij economische tegenspoed, overgave bij technologische turbulentie en massaamateurisme. Alsof het ons overkomt, alsof er geen andere uitweg is dan de toevlucht in journalistiek populisme. Maar wij zijn de journalistiek! Dat is geen lot, dat is een keuze. Ik was daarom blij verrast door het essay Groot Nieuws uit Laku van Xandra Schutte, over het product krant en de lezer als consument. Inhoudelijk past haar essay naadloos op mijn manifest. Door stom toeval viel die Groene Amsterdammer ook nog tegelijk met de eerste exemplaren van mijn boeken op mijn deurmat. De Groene onze koosnaam voor Xandra s oude instituut wordt door veel ennemies among us tegenwoordig een niche genoemd. Maar pas op! Niche betekent niet: onbelangrijk. Het begrip niche maakt porno niet waardevoller dan De Groene! Kunnen we zonder De Groene? Strikt genomen: ja, dat zouden we overleven. Dus het is niet erg als het opinieblad zou verdwijnen? Jawel, dat wel! Maar een dagblad kan toch hetzelfde doen in zijn weekendbijlagen? Nee! Een vrije pers kan alleen een gezonde vrije pers zijn, als zij pluriform is. Daar hoort journalistiek erfgoed als De Groene bij. Klein of groot, ze zijn allemaal 7
8 nodig om samen, in hun onderlinge competitie, zoveel mogelijk belangrijke waarheid aan het licht te brengen, en interessant en relevant te vertellen. De kijker van De Wereld Draait Door zal De Groene misschien ervaren als een doctoraalscriptie. Voor de lezer van De Groene is De Wereld Draait Door misschien te vluchtig vermaak. Ieder zijn doelgroep, zogezegd, ieder zijn vorm en inhoud, samen zoveel mogelijk mensen zo goed mogelijk informeren. Ik zal u uitleggen waarom ik zo blij was met de geestverwantschap die ik in Xandra Schuttes essay las. Voor mijn boeken heb ik bijna 150 interviews met journalisten gehouden, in Nederland, Vlaanderen en Groot-Brittannië. Veel van mijn collega s heb ik gevraagd waarom zij journalist zijn. Heel weinig vakgenoten hadden een helder doordacht, doorleefd antwoord. Veel relativerend schouderophalen over de rol van de journalistiek. Die moest ik vooral niet overschatten. En ik denk dat daar dat capitulisme begint. Gebrek aan eigenwaarde om verzet te kunnen plegen tegen uniformering en kwantificering. Gebrek aan zelfrespect om zelfbewust te bepalen wat dat is: all the news that s fit to print. Dat is geen zelfoverschatting maar zelfrespect. Zelfrespect dat de zelfreflectie niet uitschakelt maar verdiept. Zonder zo n eigen kompas zijn we aan de goeroes overgeleverd. Ik steun Xandra Schutte daarom van harte in haar pleidooi voor een mannetje op elke afzonderlijke redactie, dat permanent, elke hype opnieuw de irritante vraag stelt: is dit wat wij onder nieuws verstaan? Is dit waartoe de journalistiek, waartoe juist deze redactie op aarde is? Ik hoop dat u heeft begrepen dat het mij maar ten dele om de vorm gaat. Met oprechte excuses voor het effectbejag, de onverantwoorde karikaturen, het onbevestigde gerucht en de wellicht teleurstellend ingeloste belofte van porno. 8
9 Hopelijk heeft de toon u niet afgeleid van de inhoud. Want daar gaat het mij om: onderscheidende, waardevolle inhoud. Ik ben geen goeroe, maar ik vermoed dat daarin onze redding zit. In belang en relevantie. We moeten de journalistiek opnieuw uitvinden, hoor je weleens zeggen. Ik zeg: we moeten terug naar de kern van goede journalistiek op alle mogelijke media. Zeker, de handel in nieuws moet brood op de plank brengen, wil journalistiek een factor van betekenis kunnen zijn. Maar het omgekeerde geldt evenzeer: journalistiek zonder relevantie verliest ook als sector haar bestaansgrond. Dat zien masters of business administration, goeroes en marketeers weleens over het hoofd. Relevantie en onderscheidend vermogen vereisen een groter vakmanschap dan bekende informatie rondpompen, dan nonsens belangrijk maken, dan ongemakkelijke waarheden verzwijgen of opleuken. Journalisten zullen toch echt voortdurend zelf wat nieuws moeten bedenken. Dus niet amechtig doelgroepen bevredigen, maar journalistieke waarde scheppen. Het is een creatief, intellectueel ambacht. Dat maakt dat journalistiek zich lastig laat uitrekenen. Einstein zei het al: Niet alles wat geteld kan worden is waardevol. Niet alles van waarde kan worden geteld. Beste doelgroep, ik dank u voor uw aandacht. 9