Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie,

Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie, 1999-2011 Indicator 9 november 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Frequent gebruik van antibiotica in de veehouderij heeft geleid tot ontwikkeling van resistentie bij bacteriën. Download figuur [2] Download data (xls) [3] In 2011 verkoop antibiotica 30% minder De overheid zet in op selectief, beperkt en curatief gebruik van antibiotica, maar het huidige gebruik in de veehouderij is nog groot. In 2011 was het gebruik ruim 30% lager dan in 2009 waarmee het eerste reductiedoel van 20% ruim is gehaald. Dit blijkt uit verkoopcijfers van de branchevereniging Veterinaire Farmacie (FIDIN). Voor 2013 geldt een reductiedoel van 50% en voor 2015 van 70%. Gebruik antibiotica in de veehouderij daalt sinds 2007 Het aantal behandelingen in de varkensen pluimveehouderij was in 2011 de helft lager dan in 2009 Pagina 1 van 10

(Bondt et al., 2012). In de vleeskalverhouderij was de daling minder. Vleeskalverhouders behandelden hun dieren in 2011 het vaakst, met ongeveer 25 behandelingen per jaar. Melkkoeien kregen met 6 behandelingen per jaar het minst vaak antibiotica toegediend. Een verdere daling kan bereikt worden door een betere hygiëne en door minder dieren per vierkante meter te houden. Grote verschillen tussen bedrijven De variatie in gebruik tussen bedrijven is groot en het zijn vaak dezelfde bedrijven die elk jaar een hoog gebruik hebben (Bondt et al. 2009). De SDa Autoriteit Diergeneesmiddelen (2012) rapporteert een nog grotere variatie dan Bondt et al. Door benchmarking, intensieve controle en door begeleiding door de dierenarts wil de SDa vooral het aantal grootverbruikers terugbrengen. Over het algemeen gebruiken de grotere varkensbedrijven in gebieden met een hoge varkensdichtheid relatief vaker antibiotica (van der Fels-Klerx, 2011). Bacteriële resistentie tegen antibiotica door gebruik in de veehouderij Het frequente gebruik van antibiotica in de veehouderij leidt tot bacteriële resistentie (Mevius, 2008). Het gebruik in de veehouderij staat in schril contrast met de terughoudendheid waarmee antibiotica worden toegepast in de humane gezondheidszorg. Nederland kent met 11 standaarddoseringen per 1000 inwoners per dag het laagste gebruik binnen Europa bij mensen (NETHMAP, 2012). Ter vergelijking: het aantal standaarddoseringen per 1000 dieren in de intensieve veehouderij in 2011 op basis van Bondt et al. (2012) is 20-70 per dag. Antibioticaresistentie is het hoogst bij dieren die voor de vleesproductie worden gehouden. Een van de bacteriën die deze resistentie hebben ontwikkeld, is de algemene darmbacterie E. coli (zie onderstaande figuur). Het hoogste niveau van resistentie doet zich voor bij vleeskuikens. Bij circa 60 procent van de groepen vleeskuikens is resistentie gevonden tegen drie belangrijke groepen van antibiotica: beta-lactam-antibiotica (waaronder penicilline), tetracycline en quinolonen. Met de daling van het gebruik sinds 2007 neemt bij vleeskalveren en vleeskuikens de resistentie iets af (MARAN-2012). Behalve bij E. coli zijn ook bij Salmonella- en Campylobacterbacteriën stijgende resistenties aangetoond (MARAN-2009, 2011). [figuurgroep] Pagina 2 van 10

Download figuur [4] Download data (xls) [5] Pagina 3 van 10

Download figuur [10] Download data (xls) [11] [/figuurgroep] Directe risico's voor de volksgezondheid Het antibioticagebruik in de veehouderij brengt zowel een direct als een indirect risico voor de volksgezondheid met zich mee. Een direct risico is resistentie van bacteriën die via voedsel, direct contact of het milieu overdraagbaar zijn naar de consument en waarvan deze ziek kan worden. Het risico van voedseloverdraagbare besmetting neemt toe naarmate de hygiëne in de keuken meer te wensen overlaat. Voorbeelden zijn Salmonella en Campylobacter. De MRSA-bacterie (ook wel ziekenhuisbacterie genoemd) veroorzaakt infecties die moeilijk behandelbaar zijn. MRSA is namelijk ongevoelig voor de zogenaamde beta-lactam-antibiotica. Deze antibiotica zijn belangrijk voor de behandeling van ernstige infecties. Ongeveer 10-15% van het aantal humane MRSA-infecties betreft de veegerelateerde variant van MRSA. Dit is duidelijk hoger dan in andere Europese landen (van Cleef et al., 2011). De besmetting komt vooral voor bij personen die direct contact hebben met besmet vee. Buiten deze groep komt de veegerelateerde MRSA zelden voor. Indirecte risico's voor de volksgezondheid Een indirect risico ontstaat als in darmbacteriën zoals E. coli resistentiegenen voorkomen die overdraagbaar zijn naar de menselijke darmflora. Dit zou bijvoorbeeld kunnen plaatsvinden bij ESBL's (Extended Spectrum β-lactamases). ESBL's zijn enzymen in bacteriën die alle beta-lactamantibiotica kunnen inactiveren. De genen die voor productie van deze enzymen zorgen, zijn relatief Pagina 6 van 10

gemakkelijk overdraagbaar tussen bacteriën. Dat maakt een snelle verspreiding mogelijk, onder meer van dier naar mens. Er is een toename van het aantal humane besmettingen met ESBL's die gelijk oploopt met het voorkomen van ESBL's in de Nederlandse veestapel (MARAN-2012). Ook gezelschapsdieren en wilde dieren kunnen ESBL's bij zich dragen. In welke mate dieren in de veehouderij een bijdrage leveren aan de humane besmettingen is niet duidelijk. Antibioticaresistentie verspreidt zich in het milieu In oppervlaktewater in gebieden met veel veehouderij zijn hoge percentages bacteriën met resistentie tegen antibiotica aangetroffen (Blaak et al., 2010). Het type resistentie wijst op een relatie met dierlijke mest, maar ook afvalwater, al dan niet gezuiverd, kan een bron zijn. Uit bodemmonsters is gebleken dat de hoeveelheid resistente bacteriën in de periode 1940-2008 op 5 Nederlandse locaties is toegenomen (Knapp et al., 2010). Ook werd gevonden dat bemesting de hoeveelheid van bepaalde resistentiegenen in landbouwgronden kan verhogen (Geofox-Lexmond, 2009). Een pool van resistentiegenen in het milieu zou door mutaties en kruisingen kunnen leiden tot verspreiding van resistenties. Het is nog niet bekend of het milieu in vergelijking met de bovengenoemde risico's een relevante route van overdracht van resistentie naar de mens vormt. Resistentievorming wordt bij de toelating voor diergeneesmiddelen niet meegenomen als factor in de beoordeling van milieurisico's (EC/2001/83). De toelating maakt wel een beoordeling van de ecologische toxiciteit. In een rapport van Geofox-Lexmond (2009) worden berekeningen gemaakt van gehalten in de bodem (zoals toegepast in de toelating) voor de twee belangrijkste groepen antibiotica die in de veehouderij worden gebruikt. Informatie over de actuele concentraties van antibiotica in het milieu is schaars. Gezondere dieren De gezondheid van dieren is in de loop van de tijd waarschijnlijk verbeterd. Alhoewel exacte meetgegevens ontbreken, zijn er diverse ontwikkelingen die daarop duiden (Leenstra et al., 2010). Ondanks positieve ontwikkelingen leiden dierziekten steeds vaker tot maatschappelijke onrust, zoals bij de Q-koorts. Ook antibiotica dragen bij aan de gezondheid van dieren. Antibiotica zijn effectief, betrouwbaar en goedkoop (PBL, 2010). Het antibioticagebruik in gram per kilogram vlees is ondanks de recente daling nog steeds hoog vergeleken met de meeste Europese landen (Grave et al., 2010; EMA, 2012). Beleid voor antibioticagebruik in de veehouderij Betere hygiëne, goed geventileerde stallen en het vermijden van stress voor de dieren kunnen het antibioticagebruik terugdringen. De overheid heeft de verantwoordelijkheid voor het terugdringen van het gebruik van antibiotica bij de veehouderijsector gelegd, zolang deze erin slaagt om de gestelde doelen te halen. Inmiddels genomen maatregelen zijn o.a. registratie van het gebruik, vaste contracten tussen veehouder en veearts, beperking van groepsmedicatie en een verbod op het toedienen van enkele voor de humane gezondheidszorg meest kritische antibiotica door de veehouder zelf (PVE, 2012). Referenties Blaak H., F.M. Schets, R. Italiaander, H. Schmitt en A.M. de Roda Husman (2010) Antibioticaresistente bacteriën in Nederlands oppervlaktewater in veeteeltrijk gebied [12]. RIVM rapport 703719031 Pagina 7 van 10

Bondt, N., L.F. Puister, L. Ge, H.B. van der Veen, R.H.M. Bergevoet, B.E. Douma, A.L.J. van Vliet & K.W. Wehling (2012) Trends in veterinary antibiotic use in the Netherlands 2005-2011 [13] Bondt, N., L.F. Puister & R.H.M. Bergevoet (2009), Antibioticagebruik op melkvee-, varkensen pluimveebedrijven. Gebruik in 2007 in vergelijking met voorgaande jaren [14], Den Haag: LEI Wageningen UR. Cleef, B.A.G.L. van, et al., (2011). Livestock-associated Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus in Humans, Europe [15]. EMA (2012). Sales of veterinary antimicrobial agents in 19 EU/EEA countries in 2010 [16]. EU (2003) Verordening 1831/2003 van het Europees parlement en de raad van 22 september 2003 betreffende toevoegingsmiddelen voor diervoeding [17]. Publicatieblad van de Europese Unie L 268, 29-43. Van der Fels-Klerx, I (2011). Hoe meer varkens des te meer antibiotica [18], geraadpleegd juni 2011. Geofox-Lexmond (2009). Veterinaire antibiotica in de bodem en oppervlaktewater [19], geraadpleegd juni 2011. Grave, K., J. Torren-Edo en D. Mackay (2010) Comparison of the sales of veterinary antibacterial agents between 10 European countries [20]. Journal of Antimicrobial Chemotherapy. 65 (9), 2037-2040. Knapp, C.W, Dolfing, J., Ehlert, P.A.I. en D.W. Graham (2010) Evidence of Increasing Antibiotic Resistance Gene Abundances in Archived Soils since 1940 [21]. Environmental Science and Technology, 44, 580-587 Leenstra, F., R. Bergevoet, T. Kimman & P. Vriesekoop (2010), Diergezondheid in de veehouderij, op weg naar duurzaamheid [22], Lelystad: Wageningen UR Livestock Research. (essay op verzoek van het PBL) MARAN-2008 (2010), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands In 2008 [23] (MARAN-2008). Veterinary Antibiotic Usage and Resistance Surveillance Working Group (VANTURES). MARAN-2009 (2011), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands In 2009 [24] (MARAN-2009). Veterinary Antibiotic Usage and Resistance Surveillance Working Group (VANTURES). MARAN-2012 (2012), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands [25] NETHMAP-2012 (2012), Consumption of Antimicrobial Agents and Antimicrobial Resistance among Medically Important Bacteria in the Netherlands [25] Mevius, D. (2008), Resistentie, een gevoelig onderwerp [26]. (inaugurele rede Universiteit Utrecht, geraadpleegd april 2010. PBL (2010) Op weg naar een duurzame veehouderij. Ontwikkelingen tussen 2000 en 2010 [27]. PVE (2012). Website Productschappen Vee, Vlees en eieren [28]. SDa (2012). Beschrijving van het antibioticumgebruik bij vleeskuikens, zeugen en biggen, vleesvarkens en vleeskalveren in 2011 en benchmarkindicatoren voor 2012. [29] SDa, Autoriteit Diergeneesmiddelen. Relevante informatie EU. Europese wetgeving diergeneesmiddelen [30] FIDIN. Antibioticagebruik in de veehouderij. [31] FIDIN, branchevereniging van Veterinaire Farmacie in Nederland. http://www.fidin.nl/beleid/antibiotica [31] RIVM. Informatie over antibioticaresistentie. [32] Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Pagina 8 van 10

Technische toelichting Naam van het gegeven Antibioticagebruik in de veehouderij en resistentie van bacteriën tegen antibiotica Omschrijving Frequent gebruik van antibiotica leidt tot resistentie van bacteriën tegen deze middelen. Verantwoordelijk instituut Planbureau voor de Leefomgeving, Martha van Eerdt (PBL/WLV) Berekeningswijze Cijfers over het antibioticagebruik per kg levend gewicht en over antibioticaresistentie zijn afkomstig van FIDIN en MARAN-2012. De hoeveelheid antimicrobiële groeibevorderaars is geschat uit grafieken in de FIDIN-rapportages. Geografisch verdeling Nederland Verschijningsfrequentie jaarlijks Achtergrondliteratuur FIDIN, branchevereniging van Veterinaire Farmacie in Nederland. MARAN-2012 (2012), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands [25] Opmerking De verkoopdata van FIDIN omvatten naar schatting 98% van de verkopen in Nederland. De berekening van de hoeveelheid antibiotica is in overeenstemming gebracht met de door het Europees Medicijn Agentschap geharmoniseerde methode (EMA, 2012). Door deze correctie komt het gebruik ongeveer 4% lager uit (MARAN-2012). Het gemiddeld gebruik per land wordt sterk bepaald door de samenstelling van de veestapel en het type gebruikte antibiotica. Zo heeft een land met veel melkvee een lager gemiddelde dan een land met relatief veel varkens en kippen. Betrouwbaarheid Het aantal behandelingen per dier is gebaseerd op cijfers uit de LEI-steekproef, ca 400 bedrijven w.v. circa 80% intensieve veehouderijbedrijven. Rapportages van productschappen en van SDa omvatten meer bedrijven en komen voor 2011 op een ca 30% hoger aantal behandelingen. Dit afwijkende aantal behandelingen kan behalve met de steekproef(grootte) ook te maken hebben met een verschil in rekenregels. Pagina 9 van 10

Referentie van deze webpagina CBS, PBL, RIVM, WUR (2012). [33] (indicator 0565, versie 03, 9 november 2012 ). www.clo.nl. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Den Haag; PBL Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag; RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven; en Wageningen University and Research, Wageningen. Bron-URL: https://www.clo.nl/indicatoren/nl056503 Links [1] https://www.clo.nl/indicatoren/nl0565 [2] https://www.clo.nl/sites/default/files/infographics/0565_001g_clo_03_nl.jpg [3] https://www.clo.nl/sites/default/files/datasets/c-0565-001g-clo-03-nl.xls [4] https://www.clo.nl/sites/default/files/infographics/0565_005g_clo_03_nl.jpg [5] https://www.clo.nl/sites/default/files/datasets/c-0565-005g-clo-03-nl.xls [6] https://www.clo.nl/sites/default/files/infographics/0565_002g_clo_03_nl.jpg [7] https://www.clo.nl/sites/default/files/datasets/c-0565-002g-clo-03-nl.xls [8] https://www.clo.nl/sites/default/files/infographics/0565_003g_clo_03_nl.jpg [9] https://www.clo.nl/sites/default/files/datasets/c-0565-003g-clo-03-nl.xls [10] https://www.clo.nl/sites/default/files/infographics/0565_004g_clo_03_nl.jpg [11] https://www.clo.nl/sites/default/files/datasets/c-0565-004g-clo-03-nl.xls [12] http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/703719031.html [13] http://www.lei.dlo.nl/wever.internet/maran/report Veterinary antibiotic usage.pdf [14] http://edepot.wur.nl/1849 [15] http://wwwnc.cdc.gov/eid/article/17/3/10-1036_article.htm [16] http://www.ema.europa.eu/docs/en_gb/document_library/report/2012/10/wc500133532.pdf [17] http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/site/nl/consleg/2003/r/02003r1831-20050325-nl.pdf [18] http://resource.wur.nl/wetenschap/detail/hoe_meer_varkens_des_te_meer_antibiotica [19] http://www.geofox-lexmond.nl/antibioticaonderzoek [20] http://jac.oxfordjournals.org/content/65/9/2037.full.pdf [21] http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/es901221x [22] http://library.wur.nl/webquery/wurpubs/392963 [23] http://edepot.wur.nl/148648 [24] http://edepot.wur.nl/165958 [25] http://edepot.wur.nl/215472 [26] http://igitur-archive.library.uu.nl/oratie/2010-0217-200308/uuindex.html [27] http://www.pbl.nl/publicaties/2010/op-weg-naar-een-duurzame-veehouderij.-ontwikkelingentussen-2000-en-2010 [28] http://www.pve.nl/pve?waxtrapp=fchhshsuonbptecbzh&context=gfmshsuonbptea [29] http://www.autoriteitdiergeneesmiddelen.nl/userfiles/rapportage--sda-expertpaneldataanalyse-2011-en-benchmarkindicatoren-2012.pdf [30] http://ec.europa.eu/health/documents/eudralex/vol-5/index_en.htm [31] http://www.fidin.nl/beleid/antibiotica [32] http://www.rivm.nl/thema_s/infectieziekten/antibioticaresistentie [33] https://www.clo.nl/indicatoren/nl056503 Pagina 10 van 10