Archeologisch vooronderzoek te Mechelen - Blarenberglaan "Stephenson Plaza II"

Archeologisch vooronderzoek te Mechelen - Blarenberglaan "Stephenson Plaza II" Bracke, M. en De Vriendt, B. AS - Rapportage 2008-35 Opdrachtgever: Pacific Real Estate Kasteel van Bever Bouchoutlaan 221 1853 Strombeek-Bever

2 Opgraving Prospectie Vergunningsnummer: 2009/019 Datum aanvraag: 13/01/2009 Naam aanvrager: Maarten Bracke Naam site: Mechelen, Blarenberglaan (Stephenson II) 2009 Archaeological Solutions bvba, Lange Nieuwstraat 42, 2800 Mechelen Lay-out: Herman De Winter Foto's: Archaeological Solutions (tenzij anders vermeld) Tekeningen: Archaeological Solutions (tenzij anders vermeld) Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. Copyright reserved. No part of this publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without the permission from the publisher. Voor inhoud en strekking van ondertekende artikels zijn de auteurs zelf verantwoordelijk.

3 Inhoudstafel 1. Inleiding 4 2. Doel van het onderzoek 7 3. Onderzoeksmethode 7 4. Landschappelijke en bodemkundige situering 8 5. Onderzoeksresultaten 11 5.1. Bureaustudie 11 5.2. Veldwerk 12 5.3. Overzicht per proefsleuf 13 5.3.1. Proefsleuf 1 13 5.3.2. Proefsleuf 2 13 5.3.3. Proefsleuf 3 14 5.3.4. Proefsleuf 4 14 5.3.5. Proefsleuf 5 14 6. Conclusie 16 7. Dankwoord 16

4 1. Inleiding Op vraag van het Agentschap R-O Vlaanderen - Entiteit Onroerend Erfgoed werd in opdracht van Pacific Real Estate op 9 februari 2009 een archeologisch vooronderzoek, zijnde een verkennende prospectie met ingreep in de bodem (dossiernummer vergunning: 2009/019), uitgevoerd door projectbureau 'Archaeological Solutions' binnen het plangebied van Stephenson Plaza II, gelegen aan de Blarenberglaan te Mechelen. In het gebied zullen nieuwe kantoren worden gebouwd. Het terrein situeert zich net buiten de stadskern van Mechelen, ten zuiden van de Blarenberglaan en ten oosten van de E19. De ernstige bedreiging die de vooropgestelde werken en het daarmee samenhangende grondverzet vormen tegenover het mogelijk aanwezige archeologische erfgoed, zijn immers van die aard dat geadviseerd werd door het Agentschap R-O Vlaanderen - Entiteit Onroerend Erfgoed dat een archeologisch vooronderzoek wenselijk was. Gelet op de gunstige ligging nabij de Schaliënhoeve, een site met walgracht uit de 16e eeuw (CAI locatie 103250), werd een archeologisch vooronderzoek (prospectie met ingreep in de bodem) vooropgesteld. In juni 2008 werd er reeds een vooronderzoek (proefsleuven) uitgevoerd door Soresma op een aangrenzend perceel (Stephenson I). Dit leverde nagenoeg geen interessante sporen op en het terrein werd vrijgegeven. Het onderzoek blijft beperkt tot perceel 114 E aangezien er sterke aanwijzingen zijn dat het bodemarchief in de rest van het plangebied reeds verstoord werd bij de bouw van een houthandel/ zagerij. De te onderzoeken zone werd bovendien nooit archeologisch onderzocht en bijgevolg is zijn archeologische potentie alsnog onbekend. Het hier voorgestelde vooronderzoek was dan ook een aangewezen mogelijkheid om het projectgebied archeologisch te evalueren, teneinde het ongekende archeologisch erfgoed te detecteren, af te lijnen en te registreren. De werken (bouw van nieuwe kantoren) -die worden uitgevoerd door Pacific Real Estate- spitsen zich toe op het perceel dat kadastraal bekend is als Mechelen 2 Afdeling Sectie A, Perceel nr.: 114 E. Het perceel heeft een totale oppervlakte van 3700 m². Hierop stond voor kort een oude 19de eeuwse hoeve met bakhuis en tuin en enkele serres. De gronden waren op het moment van het onderzoek in bezit van Pacific Real Estate. Het betredingsrecht van bovenstaande percelen vormde dan ook geen enkel probleem.

5 Het vooronderzoek werd uitgevoerd door projectarcheoloog Maarten Bracke en archeoloog Ben De Vriendt, beide in dienst van het projectbureau Archaeological Solutions BVBA. De begeleiding en bijkomende advisering gebeurde door Dhr Bart Robberechts, Diensthoofd Archeologie Mechelen. Het mechanische graafwerk werd verzorgd door Jan Anthonissen, kraanmachinist van de firma Grondwerken Anthonissen. De rapportage vond plaats op 17 februari 2009. De opmeting van de proefsleuven, en het opstellen van de gegeorefereerde plannen werd uitgevoerd door landmeter Bruno Van Dessel, in nauwe samenwerking met bovengenoemde projectarcheoloog. De aangemaakte gegeorefereerde overzichtsplannen zijn opgenomen als bijlage bij dit rapport, waarbij de plannen de exacte ligging van de proefsleuven met spooraanduidingen weergeven. Tevens werd gezorgd voor de aanduiding van de geplaatste wandprofielen (cfr. infra), en de exacte diepteligging van de sleuven inclusief grondsporen t.o.v. het Oostends Peil: ca 8 m TAW (cfr. infra). Afbeelding 1 Locatie plangebied aan de Blarenberglaan ten ZW van het Kasteel van de Schaliënhoeve (Bron: Geo-Vlaanderen)

6 Administratieve gegevens Gemeente : Mechelen Plaats : Blarenberglaan Toponiem : Schaliënhoeve Provincie : Antwerpen Opdrachtgever : Pacific Real Estate Uitvoerder : Projectbureau Archaeological Solutions Bevoegd gezag : Agentschap R-O Vlaanderen - Entiteit Onroerend Erfgoed mevr. Alde Verhaert Gemeentecode : MEC-09-BLA Administratief nummer opgravingsvergunning: 2009/019 : prospectie met ingreep in de bodem t.a.v. dhr. Maarten Bracke 2009/019(2): archeologische controle met een metaaldetector t.a.v. dhr. Maarten Bracke Locatie onderzoeksgebied : Gebied gelegen ten zuiden van de Blarenberglaan, ten oosten van E19 Omvang Plangebied : ca. 3700 m² Kadastrale gegevens:mechelen (Mechelen) 2 Afdeling Sectie A, Perceel nr. 114 E Periode : onbepaald Complextype : Activiteitenzones Hoogte maaiveld t.o.v. Oostends Peil : ca. 8 + TAW Beheer en plaats documentatie : Projectbureau Archaeological Solutions, Lange Nieuwstraat 42, 2800 Mechelen Beheer en plaats vondsten (vanaf uiterlijk 01/06/2009): Pacific Real Estate Kasteel van Bever Boechoutlaan 221 1853 Strombeek-Bever

7 2. Doel van het onderzoek Het doel van het onderzoeksproject was om het plangebied, welke aan een intensief grondverzet zal worden onderworpen, in eerste instantie archeologisch te evalueren m.a.w. door archeologische sites te detecteren, af te lijnen en ze samen met eventuele vondsten te registreren, teneinde de noodzaak voor- en concrete aanbevelingen m.b.t eventueel archeologisch vervolgonderzoek te kunnen formuleren. Dit laatste in samenspraak met het Agentschap R-O Vlaanderen - Entiteit Onroerend Erfgoed en Stad Mechelen - Dienst Archeologie. 3. Onderzoeksmethode Om het gebied te evalueren luidde het advies van het Agentschap R-O Vlaanderen - Entiteit Onroerend Erfgoed dat minimum 12% (oppervlakte= 3700 m²? minimum 444 m² sleuven) van het plangebied diende te worden onderzocht op de aanwezigheid van (al dan niet) intacte archeologische waarden. De proefsleuven worden aangelegd ononderbroken en parallel met elkaar met een maximale tussenafstand van 15 m en zijn minimaal 3 m breed (methode continue sleuven). Het schavenderwijs verdiepen van de proefsleuven gebeurde middels inzet van een graafmachine op rupsen met een platte graafbak met een bakbreedte van 1,8 m. Teneinde de sporen in het archeologische vlak te kunnen waarnemen en evalueren, werden de te onderzoeken sleuven -na machinale aanlegindien nodig manueel opgeschaafd en onderzocht. De sleuf wordt -indien de aanwezigheid van sporen daartoe aanleiding geeft- aangevuld met 'kijkvensters' (grootte 10 * 10 m), op het terrein zelf te bepalen door de vergunninghoudende archeoloog en indien mogelijk in overleg met de erfgoedconsulent van het agentschap RO-Vlaanderen Onroerend Erfgoed en/of de archeoloog van de stedelijke dienst Archeologie van Mechelen, in functie van een betere inschatting van de sporendichtheid. Tijdens de werkzaamheden werd erop toegezien dat de kraan niet over het vrijgelegde archeologische niveau reed, om zo het verstoren van eventuele archeologische sporen te voorkomen. Alle aangetroffen sporen werden opgeschoond, qua aard, samenstelling en kleur beschreven (cfr. Bijlage I: Sporenlijst), en ingemeten met total station (X-, Y- en Z- coördinaten; de hoogte t.o.v. het Oostends Peil: TAW; Gegeorefereerde overzichtsplannen in Bijlage V). Alle relevante sporen werden hierbij gefotografeerd (cfr. Bijlage III: Fotolijst); gebeurlijke vondsten in het vlak werden geregistreerd en waar nodig gekoppeld aan grondsporen

8 (cfr. Bijlage II: Vondstenlijst). De exacte ligging van de proefsleuven en sporen werden door landmeter Bruno Van Dessel (ADM) opgemeten. Met het oog op het geven van een deskundig advies, behoorde het nemen van een foto van ieder opgeschoond wandprofiel, waarbij voor een accurate beschrijving van ieder profiel werd gezorgd (cfr. Bijlage IV: Profielen). In totaal werden twee wandprofielen gedurende het vooronderzoek gefotografeerd en bodemkundig beschreven. Op deze manier kon een uitspraak worden gedaan inzake de bodemopbouw en de -al dan niet vastgestelde- verstoringsgraad van het plangebied. Hierbij werd tevens voor een optimale spreiding van de geïnventariseerde wandprofielen gezorgd, en voor een stratigrafische benadering van de aangetroffen sporen. Tevens werd de exacte positie van deze wandprofielen gegeorefereerd ingemeten (cfr. Bijlage V: Gegeorefereerde overzichtsplannen). Profiel 1 bevond zich in proefsleuf 2, profiel 2 in proefsleuf 5. Uiteindelijk werden 5 proefsleuven (3 NO-ZW, 2 NW-ZO), met een gemiddelde breedte van 3 m, op het volledige plangebied aangelegd (cfr. Bijlage V: Gegeorefereerde overzichtsplannen). Lengte van de proefsleuven Proefsleuf 1: 28.93 m Proefsleuf 2: 34.93 m Proefsleuf 3: 22.33 m Proefsleuf 4: 36.96 m Proefsleuf 5: 34.64 m Op deze wijze komt de totaal onderzochte oppervlakte op ca. 473 m² te liggen, dit is 13 % van de totale opgegeven oppervlakte (3700 m²) van het plangebied. 4. Landschappelijke en bodemkundige situering Bodemkundig behoort het plangebied tot de Mechelse zandstreek. Het onderzoek werd uitgevoerd ten zuiden van de Blarenberglaan en ten oosten van de E19. Het plangebied bevindt zich tevens ten zuidwesten van de Schaliënhoeve. Gemiddeld ligt het terrein rond de 8 +TAW. Volgens de bodemkaart komen er binnen de grenzen van het onderzoeksgebied twee bodemtypes voor: Zcm : Matig droge zandbodem met dikke antropogene humus A-horizont ' Langs de zuidelijke en westelijke perceelsgrens OB : Bebouwde zones ' Nagenoeg het gehele gebied

9 Afbeelding 2 bodemkaart + topografische kaart (detail bodemkaart van België, Mechelen) Bij het proefsleuvenonderzoek werden twee profielen geplaatst om zodoende een goed beeld te krijgen van de bodemopbouw en de eventuele verstoringsgraad binnen de grenzen van het plangebied. Hoewel nagenoeg het gehele terrein op de bodemkaart voorkomt als bodemtype OB, zijn ernstige verstoringen van de bodemopbouw enkel waar te nemen in de oostelijke helft van sleuven 1-3. Ter hoogte van de gebouwplattegrond in sleuf 2 werd een eerste profiel geplaatst (Cfr. Afbeelding 3). Het betreft hier een A-B-C profiel waarbij de ploeglaag (Ap horizont) donkergrijs is en 45 cm dik. De B-horizont is donkerbruin en 20 cm dik. In beide lagen kunnen duidelijk baksteen- en houtskoolspikkels opgemerkt worden. Deze lagen zijn matig tot sterk gebioturbeerd. De C-horizont bestaat op zijn beurt uit grijswit, bruin gevlekt matig nat zand en is matig tot sterk gebioturbeerd. Profiel 2 bevindt zich in sleuf 5 (Cfr. Afbeelding 4). Een humuspodzol bevindt zich onder de 50 cm dikke ploeglaag. De podzol, die zich nagenoeg over het gehele oppervlak van sleuf 5 uitstrekt, heeft een zwartgrijze kleur en is zo'n 20 cm dik. Daaronder bevindt zich een grijswitte gebioturbeerde uitlogingslaag (E Horizont).

10 Afbeelding 3: Profiel 1 (sleuf 2) Afbeelding 4 Profiel 2 (sleuf 5)

11 5. Onderzoeksresultaten 5.1. Bureaustudie Voor het uitvoeren van het archeologische vooronderzoek werden eerste enkele cartografische bronnen geraadpleegd om een eerste beeld te krijgen van het archeologische potentieel van het plangebied. Twee bronnen werden hiervoor gebruikt. Als eerste werden de 18de eeuwse Ferrariskaarten bekeken. Hierop wordt duidelijk de Schaliënhoeve ("Schaelenhoft") afgebeeld, bestaande uit een hoofdgebouw, enkele bijgebouwen, tuinen en gronden (Cfr. Afbeelding 5). Ietwat zuidelijker is tevens een bijgebouw merkbaar. Dit bevond zich binnen de grenzen van het plangebied. Afbeelding 5: 18de eeuwse kaart van Ferraris + detail (bron: www.kbr.be)

12 Afbeelding 6: Detail uit de 'atlas der buurtwegen' (1843-1845) met aanduiding van het plangebied (www.provant.be) Als tweede bron werden de kaarten van de buurtwegen gebruikt. Deze kaarten, vervaardigd in de eerste helft van de 19de eeuw, tonen nog steeds de bovenvermelde gebouwen. 5.2. Veldwerk Naar aanleiding van het vrijhouden van een doorgang naar de terreinen van Stephenson Plaza I, kon de methode continue sleuven niet worden toegepast. Aldus werd er voor geopteerd 3 NO-ZW en 2 NW-ZO georiënteerde sleuven aan te leggen. In de oostelijke helft van sleuf 2 kwamen twee vrij vage paalsporen aan het licht. Daarom werd een kijkvenster afgegraven, waarbij nog drie paalsporen werden gedetecteerd. Deze staan in verband met elkaar en maken vermoedelijk deel uit van een gebouwplattegrond uit de ijzertijd. Ter hoogte van sleuf 4 tekenden zich drie donkergrijze cirkelvormige kuilen af. In één van deze werd bij het opschaven een wandfragment handgevormd aardewerk uit de ijzertijd gevonden.

13 5.3. Overzicht per proefsleuf 5.3.1. Proefsleuf 1 Het vlak is lichtgrijs, bruin gevlekt. In de westelijke helft zijn nog sporen (kelder) van een recent afgebroken gebouw waarneembaar. Er werden geen andere sporen, noch vondsten, aangetroffen. 5.3.2. Proefsleuf 2 Ook hier bleek de westelijke helft sterk verstoord door recente bouwactiviteiten. Het vlak is sterk gebioturbeerd en is licht grijsbruin gevlekt. In de oostelijke helft van de sleuf werden 2 mogelijke paalsporen waargenomen. S001 is een weinig duidelijk afgelijnd paalspoor, grijs, met bruine vlekken. S003 heeft dezelfde kleur, maar is kleiner. Naar aanleiding van deze sporen werd er een kijkvenster afgegraven. Hierbij kwamen nog 3 paalsporen aan het licht. S002 is gelijkaardig aan S001; S004 en S005 zijn gelijkaardig aan S003. Deze sporen maken deel uit van een rechthoekige gebouwplattegrond (Cfr. Afbeelding 7), waarbij S001 en S002 één zijde en S003, S004 en S005 de andere zijde vormen. Aangezien hierbij geen vondsten aan het licht kwamen, blijft een datering voorlopig uit. Één spoor werd ter controle gecoupeerd en bleek vrij ondiep (-5cm) te zijn en vrij sterk gebioturbeerd. Afbeelding 7: Gebouwplattegrond in sleuf 2

14 5.3.3.Proefsleuf 3 Ook hier bleek de westelijke helft van de sleuf sterk verstoord. Algemeen heeft het vlak een lichtgrijze kleur met bruine vlekken. Er werden geen sporen, noch vondsten aangetroffen. 5.3.4. Proefsleuf 4 Het vlak in sleuf 4 is in de zuidelijke helft sterk doorworteld. De noordelijke helft is bruinig met plaatselijk lichtgrijze vlekken. Ook werden, in elkaars onmiddellijke nabijheid, 3 cirkelvormige sporen aangetroffen. S006, S007 en S008 zijn drie kuilen met een grijsblauwige kleur. In S008 werd een wandfragment handgevormd aardewerk gevonden, waardoor SOO6, S007 en S008 ruim kunnen gedateerd worden in de ijzertijd. Om de diepte van deze sporen na te gaan, werd S006 gecoupeerd. De kuil is zo'n 60 cm diep en heeft een vlakke bodem (Cfr. Afbeelding 8). Het couperen leverde geen extra vondsten op. 5.3.5. Proefsleuf 5 Het vlak in sleuf 5 wordt ingenomen door een lichtgrijze uitlogingslaag (E horizont) van een humuspodzol. S009 is slechts gedeeltelijk zichtbaar in het vlak. Vermoedelijk betreft het een cirkelvormig spoor, met een diameter van ± 1 m. Het wordt gekenmerkt door een zwarte rand (20 cm) met een donkergrijze vulling.

Afbeelding 8: Coupe S006 Afbeelding 9: humuspodzol in sleuf 5 15

16 6. Conclusie Het archeologische vooronderzoek leverde een ietwat verrassend resultaat op. De ligging vlakbij de 16e eeuwse Schaliënhoeve deed vermoeden dat sporen uit de late middeleeuwen mochten verwacht worden. De aangetroffen sporen en vondsten wijzen echter in de richting van een occupatie die teruggaat tot de ijzertijd. Verder onderzoek lijkt aangewezen om de aangetroffen structuren verder te onderzoeken en om na te gaan of er zich nog sporen bevinden, die in relatie staan met de Schaliënhoeve. 7. Dankwoord Graag wensen we Pacific Real Estate te danken voor het vertrouwen dat het als opdrachtgever in projectbureau 'Archaeological Solutions' stelt. Speciale dank gaat hierbij uit naar dhr. Bart Goedermans die voor een vlot verloop van de werkzaamheden op het terrein instond, en dhr. Bruno Van Dessel, onder wiens leiding de altimetrische en planimetrische opmetingen werden verricht en die ook een zeer gewaardeerde bijdrage leverde bij de productie van de gegeorefereerde overzichtsplannen in Bijlage V. Verder wensen we de firma Grondwerken Anthonissen te danken voor de goede samenwerking op het terrein. Onze dank gaat ook uit naar Mevr. Alde Verhaert van het Agentschap RO-Vlaanderen. Ook Dhr. Bart Robberechts wensen we te danken, die in zijn functie van Diensthoofd Archeologie Stad Mechelen bereid werd gevonden om advies te verschaffen.

17 9. Bijlagen

18 1. Vondstenlijst

Vondstenlijst Mechelen-Blarenberg Projectnaam: Mechelen-Blarenberg Projectnummer: AS-08-35 Projectcode: MEC-09-BLJaar: 2009 Plaats: Mechelen controle: Gemeente: Toponiem: Vondstnummer Sleuf Spoor Materiaal Datering Determinatie 1 2 S008 KER Ijzertijd Wandfragm handgevormd AW 2 5 KER Ijzertijd Rand handgevormd AW (losse vondst) Copyright: Archaeological Solutions bvba (niets uit deze publicatie mag worden verspreid zonder voorafgaandelijke toestemming van de auteur)

19 2. Sporenlijst

Sporenlijst Mechelen-Blarenberg Projectnaam: Mechelen - Blarenberg Projectnummer: AS-08-35 Projectcode: MEC-09-BLA Jaar: 2009 Toponiem: Plaats: Mechelen Controle: Gemeente: Spoornummer oriëntatie TAW Kleur Bijmenging Vondstnr. Interpretatie Relatie 1 8,54 Grijs, roestkleurig Paalspoor S001-S005 maken 2 Grijs, roestkleurig Paalspoor deel uit van een 3 Grijs, roestkleurig Paalspoor gebouwsplattegrond! 4 Grijs, roestkleurig Paalspoor 5 Grijs, roestkleurig Paalspoor 6 Grijs, bruin, oranje HK Kuil S006-S008 bevinden 7 Grijs, zwart HK Kuil zich in mekaars 8 8,7 Grijs, lichtgrijs, oranje-br gevlekt HK 1 Kuil nabijheid! 9 8,17 Zwart, donkergrijs HK (Water)kuil Copyright: Archaeological Solutions bvba (niets uit deze publicatie mag worden verspreid zonder voorafgaandelijke toestemming van de auteur)

20 3. Fotolijst

Fotolijst Mechelen-Blarenberg Projectnaam: Mechelen-Blarenberg Plaats: Mechelen Controle: Projectnummer: AS-08-35 Gemeente: Projectcode: MEC-09-BLA Jaar: 2009 Toponiem: Fotonummer Sleuf Vlak Spoor Richting Profiel Coupe Aantal Datum Opmerkingen 1 2 S001-005 O-W 4 Luchtfoto van de gebouwsplattegrond (paalsporen S001-S005) 2 1 NO-ZW 2 Overzicht sleuf 1 3 2 NO-ZW 1 Overzicht sleuf 2 4 2 NO-ZW 2 Detail S001-S005 5 3 NO-ZW 1 Overzicht sleuf 3 6 4 NW-ZO 1 Overzicht sleuf 4 7 4 NW-ZO 1 Detail S006-008 8 5 NW-ZO 2 Overzicht sleuf 5 9 2 S001 2 10 2 S002 2 11 2 S003 2 12 2 S004 2 13 2 S005 2 14 4 S006 2 15 4 S007 2 16 4 S008 2 17 5 S009 2 18 5 NW-ZO 2 2 19 2 NO-ZW 1 2 20 2 S001 COUPE 2 Het paalspoor bleek slechts 5 cm diep 21 4 S006 COUPE 4 Deze kuil bleek zo'n 60 cm diep Copyright: Archaeological Solutions bvba (niets uit deze publicatie mag worden verspreid zonder voorafgaandelijke toestemming van de auteur)

21 4. Monsterlijst

22 5. Overzichtsplan

23 6. Profielen

24 7. Lijst met afkortingen