DOCENTEN HANDLEIDING voorgezet onderwijs
Inhoud docentenhandleiding voorgezet onderwijs: Inleiding tot het lesmateriaal Giganten uit de IJstijd 3 Uiteenzetting werkblad 4 Startactiviteit Kernactiviteit Afsluitende activiteit Bijlagen 1. Begrippenlijst 2. Lessuggesties 3. Achtergrondinformatie ijstijd 4. Colofon Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 2 -
Inleiding tot het lesmateriaal Giganten uit de IJstijd Beste docent, Dit is de docentenhandleiding behorende bij de film Giganten uit de IJstijd. Een film die uw leerlingen meeneemt naar de laatste ijstijd, zo n 116.000 tot 10.000 jaar geleden. Een mysterieus tijdperk waarin mensen naast sabeltandtijgers, reuzenluiaards en wolharige mammoeten leven. Aan de hand van een start-, kern- en afsluitende activiteit maken uw leerlingen nader kennis met de ijstijd. Het lesmateriaal vormt daarmee een mooie introductie op dit thema. U kunt het bijvoorbeeld gebruiken als opwarmer voor een reeks lessen over de ijstijd. Bij elke opdracht van dit lesmateriaal verplaatsen de leerlingen zich in een ander beroep en leggen ze verbanden tussen de verschillende onderwerpen. Met als doel om uiteindelijk in de afsluitende activiteit een mening te kunnen vormen over verschillende vraagstukken zoals de huidige klimaatveranderingen. Educatief lesmateriaal Giganten uit de IJstijd Omniversum biedt u het lesmateriaal Giganten uit de IJstijd aan, bestaande uit: activiteiten uit de docentenhandleiding (voorafgaand aan de film: 20 minuten na afloop van de film: 50 minuten): ± 70 minuten, filmvoorstelling Giganten uit de IJstijd: ± 55 minuten, randprogramma: combineer de film met een bezoek aan/ een les over evolutie en fossielen bij Naturalis. Het basis- en speciaal onderwijs kan aansluiten bij de tentoonstelling IJstijd in het Rijksmuseum van Oudheden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de office manager van Omniversum: Marina Rijerkerk via 070-416 82 00. Opzet van het lesmateriaal Het lesmateriaal bestaat uit een werkblad met drie activiteiten voor de leerlingen. Hieronder volgt een korte uitleg over de opzet van het lesmateriaal. De toepasbare werkvormen en de juiste antwoorden op de opdrachten vindt u in deze handleiding. Kerndoelen Het lesmateriaal Giganten uit de IJstijd heeft raakvlakken met diverse vakken uit het curriculum van de leerlingen, waaronder geschiedenis, biologie en aardrijkskunde. Het programma sluit daarnaast specifiek aan bij de volgende kerndoelen: Mens en natuur - Kerndoel 30 De leerling leert dat mensen, dieren en planten in wisselwerking staan met elkaar en hun omgeving (milieu). Mens en maatschappij Kerndoel 37 De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over kenmerkende aspecten van de tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 3000 v.chr.). Doelgroep Het lesmateriaal is opgezet voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Benodigdheden Computer met internetverbinding, beamer / digibord en werkblad. Meer informatie Meer informatie over de film Giganten uit de IJstijd, gastlezingen en praktische informatie zoals het vervoer naar het Omniversum, is te vinden op www.omniversum. nl. Bij vragen, opmerkingen of suggesties kunt u contact opnemen met de onderwijsmarketeer Ingrid de Groot via tel. 070 307 34 56 of een mail verzenden naar scholen@ omniversum.nl. Hartelijke groet, Educatieteam Omniversum Startactiviteit: ter voorbereiding op de film bekijkt u samen met uw leerlingen de trailer en laat u uw leerlingen de bijbehorende vraag beantwoorden. Daarnaast geeft u een korte uiteenzetting van de film en het onderwerp. Kernactiviteit: de leerlingen maken na afloop van de film de kernactiviteit op het werkblad. Afsluitende activiteit: aan de hand van de afsluitende activiteit gaat u met uw leerlingen dieper in op enkele thema s uit de film. Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 3 -
Startactiviteit De startactiviteit dient ter voorbereiding op de film Giganten uit de IJstijd. Met deze activiteit activeert u de voorkennis van uw leerlingen. De startactiviteit bestaat uit de volgende onderdelen: bekijken van de trailer van de film Giganten uit de IJstijd en beantwoorden van de bijbehorende vraag (15 minuten). korte uiteenzetting van de film Giganten uit de IJstijd (5 minuten). Totale duur startactiviteit: ± 20 minuten. 1.Warming-up 1a. trailer Werkvorm: klassikaal. Activiteit: bekijken van de trailer Giganten uit de IJstijd via de scholenpagina van www.omniversum.nl. Duur: ± 1,28 minuut. Bekijk samen de trailer van de film. Mocht u de trailer niet kunnen afspelen, bespreek dan alleen vraag 1b. 1b. interviewvragen Werkvorm: individueel/tweetallen en klassikaal. Activiteit: laat de leerlingen individueel of in tweetallen vraag 1b beantwoorden en bespreek klassikaal na. Duur: ± 15 minuten. Voor deze opdracht kruipen uw leerlingen in de rol van journalist. Vraag ze voor het invullen van de opdracht waar een journalist op let bij het houden van een interview. Bijvoorbeeld: Wat voor soort vragen zijn er? Wat is het verschil tussen een open en een gesloten vraag? Hoe maak je een vraag open?. Laat uw leerlingen vervolgens vraag 1b individueel of in tweetallen invullen. Bespreek de vragen klassikaal na en schrijf ze op het (digi)bord. Vertel uw leerlingen dat deze opdracht na de film nog nabesproken zal worden. Over de film Giganten uit de IJstijd Jullie zagen zojuist de trailer van de film Giganten uit de IJstijd, de film die we straks gaan bekijken in Omniversum. Deze film gaat in op de laatste ijstijd (in het pleistocene tijdperk), zo n 116.000 tot 10.000 jaar geleden. Grote delen van Noord-Amerika, Europa en Azië waren toen bedekt met ijs. Er leefden tijdens die laatste ijstijd dieren die nu zijn uitgestorven. Denk bijvoorbeeld aan de mammoet, maar ook aan de sabeltandkat en de oerwolf. Deze dieren leefden zij aan zij met de mens. Het is niet duidelijk waarom sommige dieren, zoals de mammoet, zijn uitgestorven. In de film zie je hoe archeologen proberen een antwoord te krijgen op die vraag. Dit doen zij door oeroude botten en andere fossielen uit de ijstijd te onderzoeken. Na de film gaan jullie, net als deze archeologen, onderzoek doen. Let dus tijdens de film goed op hoe zij te werk gaan, want die informatie kun je gebruiken voor opdracht 2. N.B.: Afhankelijk van het niveau van uw groep, kunt u aan de hand van de begrippenlijst (bijlage 1) en de achtergrondinformatie (bijlage 3) dieper op het onderwerp ingaan. Dit is geen verplicht onderdeel. U dient hier rekening mee te houden in uw lestijd. Kernactiviteit De kernactiviteit is bedoeld om in te vullen na afloop van de film Giganten uit de IJstijd. Met deze activiteit gaat u dieper in op enkele thema s uit de film. De kernactiviteit bestaat uit de volgende onderdelen: nabespreken startactiviteit (5 minuten). kernactiviteit Cold Kees (25 minuten). Totale duur kernactiviteit: ± 30 minuten. 1c. Korte uiteenzetting van de film Giganten uit de IJstijd Werkvorm: klassikaal. Activiteit: vertel aan de hand van de tekst Over de film Giganten uit de IJstijd de leerlingen in het kort iets over de film en het onderwerp. Duur: ± 5 minuten. Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 4 -
2. Cold Kees 2a. Nabespreken Warming-up (startactiviteit) Werkvorm: individueel en klassikaal. Activiteit: bespreek kort de startactiviteit na aan de hand van de film. Duur: ± 5 minuten. Mammoet X was een mannetje, woog 7000 kilo, at 160 kilo per dag en was 2,5 meter lang. Alvorens u aan de kernactiviteit begint, laat u uw leerlingen nogmaals hun vragen bij de startactiviteit doorlezen. Vraag ze of hun vragen zijn beantwoord. Zijn er nog vragen die open staan? Of heeft de film nieuwe vragen opgeroepen? Laat ze deze vragen aanvullen op het werkblad. Als uitbreiding op deze opdracht kunt u de leerlingen op internet 1 hun onbeantwoorde vragen laten opzoeken. Of u kunt de leerlingen hun vragen laten uitwerken tot een kort nieuwsitem (eventueel met camera). Kies vervolgens enkele leerlingen uit uw groep die hun item klassikaal presenteren. Deze uitbreiding hoort uiteraard niet tot de verplichte lesstof. 2b. Casus Cold Kees Werkvorm: in groepjes en klassikaal. Activiteit: laat de leerlingen in groepjes opdracht 2 maken en bespreek de opdracht klassikaal na. Duur: 25 minuten (20 minuten voor de opdracht, 5 minuten voor de nabespreking). Mammoetringen In de film zie je hoe archeologen de slagtand van een mammoet bekijken. Het aantal ringen zegt iets over de gezondheid van een mammoet. Dunne ringen vertellen dat het dier weinig te eten heeft gehad door een guur klimaat. Dikke ringen vertellen dat een mammoet goed heeft kunnen eten door een milder klimaat. Bij deze casusopdracht doen de leerlingen research naar een zogenaamde cold case. Ze nemen hiervoor de rol aan van een rechercheur die een moordzaak oplost. Verdeel de leerlingen in groepjes van vier en laat ze de vragen op het formulier beantwoorden. Neem van tevoren het formulier samen door. De feiten Rechercheur Kees Cold heeft foto s van: de plek waar mammoet X is gevonden en van zijn botten. 1 Tip: laat de leerlingen hiervoor op de website van bijvoorbeeld www.naturalis.nl of www.rmo.nl kijken. Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 5 -
Aanwijzingen Bij de plek vindt rechercheur Kees Cold een versteende keutel. In de keutel zit veel kalk dat komt uit botten. Ook vindt Kees Cold een schedel. De schedel en de keutel komen van een dier. Een ver familielid van dit dier leeft in Afrika. Dit dier lijkt op een hond en heeft buffels en antilopen op het menu. Ook eet deze aaseter graag de restjes vlees op die andere roofdieren hebben achtergelaten. - Dieet : toendraplanten. - Lichamelijke kenmerken: dikke vetlagen, kleine oren, kromme slagtanden en een vacht met lange zwarte haren. 3.Steppemammoet - Periode:1 miljoen jaar tot 300.000 jaar geleden. - Gebied: Europa. - Grootte: ongeveer 4,5 meter hoog. - Dieet: harde grassen. - Lichamelijke kenmerken: kromme slagtanden en licht behaard. Bekende mammoetsoorten 1. Amerikaanse mammoet - Periode: 12.000 tot 10.000 jaar geleden. - Gebied: Noord-Amerika tot aan het zuiden van Midden-Amerika. - Grootte: 3,5 tot 4 meter hoog. - Leeftijd: 60 tot 80 jaar. - Dieet: gras, bladeren en vruchten. - Lichamelijke kenmerken: weinig haar en slagtanden raken elkaar. 2. Wolharige mammoet - Periode: vanaf 600.000 jaar geleden. - Gebied: noordelijk Europa, Azië en Noord-Amerika. - Grootte: zo n 2,7 meter hoog. - Leeftijd: 35 jaar Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 6 -
De vragen Voor je aan de opdracht begint lees je eerst de feiten door. Je vindt de feiten in de rechterkolom van dit formulier. Vul daarna de vragen hieronder in. a. In welk land is mammoet X gevonden? Bekijk de landkaart bij het kopje De feiten. Hint: deze plek is sinds kort een haven. Nederland, locatie Maasvlakte in Rotterdam. Licht toe dat er in Nederland veel mammoetbotten worden gevonden, bijvoorbeeld in de Noordzee en bij het afgraven van de 2e Maasvlakte. b. Tot welke mammoetsoort hoort mammoet X? Lees de tekst bij het blokje Bekende mammoetsoorten. Hint: bekijk nog eens de landkaart en vergelijk de feiten die over mammoet X gaan met de verschillende mammoetsoorten. Het gaat om een wolharige mammoet. De slagtand, lengte en leeftijd van mammoet X komt overeen met die van de wolharige mammoet. Bovendien wordt de steppemammoet in Nederland veel minder vaak gevonden dan de wolharige mammoet. De Amerikaanse mammoet kwam niet in Nederland voor. c. Uit welk tijdperk komt mammoet X? d. Wat kun je zeggen over de gezondheid van mammoet X? Lees de tekst bij het blokje Mammoetringen. Bekijk vervolgens de tekening van de slagtand bij De Feiten. De gezondheid van mammoet X is redelijk te noemen. De binnenste ringen van de slagtanden zijn dik, er moet dus voldoende voedsel zijn geweest. Dan komen er twee dunne ringen die duiden op minder goede jaren. De vijfde ring is dikker, hier was mammoet X aan de betere hand. De laatste ring is echter heel dun. In zijn laatste levensjaren moet het dus slecht zijn gegaan met deze mammoet. e. Wat at mammoet X en hoe kwam hij aan voldoende voedsel? Lees nog een keer het stukje Bekende mammoetsoorten. Hint: de film vertelde over een kudde mammoeten en hoe zij aan hun voedsel kwamen. De mammoet at vooral toendragrassen. In de film werd duidelijk dat mammoeten naar alle waarschijnlijkheid bijna continu rondtrokken, op zoek naar voedsel. f. Wie of wat zijn de vijanden van mammoet X? Hint: welke roofdieren zag je in de film? Vijanden van mammoet X zijn onder meer de mens, de sabeltandkat en de oerwolf. g. Wat zou je nog meer kunnen onderzoeken over mammoet X? open vraag. h. Hoe zou je dat kunnen onderzoeken? open vraag. Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 7 -
Eindrapport Lees de antwoorden op je vragen goed door. Lees ook de feiten en het stukje Aanwijzingen door. Wat zou de doodsoorzaak van mammoet X kunnen zijn? i. Mammoet X is om het leven gekomen door:.. De botten van mammoet X zijn aangevreten. De laatste ring in de slagtand van de mammoet laat zien dat het dier voor zijn dood verzwakt was. Bij zijn botten is bovendien een keutel van een dier gevonden. De kalk in de keutel is afkomstig uit de botten van de mammoet. Het gaat dus om een roofdier, in dit geval om de uitgestorven grottenhyena. j. De verdachte in deze zaak is: Mammoet X was waarschijnlijk oud en verzwakt en aangevallen door een grottenhyena. Vertel dat in de ijstijd de Noordzee droog lag en dat er ook hyena s leefden. Reconstructietekening k. Teken naast de mens op de tekening mammoet X. Let op de grootte van de mammoet en zijn lichamelijke kenmerken. 1.80 meter 2.50 meter Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 8 -
Afsluitende activiteit De afsluitende activiteit bestaat uit de volgende onderdelen: Beargumenteren en weerleggen van stellingen bij opdracht 3 (20 minuten). Verdiepend kader niet verplicht. 3. Cooling-down Werkvorm: groepjes en klassikaal. Activiteit: laat de leerlingen in groepjes van vier opdracht 3 Cooling-down maken. Laat elk groepje de stelling klassikaal voorleggen en erover discussiëren. Duur: 20 minuten. 3a. Stellingen doornemen en verdelen Bij de Cooling-down verdedigen de leerlingen één stelling. Laat de leerlingen alle acht de stellingen lezen. Deel uw klas vervolgens op in groepjes van maximaal vier leerlingen. Geef ieder groepje een eigen stelling en bepaal of ze voor of tegen deze stelling zijn. Het groepje schrijft bij hun stelling op waarom ze voor of tegen deze stelling zijn. Wijs ze erop dat ze de opgedane informatie uit de eerdere opdrachten en de film kunnen gebruiken bij deze opdracht. 3b. Groepsdiscussie Per groepje mag één leerling de stelling aan de klas voorleggen. Vervolgens moet het groepje de stelling verdedigen of weerleggen tegenover de rest van de klas. Geef iedere groep ongeveer 2 minuten discussietijd. Stellingen 1. De mammoet is uitgestorven door mensen. 2. Het uitsterven van dieren hoort bij een ijstijd. 3. Er worden zoveel mammoetbotten gevonden, we hoeven ze niet allemaal te bewaren. 4. Er moet meer onderzoek worden gedaan naar de verschillende ijstijden (om ons beter op de toekomst voor te bereiden). 5. Wetenschappers mogen mammoeten klonen. 6. Dieren moeten zichzelf maar aanpassen aan - door mensen veroorzaakte -klimaatveranderingen. 7. Het uitsterven van diersoorten, zoals ooit de mammoet, moet voorkomen worden. 8. Het broeikaseffect is een natuurverschijnsel, net als de ijstijd. Verdiepend kader: mammoet in zicht! Werkvorm: individueel en klassikaal. Activiteit: luister klassikaal naar het radiofragment (4:35-6:53) via de scholenpagina van www.omniversum.nl. Laat de leerlingen individueel de vragen bij het verdiepend kader maken en bespreek klassikaal na. Duur: n.v.t. U kunt het onderwerp nog verder uitwerken met het verdiepende kader Mammoet in zicht! Deze opdracht laat de leerlingen de kant van de wetenschapper zien. Met deze open vragen denken de leerlingen na over het beroep van de wetenschapper, het klonen van uitgestorven diersoorten en de rol van de mens ten opzichte van klimaatverandering. Laat de leerlingen individueel de vragen bij het verdiepend kader maken en bespreek ze klassikaal kort na. Vragen 1. Zou jij de baan van wetenschapper Bas Wintermans willen hebben en waarom? 2. In het radiofragment vertelt Wintermans over het klonen van mammoeten. Denk je dat een mammoet het klimaat van nu zou overleven? Waarom denk je dat? 3. Moeten we uitgestorven dieren klonen? 4. De mammoet stierf waarschijnlijk uit door klimaatverandering. De ijsbeer staat nu op het punt van uitsterven door klimaatverandering. Vind je dat we de ijsbeer moeten redden en zo ja, hoe? Open antwoorden. Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 9 -
Bijlagen 1. Begrippenlijst Het doornemen van de begrippenlijst voorafgaand aan de film is niet verplicht, maar wordt wel sterk aangeraden. Houd hier rekening mee in uw lestijd. Afhankelijk van het niveau en de voorkennis van uw klas kunt u meer of minder tijd voor dit onderdeel uittrekken. Zet de begrippenlijst op het (digi-) bord, neem klassikaal de begrippen door en licht ze toe. Proboscidea (slurfdieren): orde van zoogdieren met een slurf. Tot deze orde behoren onder andere de mammoet, de mastodont en de olifant. Pleistocene tijdperk: een tijdperk van 116.000 tot 10.000 jaar geleden. Hier valt ook de laatste ijstijd (Weichselien) onder. Herbivoor: een wezen dat vooral grassen en andere natuurlijke plantsoorten eet. Carnivoor: een wezen dat vooral andere wezens eet. Permafrost: constant bevroren grond. Permafrost krijg je wanneer temperaturen een paar jaar onder de nul blijven. Mammoet: een soort van de proboscidea. Het dier leefde tijdens het pleistocene tijdperk. Te herkennen aan zijn gebogen slagtanden. Bij de noordelijke soorten aan zijn lange, dikke vacht. Mastodont: een soort van de proboscidea. Te herkennen aan de vorming van zijn tanden, namelijk stompe, kegelvormige kiezen. Musea Rijksmuseum van Oudheden - Leiden (kindertentoonstelling IJstijd van 11 oktober 2014 t/m 10 mei 2015, met een bijbehorend lespakket voor het basisonderwijs) Naturalis - Leiden (les over evolutie en fossielen) Museon - Den Haag Natuurhistorisch museum - Rotterdam Natuurmuseum Brabant - Tilburg IJstijdenmuseum - Buitenpost 3. Achtergrondinformatie ijstijd De ijstijd De film Giganten uit de IJstijd (Titans of the Ice Age) neemt de kijker duizenden jaren mee terug in de tijd, naar het einde van het pleistocene tijdperk. In deze bijlage vindt u beknopte achtergrondinformatie over de laatste ijstijd (Weichselien) en de dieren en mensen die in deze periode leefden. Deze informatie kunt u inzetten bij de uiteenzetting over de film en het onderwerp (startactiviteit-1c). 2. Lessuggesties Literatuur - IJstijd Het complete verhaal, Brian Fagan (2009). In dit boek vertellen vier vooraanstaande wetenschappers een samenhangend en intrigerend verhaal op basis van de meest recente ontdekkingen in het ijstijdonderzoek. - De tovenaar van Petersburg, Roel Smits (2010). Historische roman over een vader en zoon die bij een expeditie in Siberië een mammoet hebben opgegraven. Beeldmateriaal - The day after tomorrow (2004). Film die speelt met de vraag: wat gebeurt er als we teruggaan naar de ijstijd? Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 10 -
Wat is een ijstijd? We refereren aan een ijstijd als een periode met een cyclisch koud klimaat waarbij sneeuw zich sneller opeenstapelt dan het smelt. Die opeenstapeling van sneeuw zorgt voor ijskappen die de aarde en haar oceanen bedekken en invloed hebben op alles en iedereen. De aarde heeft tot nu toe minstens vijf keer een ijstijd meegemaakt. Tijdens zo n ijstijd is het klimaat een stuk kouder dan vandaag de dag. Zulke periodes worden glacialen genoemd. Een glaciaal wordt onderbroken door een interglaciaal, een warmere periode. Mammoet Hoewel mensen bij een mammoet vaak aan een groot dier denken, viel dat in werkelijkheid wel mee. Er waren grote soorten, zoals de Amerikaanse mammoet en de Keizersmammoet in Amerika, maar veel andere mammoeten verschilden in grootte niet veel van de hedendaagse Aziatische olifant. Wel groot waren de slagtanden, die bij stieren wel zo n vier meter lang waren. Een andere misvatting is dat de mastodont verwant zou zijn aan de mammoet. De mastodont-soort splitste zich al miljoenen jaren eerder af van de olifant en de mammoet en is dus niet direct verwant. Oorzaak en gevolg van ijstijden Hoe ontstaat een ijstijd? Dat blijkt een complexe samenloop te zijn van zowel geologische als klimatologische omstandigheden. Neem bijvoorbeeld de samenstelling van de atmosfeer, uitbarstende vulkanen, de draaiing van de aarde rond de zon, schuivende continenten etc. Elke ijstijd verloopt in ieder geval weer anders. De gevolgen van een ijstijd op de aarde zijn groot. Het zeeniveau kan door een ijstijd drastisch stijgen of dalen, zo lag de Noordzee tijdens de laatste ijstijd droog. Tegelijkertijd brengt een ijstijd nieuw leven met zich mee en sterven er juist weer bepaalde diersoorten uit. Proboscidea Olifanten, mammoeten en mastodonten behoren allemaal tot een groep zoogdieren die men proboscidea noemt. De naam komt van proboscis snuit - een lichamelijk kenmerk dat deze dieren met elkaar delen. De eerste proboscidea leefden zo n 55 miljoen jaar geleden in Afrika en groeiden uit tot wel 150 verschillende soorten die zich verspreidden over Azië, Europa en Amerika. De bekendste mammoetsoort is misschien wel de wolharige mammoet, die vanaf zo n 600.000 jaar geleden in het pleistocene tijdperk leefde. Deze mammoet had een dikke, lange vacht en kleine oren om zich te beschermen tegen de kou. In dit tijdperk waren grote stukken zee bevroren waardoor de dieren zich verspreidden over de toendra- en permafrostgebieden van Azië, Noord-Europa en Noord-Amerika. In deze koude gebieden vond de Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 11 -
wolharige mammoet genoeg gras om van te leven. Met zijn sterke kiezen at een mammoet per dag rustig 180 kilo van het taaie gras op, dat in deze gebieden groeide. De steppemammoet leefde van 1.000.000 tot 300.000 jaar geleden. Het dier had, net als de wolharige mammoet, een dikke vacht. Deze zeldzame soort kwam alleen voor in Europa. De Amerikaanse mammoet en de Keizersmammoet kwamen daarentegen uitsluitend voor in Amerika. Andere dieren uit de ijstijd Tijdens de laatste ijstijd (Weichselien), deelden mammoeten hun leefgebied met vele andere herbivoren zoals konijnen, antilopen, kamelen, paarden en wolharige neushoorns. Ook carnivoren waren rijk in populatie. De oerwolf en de sabeltandkat, zagen de mammoet als één van hun prooidieren. De mens Duizenden jaren lang leefden mensen samen met mammoeten en mastodonten. Ze maakten grottekeningen van deze dieren, die terug te vinden zijn in Zuidwest-Europa. Het is bekend dat de mens in Noord-Amerika met speren jaagde op mastodonten en mammoeten. Sommige wetenschappers denken dat de mens de oorzaak is van het uitsterven van mammoeten en mastodonten. Uitsterven van ijstijddieren Zo n 10.000 tot 12.000 jaar geleden zijn veel van de dieren die in de ijstijd leefden uitgestorven. Wat was de oorzaak van deze massale sterfte? Er zijn wetenschappers die de schuld bij de mens leggen omdat die veel op mammoeten jaagde, maar dat verklaart het uitsterven van andere diersoorten niet. Een andere theorie meent dat het veranderende klimaat, van koud naar warm en droog, de oorzaak is. Maar hoe kan het dat er diersoorten zijn die eerdere ijstijden wél overleefden? Ook een komeetinslag wordt vaak aangehaald door wetenschappers. Deze komeet zorgde er waarschijnlijk voor dat mammoeten en ander grote landdieren zouden uitsterven. Alleen hoe wisten andere grote diersoorten, zoals de bizon, dan wel te overleven? Tot slot zijn er wetenschappers die menen dat er sprake zou zijn geweest van een virus, overgebracht door mensen of gedomesticeerde honden. Maar welk virus? Kortom, wetenschappers hebben nog steeds geen eenduidig antwoord op de vraag waarom zoveel diersoorten uitstierven na de laatste ijstijd. Ook de vraag of er een nieuwe ijstijd komt en hoe die er dan uit komt te zien, zorgt voor veel discussie binnen de wetenschap. Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 12 -
IJstijd in Nederland Ook Nederland is tijdens twee ijstijden gedeeltelijk met ijs bedekt geweest. De laatste ijstijd is goed terug te zien in het landschap. Een Scandinavische ijskap vormde toen de zogenaamde HUN-lijn. Dit zijn de steden tot waar het ijs kwam: Haarlem, Utrecht en Nijmegen. In deze tijd ontstonden ook de heuvelruggen in Midden- en Oost-Nederland. Regelmatig worden er in Nederland nog botten van mammoeten en andere dieren uit de ijstijd gevonden. Bij het afgraven van de tweede Maasvlakte kwamen bijvoorbeeld de botten van mammoeten en reuzenherten boven. Onderzoek naar de ijstijd Giganten uit de IJstijd laat zien hoe wetenschappers het pleistocene tijdperk proberen te begrijpen. Het geeft inzicht in hoe het klimaat en de leefomgeving van de aarde toen moeten zijn geweest. Deze informatie kan bijvoorbeeld worden gehaald uit de macrofossielen van pollen en planten en de ontlasting van dieren die worden gevonden. Educatieprogramma Giganten uit de IJstijd Samengesteld door: Annabelle Zegers Ingrid de Groot - Omniversum Redactie: Jennifer de Haas-Keijzer - Omniversum Marieke Peters - Rijksmuseum van Oudheden Vormgeving: www.puurrood.nl Met dank aan: Giant Screen Films voor het gebruik van de afbeeldingen. Rijksmuseum van Oudheden voor de speciale samenwerking. Voor meer informatie zie www.omniversum.nl Docentenhandleiding voorgezet onderwijs Giganten uit de IJstijd l Omniversum - 13 -