SAMENVATTING EINDEVALUATIE Combinatie proefbeplanting 2004-2007 Bloembollen en Vaste Planten Hillegom, december 2007
Inhoudsopgave Voorwoord 3 1. Proefomschrijving 4 1.1. Doelstelling 4 1.2. Locaties 4 1.3. Assortiment bloembollen 4 1.4. Assortiment vaste planten 4 1.5. Plantinstructies 5 1.6. Metingen 5 2. Proeflocaties 2.1 Grondsoort en ph 6 2.2 Klimaat 6 2.3 Combinaties 6 3. Eindresultaten tulpen meerjarenbloei 3.1. Criteria 7 3.2. Boskoop 7 3.3. Wolfheze 7 3.4. Duitsland (Höxter) 8 3.5. Zweden (Enköping) 8 3.6. Italië (Brera) 9 3.7. Gemiddelde score van tulpen over alle locaties 10 4. Eindresultaten narcissen meerjarenbloei 4.1. Criteria 11 4.2. Boskoop 11 4.3. Wolfheze 11 4.4. Duitsland (Höxter) 12 4.5. Zweden (Enköping) 13 4.6. Italië (Brera) 13 4.7. Gemiddelde score van narcissen over alle locaties 14 5. Eindresultaten hyacinten meerjarenbloei 5.1. Criteria 15 5.2. Boskoop 15 5.3. Wolfheze 15 5.4. Duitsland (Höxter) 16 5.5. Zweden (Enköping) 16 5.6. Italië (Brera) 16 5.7. Gemiddelde score van hyacinten over alle locaties 17 6. Eindresulaten bijzondere bolgewassen meerjarenbloei 6.1. Criteria 18 6.2. Boskoop 18 6.3. Wolfheze 18 6.4. Duitsland (Höxter) 18 6.5. Zweden (Enköping) 18 6.6. Italië (Brera) 18 6.7. Gemiddelde score van bijzondere bolgewassen over alle locaties 18 7. Resultaten totaal 7.1. Gemiddeld bloeipercentage per product/locatie 19 7.2. Gemiddelde bloemgrootte per product/locatie 19 7.3. Klimaatinvloeden 20 Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 1
8. Best of the Best per klimaatzone 8.1. Koud klimaat 21 8.2. Gematigd klimaat 22 8.3. Warm klimaat 23 9. Succes buurplanten 9.1. Goede begeleidende planten 24 9.2. Esthetisch goede begeleidende planten 25 Bijlage Klimaatzones Europa 27 Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 2
Voorwoord Bijgaand ontvangt u van ons de resultaten van de combinatieproeven van 2004-2007. Deze proeven betreffen de combinaties vaste planten en bloembollen, die uitgevoerd zijn in Nederland (Boskoop en Wolfheze), Duitsland (Höxter), Zweden (Enköping) en Italië (Milaan). Dit rapport is een weergave van de resultaten in de genoemde bloeiseizoenen en het betreft de eindevaluatie van het assortiment, klimaat, standplaats etc. Het initiatief is genomen door het Internationaal Bloembollen Centrum. De driejarige test is een vervolg op het meerjaren-gebruikswaardeonderzoek, dat heeft plaatsgevonden op 5 locaties in Europa en 3 locaties in de USA. In deze proeven werden toen alleen bloembollen gebruikt en vervolgens zijn de bloembollentoppers van deze test aangeplant in combinatie met 200 verschillende vaste planten cultivars. Dit is dus de praktische aanpak, zoals de grootgroengebruikers en de consument de bloembollen toepast in het tuingebruik. In nauwe samenwerking met PPO Lisse en Boskoop zijn de proeven begeleid en de resultaten gevolgd. Hoe kunnen veelkleurige bloembollen in het vroege voorjaar bepaalde plekken in een park of tuin opfleuren? Welke bloembollen zijn geschikt in combinatie met welke vaste planten in de verschillende klimaatzones? Hoe versterken deze groepen elkaar en hoe is de onderlinge concurrentie? De soorten die de driejarige proef met glans doorlopen hebben kunnen met recht meerjarig genoemd worden. We noemen dit meerjarenbloei en bedoelen hiermee dat eenmalig geplante voorjaarsbollen na de bloei in de grond blijven en rustig de tijd krijgen om af te sterven en zich ondergronds voor te bereiden op een volgend groeiseizoen! De voorjaarsbollen die op deze manier toegepast worden volgen dus dezelfde cyclus als vaste planten. De soorten die als zodanig verwerkt worden maken dan onderdeel uit van een bestaande meerjarige beplanting zoals een vaste planten-, heester- of rozenborder. Wij hopen dat de resultaten u zullen inspireren tot het combineren van bloembollen en vaste planten! Internationaal Bloembollen Centrum Frans M. Roozen Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 3
1. Proefomschrijving 1.1 Doelstelling Het doel van de proeven is meer inzage te krijgen in combinatiemogelijkheden van bloembollen met vaste planten. Combinatiemogelijkheden waarin de groei en bloei mooi samengaan of elkaar opvolgen in drie verschillende klimaatsgebieden. 1.2 Locaties De locaties voldoen aan de volgende eisen voldoen: locatie is een al bestaande vaste planten border die minimaal 3 groeiseizoenen oud is de border moet een minimale oppervlakte hebben van 200 m²/border de proefbeplanting moet bestaan uit een zon en schaduw beplanting de borders in de verschillende klimaatzones mogen verschillen in samenstelling de verzorging is conform een normale tuin/border verzorging de testperiode is een periode van 3 jaar De keuze van de locaties is gevallen op: Plantperiode Nederland: Sortimentstuin Harry van der Laar Boskoop (zee-klimaat - gematigd) oktober 2003 Nederland: Boschhoeve Wolfheze (landklimaat - gematigd) november 2003 Zweden: Enköping (landklimaat koud-gematigd) september 2003 Duitsland: Höxter (landklimaat gematigd) september 2003 Engeland: Eltham Palace (landklimaat gematigd)* oktober 2003 Italië: Brera (mediteraan klimaat warm) november 2004 * De locatie Engeland is na het eerste seizoen afgevallen. De locatie kon niet voldoen aan de gestelde eisen betreffende het metingenpakket. 1.3 Assortiment bloembollen Het assortiment bloembollen werd bepaald per klimaatzone aan de hand van de resultaten van de meerjarenproeven bloembollen 1996-2001. De op te planten hoeveelheden per bolgewas: Tulpen 100 stuks Hyacinten 50 stuks Narcissen 100 stuks Bijzondere bolgewassen klein 250 stuks Bijzondere bolgewassen groot 50 stuks De mogelijkheid werd opengehouden om eventueel na extreme omstandigheden in het eerste bloeiseizoen nog te herplanten in het tweede najaar. Hiervan is geen gebruik gemaakt. 1.4 Assortiment vaste planten Jacqueline van der Kloet heeft een voorstel gemaakt van vaste planten en hun geschiktheid in zon en schaduw. Deze lijst is door de onderzoekers gebruikt om combinaties te maken in eigen bestaande beplantingen. De combinaties zijn aangevuld met vaste planten die het onder de lokale omstandigheid al goed doen. 1.5 Plantinstructies Patroon van planten zoals met uitstrooien van bollen op een open stuk. Er vormen zich dus éénlingen en kleine groepjes tussen de vaste planten. Afstand tussen bol en vaste plant moet natuurlijk zijn. Zolang de schep nog de grond in kan is het niet te dicht bij. Indien de grond droog is bij het planten dan direct na planten water geven, in verband met goede beworteling voor de winter. Diepte bollen: minimaal 15 cm voor tulp/narcis/hyacint 10 cm voor bijzondere bolgewassen Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 4
1.6 Metingen Op iedere locatie zijn metingen gedaan. De projectgroep heeft bepaald wat er gemeten moet worden en volgens welke methode dit gemeten en geregistreerd moet worden. Te meten: het aantal spruiten het aantal bloemen de bloemgrootte moet geregistreerd worden (doorsnede in cm) planthoogte meerbloemigheid registreren (aantal bloemen/steel) hoe verloopt afsterven bolgewas ten opzichte van ontwikkeling vaste plant (data in een bloeikalender bijgehouden) worden er ziekten overgebracht van bollen op vaste planten en vice versa toegevoegde waarde van bolgewassen tijdens afstervingsproces (bladverkleuring, zaaddozen) vanaf wanneer tot wanneer is de specifieke combinatie mooi Registratieformulieren De locaties hebben een aantal formulieren om de registratie van de proefresultaten vast te leggen, incl. een digitale camera voor vastleggen resultaten in beeld. In te vullen formulieren: combinatielijst (éénmalig vooraf aan proef) bloeikalender (bevat gegevens over opkomst, bloei en afsterven) meetresultatenlijst (opkomst aantal bollen/bloemen, bloemgrootte, etc) beste/slechte combinaties (opdracht toegevoegd in 2 e jaar) Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 5
2. Proeflocaties Iedere proeflocatie heeft gewerkt met bestaande vaste beplanting in verschillende omstandigheden (grond, klimaat en zon/schaduw). De combinaties en de omstandigheden worden in dit hoofdstuk op een rijtje gezet. 2.1 Grondsoorten en ph Nederland: Boskoop veen grond met ph 5.0 Nederland: Wolfheze zand grond met ph 5.3-5,5 Zweden: Enköping zand/leem grond met ph 7.0 Duitsland: Höxter lichte zandgrond met ph 6.2 Italië: Brera humusrijk met ph 7.0 2.2 Klimaat Nederland: Boskoop zee-klimaat - gematigd Nederland: Wolfheze landklimaat - gematigd Zweden: Enköping landklimaat koud-gematigd Duitsland: Höxter landklimaat gematigd Italië: Brera mediteraan klimaat warm 2.3 Combinaties Afhankelijk van de bestaande beplanting zijn combinaties gemaakt die vooraf vanuit een aantal aspecten interessant konden zijn: Sierwaarde Opvolging in groei en bloei Concurrentie bloembollen en vaste planten Nederland Boskoop Sortimentstuin Harry van der Laar Boskoop heeft een eigen combinatie lijst opgesteld aan de hand van de al bestaande grotere groepen vaste planten in de proeftuin in Boskoop. Wegens renovatie werkzaamheden in de tuin zijn een aantal combinaties in het tweede jaar geheel of gedeeltelijk uitgevallen. Deze zijn niet meegenomen in de evaluatie. Nederland Wolfheze De Boschhoeve heeft een eigen combinatie lijst opgesteld aan de hand van de reeds bestaande borders. De hoeveelheid geplante bloembollen in combinatie met vaste planten varieert daarom sterk afhankelijk van de beschikbare ruimte. Duitsland Höxter Höxter heeft de bloembollen van één cultivar soms verdeeld in twee of meerdere combinaties. Hierdoor is het aantal gemaakte combinaties dus groter dan op de andere locaties. Zweden Enköping De bloembollen in Enköping zijn in diverse borders in de plantsoenen en parken van de stad geplant. Een realistisch beeld van bloembollen in het openbaar groen. Italië Brera De bloembollen in The Gardens of Brera zijn in diverse borders geplant. In deze borders is opvallend meer schaduw in vergelijking tot de andere locaties. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 6
3. Eindresultaten tulpen meerjarenbloei Met behulp van een aantal grafieken wordt de capaciteit van tulpen voor meerjarenloei geëvalueerd. Het assortiment tulpen per locatie is tot stand gekomen na een eerdere reeks van onderzoeken in diverse klimaatzones. De succesvolle tulpen uit die serie is in dit nieuwe onderzoek ingezet in combinatie met vaste planten in een volwassen border. 3.1 Criteria De criteria voor het waarderen van de uitkomsten in het derde bloeiseizoen: < 20% bloei in derde jaar = onvoldoende/slecht (rood) > 20% bloei in derde jaar = goed (oranje) > 50% bloei in derde jaar = zeer goed (groen) Meer dan > 100% bloei betekent dat de bollen in de loop der jaren zijn verklisterd en er meer bollen zijn ontstaan dan in het eerste jaar geplant. 3.2 Boskoop In Boskoop is gestart met 24 tulpen uit verschillende tulpen groepen. In het derde groeiseizoen zijn 9 soorten helemaal weggevallen. Verder scoren 14 soorten slecht (<20% bloei) en blijft alleen White Triumphator over met een goed waardering. In Boskoop hebben we te maken met een veengrond met een ph van 5. Deze zure grond is bovendien in de zomer erg vochtig en dus koud. Al eerder is gebleken dat dit voor een eerste bloeiseizoen geen enkel probleem is, maar dat meerjarenbloei onder deze omstandigheden nihil is. Er is geen verschil te constateren in de resultaten tussen schaduw en niet schaduw beplantingen. 3.3 Wolfheze In Wolfheze is gestart met 25 tulpen uit verschillende tulpen groepen. In het derde groeiseizoen zijn 2 soorten helemaal weggevallen. Verder scoort slechts 1 cultivar slecht (<20% bloei) en hebben 3 cultivars de waardering goed. Alle andere cultivars, 17 stuks, hebben een zeer goede waardering, ze bloeien in het derde jaar > 50%. Waarvan een groot deel zelfs meer dan 100% score laat zien in bloei. Dit is te verklaren door de verklistering die heeft plaatsgevonden. De droge, warme zandgrond zorgt in de zomer voor het optimale klimaat voor tulpen voor meerjarenbloei. Tulipa Negrita Tulipa tarda Tulipa Orange Emperor Tulipa Candela Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 7
3.4 Duitsland Höxter In Höxter is gestart met 27 tulpen uit verschillende tulpen groepen. In het derde groeiseizoen zijn hiervan 11 cultivars helemaal weggevallen. Verder scoren 7 cultivars slecht (<20% bloei) en hebben 6 cultivars de waardering goed. Slechts 3 cultivars laten een zeer goed percentage bloei zien. Hoewel de grondsoort en het klimaat van Wolfheze en Höxter redelijk te vergelijken zijn, vertonen de resultaten grote verschillen. Dit heeft vooral te maken met het verschil in bodemkwaliteit.de borders in Wolfheze zijn beter onderhouden en beter bemest dan de meer natuurlijke borders in Duitsland. Tulipa Toronto Tulipa Orange Emperor Tulipa divers 3.5 Zweden Enköping In Zweden zijn uit een eerdere serie 15 tulpen gekomen die meerdere jaren bloeien onder koude omstandigheden in de winter. Deze 15 cultivars zijn nu opgeplant in borders met een vaste beplanting van minimaal 3 jaar oud. Na drie jaar is er geen één tulp volledig weggevallen, wel zijn er drie cultivars die de score goed niet halen. Vijf cultivars scoren >20 en <50% bloei in het derde bloeiseizoen en zijn dus Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 8
goed voor meerjarenbloei. Maar liefst 7 verschillende beplantingen krijgen de waardering zeer goed en zijn dus geschikte kandidaten voor meerjarenbloei in een koud klimaat. De warme zomers in Scandinavië bevorderen het doorgroei proces van de kleine bolletjes en een goede ontwikkeling van stadium G onder de grond. De koude in de winter heeft weinig of geen effect, bovendien wordt de grond meestal nog enigszins geïsoleerd door een pak sneeuw. Tulipa Golden Apeldoorn Tulipa Purissima Tulipa Toronto Tulipa Don Quichotte 3.6 Italië Brera In het Zuid-Europese klimaat zoals in Italië is uit eerdere proeven een lange lijst met tulpen gekomen die goed terug komen in meerdere bloeiseizoenen. Mits de bodemtemperatuur in de winter maar beneden de 9 C komt zijn de tulpen blij met de warme droge zomers in deze klimaatzone. Op 48 plantplaatsen werd er met 25 cultivars getest in combinatie met verschillende vaste planten en verschil in zon/schaduw tijdens de bloeiperiode. Slechts een paar cultivars is op een enkele plantplek weggevallen. Dezelfde cultivars komen in de meeste gevallen elders wel terug in het derde jaar. Meer dan 50% van de aangeplante tulpen scoort goed tot zeer goed. Tulipa Showwinner Tulipa Purissima Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 9
Tulipa Yokohama Tulipa turkestanica 3.7 Gemiddelde score van tulpen over alle locaties Een korte grafische samenvatting van de score van alle locaties. Scoringpercentage tulp/locatie Zeer goed Goed Slecht Percentage 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Boskoop Wolfheze Duitsland Zweden Italie Gemiddeld Locaties Het assortiment bloembollen is in een eerdere meerjarentest al geschikt gebleken voor meerjarenbloei in een bepaald klimaat. Uit de resultaten van de meerjaren proeven in combinatie met vaste planten blijkt dat er andere factoren dan de vaste plant van grote invloed zijn op het resultaat van tulpen voor meerjarenbloei. Vochtige veengrond met lage ph is niet geschikt voor tulpen voor meerjarenbloei. Het eerste jaar geeft een uitstekend resultaat, maar er is niet voldoende basis voor groei van de bollen voor bloei in een tweede jaar. Tulpen hebben behoefte aan goed onderhouden en gevoede bodem om zich in stand te kunnen houden voor meerdere jaren. Een koud voorjaar en een koude/natte zomer beinvloedt de groei van de tulpenbol negatief. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 10
4. Eindresultaten narcissen meerjarenbloei Met behulp van een aantal grafieken wordt de capaciteit van narcissen voor meerjarenloei geëvalueerd. Het assortiment narcissen per locatie is tot stand gekomen na een eerdere reeks van onderzoeken in diverse klimaatzones. De succesvolle narcissen uit die serie is in dit nieuwe onderzoek ingezet in combinatie met vaste planten in een volwassen border. 4.1 Criteria De criteria voor het waarderen van de uitkomsten in het derde bloeiseizoen: > 50% bloei in derde jaar = goed Meer dan > 100% bloei betekent dat de bollen in de loop der jaren zijn verklisterd en er meer bollen zijn ontstaan dan in het eerste jaar geplant. 4.2 Boskoop In 2003 zijn er 51 narcissen cultivars geplant uit diverse narcissen groepen. In het derde bloeiseizoen is slechts één cultivar helemaal weggevallen. Ruim 40 cultivars scoren goed omdat meer dan 50% nog steeds bloeit. Slechts 9 cultivars scoren niet voldoende volgens dit criteria. Er is geen waarneembaar verschil vast te stellen tussen schaduw en zon beplantingen. Cultivars als Tête-à-Tête, Jetfire, White Plum en Jack Snipe scoren zeer goed, ze kunnen de concurrentie van de vaste beplanting in de border prima aan. Narcissus Recurvus Narcissus Ice Follies Narcissus Foresight Narcissus White Plume 4.3 Wolfheze In 2003 zijn er in de zandgrond van Wolfheze 51 combinaties gemaakt met vaste planten in de border. Van al deze beplantingen scoren slechts 5 combinaties slecht. Alle andere beplantingen hebben in het derde jaar nog meer dan 50% bloei en scoren dus het cijfer zeer goed. De meer open beplanting in Wolfheze geeft de narcissen alle gelegenheid om goed af te sterven en nieuwe bollen te vormen. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 11
Narcissus Jetfire Narcissus Fortissimo Narcissus Manly Narcissus February Gold 4.4 Duitsland - Höxter In Höxter zijn 47 combinaties gemaakt met een breed assortiment narcissen. In het voorjaar van 2006 (derde bloeiseizoen) scoren 10 combinaties niet goed, minder dan 50% bloeit nog. Dat is voor narcissen met een grote capaciteit in meerjarenbloei niet voldoende. Alle andere narcissen in de verschillende combinaties in de zon en schaduw scoren zeer goed. Géén enkele narcis viel helemaal weg. Narcissus February Silver Narcissus Jetfire Narcissus Pink Charm Narcissus Peeping Tom Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 12
4.6 Zweden - Enköping In de verschillende parken in Enköping is op 82 verschillende plantplekken geëxperimenteerd met narcissen in combinatie met vaste planten. Negen van deze beplantingen waren in het derde jaar helemaal weggevallen. Opvallend hierbij is dat het vooral de beplantingen met Actaea en Dutch Master betrof. 17 combinaties halen niet de gewenste score van > 50% bloei in het derde jaar. Alle andere combinaties slagen daarin met vlag en wimpel! De cultivars Flowerdrift en Primeur scoren beide zeer goed in verschillende beplantingen. Narcissus Flowerdrift Narcissus Gigantic Star Narcissus Fragrant Breeze Narcissus Jack Snipe 4.7 Italië - Brera In Italië zijn in het najaar van 2005 79 combinaties gemaakt tussen een breed assortiment narcissen en vaste planten. Tien van deze beplantingen kwamen in zijn geheel in het derde seizoen niet meer op. De score slecht (<50% bloei in derde jaar) was voor 19 beplantingen vast te stellen. Dat betekent dat 50 beplantingen wel voldeden aan de meetlat van >50% bloei in het derde bloeiseizoen. Het assortiment dat deze goede waarneming behaalde is erg breed. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 13
Narcissus Bridal Crown Narcissus Standard Value Narcissus Flower Drift Narcissus Primeur 4.8 Gemiddelde score van narcissen over alle locaties Een korte grafische samenvatting van de score van alle locaties. Scoringspercentage narcissen/locatie Slecht Goed Percentage 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Boskoop Wolfheze Duitsland Zweden Italie Gemiddeld Locaties De narcissen die tijdens deze proeven zijn geplant zijn al eerder getest in meerjarenproeven en succesvol bevonden. Ook in deze proefperiode blijkt dat op alle locaties en in verschillende klimaatzones de narcissen uitstekend presteren in meerjarenbloei. Wel blijk dat narcissen, ook in combinatie met vaste planten, na een kort warm voorjaar minder goed doorgroeien. Het bloeipercentage ligt in Italie lager dan in de andere landen na 3 jaar. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 14
5. Eindresultaten hyacinten meerjarenbloei Met behulp van een aantal grafieken wordt de capaciteit van hyacinten voor meerjarenloei geëvalueerd. Het assortiment hyacinten per locatie is tot stand gekomen na een eerdere reeks van onderzoeken in diverse klimaatzones. De succesvolle hyacinten uit die serie is in dit nieuwe onderzoek ingezet in combinatie met vaste planten in een volwassen border. 5.1 Criteria De criteria voor het waarderen van de uitkomsten in het derde bloeiseizoen: < 20% bloei in derde jaar = onvoldoende/slecht > 20% bloei in derde jaar = goed > 50% bloei in derde jaar = zeer goed Met bloei wordt niet gekeken naar de hoeveelheid nagels ten opzichte van het eerste bloeisezoen. Voor de metingen is het hebben van nagels een markering als bloei. Op alle locaties wordt het aantal nagels in de loop der jaren minder. Meer dan > 100% bloei betekent dat de bollen in de loop der jaren zijn verklisterd en er meer bollen zijn ontstaan dan in het eerste jaar geplant. 5.2 Boskoop In het najaar van 2003 zijn 7 hyacinten cultivars geplant. Het betreft hier de gewone hyacint en de multiflora hyacint. Na drie jaar is geconstateerd dat alle hyacinten nog voldoen aan het criteria zeer goed, namelijk meer dan 50% bloei. Wel blijkt dat de bloemgrootte afneemt in de loop van de jaren. Maar dit geeft veelal een meer natuurlijk karakter aan de toepassing van hyacinten in de border. In Boskoop zijn de bloemtrossen (aantal nagels) nog het grootst in het derde jaar. Hyacinthus Splendid Cornelia Hyacinthus City of Haarlem 5.3 Wolfheze In Wolfheze zijn 8 hyacinten geplant in 2004 in combinatie met verschillende vaste planten, wel allemaal in de zon. Slechts één cultivar geeft een onvoldoende resultaat, de overige hyacinten scoren 50% of meer bloei. Alle cultivars hebben in het derde bloeiseizoen een kleinere bloem. In een aantal gevallen stabiliseert de bloemgrootte in het derde seizoen. Hyacinthus Splendid Cornelia Hyacinthus White Pearl Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 15
5.4 Duitsland Höxter In Duitsland is met vier hyacinten in een vaste beplanting geëxperimenteerd. Één cultivar blijft beneden de 20% bloei in het derde seizoen. De overigen scoren een zeer goed met >50% bloei. De bloemgrootte wordt vanaf het tweede seizoen minder, maar lijkt zich in het derde bloeiseizoen veelal te stabiliseren. [helaas geen foto s van de hyacinten beschikbaar] 5.5 Zweden Enköping In een eerdere testronde zijn hyacinten in het noordelijke koude klimaat niet erg goed uit de bus gekomen als het gaat om meerjarenbloei. Daarom alleen nog een test met Atlantic die in de genoemde test als enige overbleef. In deze tweede testperiode blijkt dat het niet uit maakt of hyacinten zich tussen een vaste beplanting bevinden. Ze presteren ook in deze combinaties beneden de maat. Hiermee is vast komen te staan dat hyacinten in een koud klimaat niet geschikt zijn voor meerjarenbloei. 5.6 Italië Brera In Italië is met 11 cultivars getest, waaronder ook multiflora hyacinten. De resultaten zijn heel divers. Een aantal hyacinten scoort onvoldoende, een de grootste gemene deler scoort goed en een zestal combinaties scoort zeer goed. In tegenstelling tot andere locaties zien we in Italië in sommige gevallen dat de bloemgrootte toeneemt in het tweede bloeiseizoen ten opzichte van het eerste seizoen. Dit is moeilijk te verklaren omdat over het algemeen een vers geplante bol de meeste vitaliteit heeft. Mogelijk heeft het late voorjaar en de schaduw er voor gezorgd dat de bloemen meer gestrekt zijn. Hyacinthus Delft Blue Hyacinthus Fondant Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 16
5.7 Gemiddelde score van hyacinten over alle locaties Een korte grafische samenvatting van de score van alle locaties. Scoringspercentage hyacinten/locatie Zeer goed Goed Slecht Percentage 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Boskoop Wolfheze Duitsland Zweden Italie Gemiddeld Locaties Als algemene conclusie kunnen we zeggen dat de hyacinten die in een vorige proefronde al goed uit de meerjarentest kwam ook nu in combinatie met vaste planten weer voldoende meerjarenbloei geven. In Boskoop wordt zelfs 100% gemeten. Hierbij moet wel als opmerking worden geplaatst bloei alleen is gemeten omdat er bloeiende nagels waren. Er is niet gekeken naar het aantal nagels en daardoor de representativiteit van de totale bloem. In Zweden is getest met Atlantic, de enige hyacint die het in de vorige ronde heeft volgehouden. Nu in deze periode van drie jaar valt Atlantic ook af. Hyacinten zijn dus niet geschikt voor meerjarenbloei in een koud klimaat. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 17
6. Eindresultaten bijzondere bolgewassen meerjarenbloei Met behulp van een aantal grafieken wordt de capaciteit van bijzondere bolgewassen voor meerjarenloei geëvalueerd. Het assortiment bijzondere bolgewassen per locatie is tot stand gekomen na een eerdere reeks van onderzoeken in diverse klimaatzones. De succesvolle bijzondere bolgewassen uit die serie is in dit nieuwe onderzoek ingezet in combinatie met vaste planten in een volwassen border. Alleen in Italië is het aantal bijzondere bolgewassen beperkt gebleven. 6.1 Criteria De criteria voor het waarderen van de uitkomsten in het derde bloeiseizoen: < 20% bloei in derde jaar = onvoldoende/slecht > 20% bloei in derde jaar = goed > 50% bloei in derde jaar = zeer goed Meer dan > 100% bloei betekent dat de bollen in de loop der jaren zijn verklisterd en er meer bollen zijn ontstaan dan in het eerste jaar geplant. 6.2 Boskoop De resultaten van de tien geplante bijzondere bolgewassen in Boskoop was teleurstellend. Bovendien werd een aantal producten al bij het opkomen in het eerste jaar verstoord door loslopende kippen. Alleen Muscari latifolium en Muscari tubergenianum krijgen een zeer goed score. Leucojum aestivum Graveteye Giant scoort met 39% bloei een goed, alle anderen zijn weggevallen of scoren slecht. We kunnen constateren dat een ph van 5 en een vochtige (koude) grond in de zomer de meerjarenbloei van bijzondere bolgewassen niet bevorderen. 6.3 Wolfheze De resultaten van de 7 geplante bijzondere bolgewassen in Wolfheze zijn goed tot zeer goed. Leucojum aestivum Graveteye Giant is helemaal weggevallen, dit heeft mogelijk te maken met de droge zandgrond van de locatie in Wolfheze. 6.4 Duitsland In Duitsland blijven alleen de Crocussen achter in de beplanting, alle andere bijzondere bolgewassen komen zeer goed terug in het derde bloeiseizoen. De zonlocaties geven over het algemeen een beter resultaat dan de schaduwbeplantingen. 6.5 Zweden In Zweden zijn de resultaten bijzonder teleurstellend. Alleen Erythronium Pagoda en Scilla mischtschenkoana blijven overeind in het derde jaar met een ruim bloeipercentage. Deze bloembollen hebben het naar hun zin en vermeerderen. Alle andere gewassen vechten nog om te overleven. 6.6 Italië In Italië is alleen getest met Leucojum aestivum Graveteye giant in een aantal verschillende combinaties. Deze komen allemaal goed uit de test. 6.7 Gemiddeld resultaat bijzondere bolgewassen Het vergelijken van de verschillende locaties en resultaten is in het geval van de bijzondere bolgewassen erg moeilijk, mede omdat het assortiment beperkt was. Daarnaast zijn de verschillen erg groot omdat de gemaakte combinaties erg divers waren. Gemiddeld scoren alle landen >50% bloei met bijzondere bolgewassen in het derde jaar, alleen Boskoop (ph 5 en vochtige grond in de zomer) blijft hierbij sterk achter. Wolfheze (zand, warme grond in de zomer) en Italië (warme zomers) scoren zelfs gemiddeld meer dan 100% bloei. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 18
7. Resultaten totaal Nog een aantal korte overzichten om conclusies te trekken uit drie jaar waarnemingen. 7.1 Gemiddeld bloeipercentage per product/locatie Alle locaties en producten op een rijtje gezet kunnen we nogmaals nog een aantal conclusies trekken: Gemiddeld bloeipercentage product/locatie 250% 200% Percentage 150% 100% Tulpen Narcissen Hyacinten Bijzondere bolgewassen 50% 0% Boskoop Wolfheze Duitsland Zweden Italie Landen o o o Tulpen en bijzondere bolgewassen gedijen niet goed bij een lage ph en een vochtige grond in de zomer. Hyacinten zijn niet geschikt voor meerjarenbloei in de koude klimaatzone. Zoals verwacht doen narcissen het gemiddeld het beste in een meerjarenbeplanting. 7.2 Gemiddelde bloemgrootte per product/locatie De bloemgrootte ontwikkeling zegt wat over de vitaliteit van de plant cq bol. Een grote bloem betekent dat er onder de grond een goede bol en bloem is ontwikkeld tijdens de zomermaanden. Tulpen De tulpen worden gemiddeld op de meeste locaties wel wat kleiner, maar we praten niet over een groot verschil. Esthetisch is de bloemgrootte ook in het derde jaar zeker nog acceptabel. Gemiddeld stabiliseert de bloemgrootte zich in het derde jaar. Narcissen Gemiddeld verandert de bloemgrootte van de narcis op de meeste locaties niet. Opvallend is wel dat de bloemen in Boskoop achter blijven in grootte ten opzichte van de andere locaties. De evaluatiecommissie vermoedt dat de wijze van meten een duidelijk afwijkende bloemgrootte geeft in Boskoop. Het assortiment is niet duidelijk anders dan op andere lokaties dus daardoor kan het gemiddeld grote verschil niet door te verklaren zijn. Hyacinten Zoals verwacht wordt de bloem van de hyacinten kleiner in de loop der jaren. Dit betekent ten opzichte van het eerste bloeiseizoen, waarin de bloemen door veel waarnemers als topzwaar werden betiteld, een positief effect in tweede en derde bloeiseizoen. In drie jaar tijd wordt de bloem 1/3 kleiner. Naast kleiner wordt de bloem ook minder vol (minder nagels) waardoor de uitstraling steeds natuurlijk wordt, maar minder als hyacint wordt gezien. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 19
7.3 Klimaatinvloeden De invloed van zee- en/of landklimaat op de meerjarenbloei van voorjaarsbloeiende bloembollen is niet aan te tonen door middel van de resultaten van dit onderzoek. Er zijn geen verschillen die wijze op een klimaatsoorzaak. De invloed van temperatuurzones (hardheid zone van de plant) speelt wel een belangrijke rol. Dit is te zien aan de uitkomsten van productgroepen (hyacint Zweden) en het assortiment binnen één product. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 20
8. Best of the Best in klimaatzones Naar aanleiding van het gehouden onderzoek kunnen we stellen dat er een lijstje met succes bollen kan worden samengesteld per klimaatzone. In bijlage 1 zijn de Europese klimaatzones ingetekend samen met de proeflocaties. Waarbij één kanttekening geplaatst moet worden die voor alle klimaatzones van kracht is: - tulpen en bijzondere bolgewassen hebben moeite met een lage ph (veengrond) en/of vochtige (koude) grond in de zomer 8.1 Koud klimaat Een koud klimaat kent de volgende kenmerken: In de winter kan de temperatuur zakken tot ca. -20 C (-4 F, is gelijk aan temperatuur zone 6) De winter is lang en gaat veelal gepaard met veel sneeuwval. Het voorjaar is kort. De zomers zijn warm en droog. De volgende tulpen zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Couleur Cardinal Don Quichotte Golden Apeldoorn Orange Emperor Parade Purissima Showwinner Toronto De volgende narcissen zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Barret Browning Carlton Cassata Chanterelle Dickcissel Dutch Master Exception February Gold February Silver Flowerdrift Foresight Fortissimo Fragrant Breeze Gigantic Star Golden Ducat Golden Harvest Holland Sensation Ice Follies Ice King Jack Snipe Jenny Jetfire Las Vegas Manly Mount Hood Obvallaris Orangery Peeping Tom Pink Charm Primeur Recurvus Rip van Winkle Salome Serola Slim Whitman Sorbet Spellbinder Standard Value Tahiti Tête-à-Tête White Lion We adviseren in een koud klimaat geen hacinten te planten voor meerjarenbloei. Bloei in het eerste jaar is geen probleem. Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 21
8.2 Gematigd klimaat Een gematigd klimaat kent de volgende kenmerken: In de winter kan de temperatuur zakken tot ca. -10 C (14 F, is gelijk aan temperatuur zone 7/8) Het voorjaar is lang. De zomers zijn gematigd met regelmatig neerslag. De volgende tulpen zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Ad Rem Ballade Candela Cape Cod Don Quichotte Golden Apeldoorn Maureen Menton Mount Tacoma Negrita Orange Bouquet Orange Emperor Oriental Beauty Parade Purissima Shirley Spring Green Spring Song Toronto White Triumphator linifolia tarda turkestanica De volgende narcissen zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Accent Actaea Barret Browning Bridal Crown Carlton Cassata Chanterelle Cheerfulness Dickcissel Dutch Master Exception February Gold February Silver Flowerdrift Foresight Fortissimo Fragrant Breeze Geranium Gigantic Star Golden Ducat Holland Sensation Ice Follies Ice King Jack Snipe Jenny Jetfire Las Vegas Manly Mount Hood Obvallaris Orangery Peeping Tom Pink Charm Pipit Primeur Recurvus Rip van Winkle Salome Serola Slim Whitman Sorbet Spellbinder Standard Value Sundisc Sweetness Tahiti Tête-à-Tête White Lion White Plume De volgende hyacinten zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Borah City of Haarlem Delft Blue Fondant Pink Pearl Snow White Splendid Cornelia White Pearl Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 22
8.3 Warm klimaat Een warm klimaat kent de volgende kenmerken: In de winter kan de temperatuur zakken tot ca. -5 C (23 F, is gelijk aan temperatuur zone 8/9) De zomers zijn warm en droog. De volgende tulpen zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Ad Rem Ballade Candela Cape Cod Couleur Cardinal Golden Apeldoorn Menton Orange Bouquet Purissima Shirley Showwinner Spring Green Toronto linifolia turkestanica De volgende narcissen zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Accent Actaea Barret Browning Bridal Crown Carlton Cassata Cheerfulness Dickcissel Dutch Master February Gold February Silver Flowerdrift Foresight Fortissimo Fragrant Breeze Geranium Gigantic Star Golden Ducat Hillstar Holland Sensation Ice Follies Ice King Las Vegas Orangery Peeping Tom Pink Charm Primeur Serola Sorbet Spellbinder Standard Value Sweetness White Lion De volgende hyacinten zijn een goede keuze in een combinatie beplanting met vaste planten voor meerjarenbloei: Atlantic City of Haarlem Delft Blue Fondant Pink Pearl White Pearl Woodstock Multiflora Blue Multiflora White Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 23
9. Succes buurplanten Overzicht van de vaste planten die als beste begeleidende planten uit het onderzoek komen. Daarbij moet wel de aantekening gemaakt worden dat niet alle vaste planten als buurplanten uitgetest zijn maar alleen degenen die op de diverse locaties aanwezig waren. Voor tulpen en narcissen is een aantal van 20 vaste planten opgenomen, voor hyacinten en bijzondere bolgewassen 10. Deze lijsten zijn verre van compleet, er is uiteraard nog veel meer mogelijk. Maar onderstaande vaste planten kwamen er op meerdere lokaties en in verschillende klimaatomstandigheden goed uit. 9.1 Goede begeleidende planten Buurplanten voor tulpen Geranium Alchemilla Aster hybr. Origanum hybr. Veronica longifolia Viola odorata Pulmonaria officinalis Stachys grandiflora Superba Astilbe chinensis Pumila Kalimeris Liatris Veronicastrum Helianthus Lemon Queen Carex muskingumensis Lythrum Sidalcea hybr. Thalictrum polygamum Dicentra formosa Astrantia Inula Buurplanten voor narcissen Hosta Alchemilla Chelone Darmera Lysimachia punctata Lysimachia clethroides Salvia nemorosa Gillenia Hemerocallis Geranium Bergenia Astilbe Carex Solidago flexicaulis Brunnera Waldsteinia Epimedium Tellima Omphalodes Ligularia dentata (vele cultivars zoals versicolor, macrorrhizum, psilostemon, Philippe Vapelle ) (vele soorten en cultivars zoals magnificum, endressii, macrorrhizum) Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 24
Bij narcissen was het moeilijk kiezen. Bovengenoemde lijst van vaste planten is slechts een greep uit het grote sortiment vaste planten dat heel geschikt is voor de combinatie met narcissen. Met andere woorden: narcissen kunnen de concurrentie van vaste planten goed aan. Buurplanten voor hyacinten Ophiopogon Hosta Campanula poscharskyana Geranium (diverse soorten en cultivars zoals psilostemon, sanguineum) Alchemilla Salvia nemorosa Campanula Sarastro Solidago flexicaulis Nepeta faassenii Teucrium hispanicum Buurplanten voor bijzondere bolgewassen Astilbe Heuchera Campanula portenschlagiana Campanula sarmatica Aruncus Waldsteinia Bergenia Lamium orvala Geranium (diverse soorten en cultivars zoals sanguineum, wlassovianum) Hemerocallis 9.2 Esthetisch goede begeleidende planten Ook is gekeken naar het beste visuele resultaat. Bij de beoordeling is vooral gekeken naar de verhouding van de bolgewassen en de vaste planten ten opzichte van elkaar. In de volgende combinaties vullen de verschillende gewassen elkaar aan zonder overheersend te worden en zijn de bollen ook gelijkmatig en op natuurlijke wijze verdeeld tussen de buurplanten: In Boskoop Narcissen poeticus recurvus met Solidago flexicaulis Flexi Belle Narcissen Standard Value met Carex morrowii Ice Dance Narcissen Fortissimo met Carex morrowii Ice Dance Hyacint Borah met Campanula poscharskyana Stella Narcissen Pink Charm met Waldsteinia ternata Muscari latifolium met Campanula sarmatica Hemelstraling Narcissen Sorbet met Hemerocallis Double River Wye Narcissen Chanterelle met Waldsteina ternata Narcissen Salomé met Geranium endressii In Wolfheze Helaas geen vermelding van de soorten bollen bij de foto s In Duitsland Narcissen February Silver met Omphalodes verna Erythronium Pagoda met Waldsteinia ternata Narcissen White Lion met Astilbe thunbergii Narcissen Jetfire met Vinca minor Narcissen Peeping Tom met Brunnera macrophylla Narcissen Jack Snipe met Waldsteinia geoides Tulipa Toronto met Geranium versicolor Narcissen Serola met Rudbeckia fulgida Goldsturm en Symphytum grandiflorum Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 25
In Zweden Behalve de schaarse combinaties met het opkomende blad van vaste planten zijn hier ook veel combinaties zichtbaar met het haksel van de oude plantenstengels, wat heel natuurlijk oogt en veel beter eruit ziet dan kale zwarte grond. Ook de verdeling van de bollen tussen de vaste planten is hier goed zichtbaar en geeft een aangenaam beeld. Hier gaat het in veel gevallen dus niet om de combinatie vaste plant met bol maar meer om het feit dat de afstervende bollen in en later stadium door de vaste planten aan het zicht onttrokken worden. Met blad: Scilla siberica met Anemone hupehensis Narcissen Flowerdrift met Alchemilla mollis Narcissen Golden Harvest met Geranium magnificum Tulipa Golden Apeldoorn met Dicentra Tulipa Couleur Cardinal met Lythrum Narcissen Tête-à-Tête met Pulmonaria Tulipa Don Quichotte met Sidalcea Met haksel: Tulipa Purissima (met Veronica) Narcissen Mount Hood (met Persicaria) Narcissen Spellbinder (met Persicaria) Narcissen Cassata (met Sanguisorba) Tulipa Don Quichotte (met Liatris) Scilla siberica (met Ligularia) Narcissen Foresight (met Lysimachia) Narcissen Salomé (met Hemerocallis) Tulpen Purissima (met Carex) Meerjarenproeven Bloembollen en Vaste Planten 2004 2007 Eindrapportage 26
Bijlage 1: Hardheidzones Europa