ANWB Wandelen Wandelatlas Nationale Parken Erratum
Erratum Bij verschijning van de Wandelatlas is gebleken dat er wijzigingen zijn in de tekst of het kaartwerk van een aantal nationale parken. Dit erratum met de aanpassingen per park kunt u het beste voor in de wandelatlas bewaren. De pagina s over Het Nationale Park De Hoge Veluwe vervangen de bestaande pagina s in de wandelatlas. De aanpassingen zijn ook terug te vinden op anwb.nl/wandelen/wandelatlas_erratum Kijk voordat u op pad gaat even op anwb.nl/wandelen voor de actuele situatie of om tips en opmerkingen door te geven. Inleiding Blz. 6, 2e kolom: het Nationaal Park Lauwersmeer ligt voor een groot deel in de provincie Groningen en wordt ook door deze provincie van een secretariaat voorzien. 4 De Alde Feanen Blz. 31: daar waar de route over het water gaat, is een voetveer. 14 De Biesbosch NP 14-II, 2e kolom, bij het kopje Wandelen: vanuit het Biesbosch Museum zijn diverse mogelijkheden om gemarkeerde wandelingen te maken, zie www.biesboschmuseum.nl NP 14-II, 2e kolom, bij het kopje Per kano: ook de Amer is niet geschikt voor de beginnende kanoër. NP 14-IV, 1e kolom bovenaan: andere kanoverhuurplekken zijn Biesboschcentrum Drimmelen, Biesboschcentrum Dordrecht en Vissershang in Hank. Blz. 124: de ongemarkeerde route ligt ten noorden van de Kikvorschkil. Blz. 128: kijk voor actuele routes op www.denoordwaard.nl/pc/wandelroutes.html 15 Oosterschelde (zie ook de kaart met de gewijzigde situatie op de volgende blz.) NP 15-IV, onderaan: het bezoekerscentrum is gevestigd in het Topshuis (gratis toegankelijk, 7 dagen per week). Parkeren is gratis bij het bezoekerscentrum zelf, bij Deltapark Neeltje Jans is betaald parkeren. NP 15-IV, routes 1-5: Start bij Infoduin, volg de borden vanaf het bezoekerscentrum, Dijkgraaf A.M. Gelukweg 1. Gele route: de route loopt vanaf het Infoduin langs het kijkscherm en natuurlijke slufter (3,5 km, ca. 1 uur). Oranje route: de route gaat heen en terug naar de vogelkijkhut. Rammegorsroute: de route loopt deels door Rammegors, met uitzicht op de schorren. Vanaf het Infoduin start een Rolstoelpad, ca. 1 km., groene markering. Vanaf het bezoekerscentrum, Dijkgraaf A.M. Gelukweg 1, start het bewegwijzerde Parelpad (2,5 km, ca. 1 uur), met opdrachten onderweg bij de parels. Blz 151, Oosterscheldepad: de oversteek van Bruinisse naar Sluis gaat via een pontje (alleen juli/aug). 16 De Zoom-Kalmthoutse Heide In mei 2011 is besloten om het Grenspark in de toekomst uit te breiden van 3750 naar 6000 hectare. 17 De Loonse en Drunense Duinen NP 17-III, bereikbaarheid: vanuit Tilburg: A261, afslag richting Loon op Zand, einde weg linksaf,
Kerkstraat. Rechtdoor over de Kloosterstraat, Loonsehoek. Einde weg linksaf op de Schoorstraat. Vanuit Den Bosch: A59 richting Waalwijk afslag 41, volg borden richting Drunen. Op de rotonde rechtdoor (Drunen-Zuid), weg vervolgen tot in Giersbergen en daar linksaf. Vanuit Helvoirt: Neem de Udenhoutseweg richting Biezenmortel. Ga rechts bij De Runsvoort en dan 1e straat links. 18 De Groote Peel NP 18-II, 2e kolom, midden: De weiden rond het park zijn populair bij onder meer kolganzen, rietganzen en grauwe ganzen. Delen van het gebied zijn afgesloten van 15 maart-15 juli (broedseizoen) en van 15 oktober-30 november (rustgebied voor kraanvogels). 19 De Maasduinen NP 19-V en blz. 204-205: Galgenbergroute: de naam is Putjesbergroute. Rode Hoekroute: de naam is Looierheideroute. NP 19-II, 2e kolom onderaan: het wandelknooppuntennetwerk ligt in de hele gemeente Bergen, niet alleen ten noorden van Wellerlooi. 20 De Meinweg NP 20-II, 2e kolom, midden: er resteren twee schachten van 700 meter diep waar duiklessen werden gegeven. De firma is failliet gegaan. Het terrein is niet toegankelijk. NP 20-IV: Sint-Ludwigroute: de route voert langs een kapel met graf van een in Nederland omgekomen Noor. Familiepad/rolstoelroute: er zit een helling in de route. Loopt u de route met de klok mee, dan is er een flauwe helling op de heenweg en een vrij steile afdaling op de terugweg. Het Maas-Swalm-Nettepad heet nu Maas-Niederrheinpad (totale lengte 342 km). In het veld is het Streekpad naar het noorden toe uitgebreid, tot in Nationaal Park De Maasduinen.
146 / Roze route / Gele route / Oranje route NP 15 / Blauwe route / Rode route Deltapad 139 Oosterscheldepad 154
De Hoge Veluwe NP 10-I Beeld: Erich Marek Tekst: Het Nationale Park De Hoge Veluwe De Hoge Veluwe, de naam zegt het al, ligt in het hoge, droge deel van de Veluwe. Er zijn enkele schitterende vennen te vinden waar zich in de bodem een waterdichte laag van aaneengekit ijzeroer bevindt. Verder is het park vooral erg droog met uitzondering van de natte heide bij de Deelense Was. Beken ontbreken. Wel is er een ruim aanbod van bos: veel grove den (zowel aangeplante den als vliegden), een klein maar erg mooi jeneverbesbos, en een ruim aanbod van loofbossen. De open ruimten zijn de grootste landschappelijke troef van het park, vooral bij de Deelense Was en vanaf de Compagnieberg is de aanblik bijna on-nederlands weids en stil. Aan de noord-zuidweg door het park ligt een zandverstuiving.
NP 10-II Schapen en marken Nu is toerisme een bron van inkomsten, maar in de droge delen van de Veluwe viel vroeger economisch niets te beleven. Het gebied dat we nu kennen als De Hoge Veluwe was geen uitzondering. De boeren van Otterlo en Deelen lieten er hun schapen grazen, en hier en daar trachtte een keuterboer wat boekweit en rogge te verbouwen. Nabij de Deelense Was, een van de vennen waarin vroeger de schapen werden gewassen, voert het Veluwe Zwerfpad langs een restant van de markenwal die de heidevelden van Otterlo en Deelen eeuwenlang scheidde. Eind 19e eeuw veranderde dit armoedige beeld. Kunstmest maakte de schapeneconomie deels overbodig, de boeren verkochten hun collectieve markengronden aan mensen met veel geld die graag een eigen landgoed wilden hebben. Een paar wandelingen in de noordoosthoek van het park voeren door het Landgoed Hoenderloo dat vanaf 1846 werd aangelegd door Johan Sickesz en zijn zoon. De Kröllers komen Nog veel ambitieuzer waren de grondaankopen door de vermogende Rotterdamse zakenman Anton Kröller in 1909-1917. Hij en zijn vrouw Helene waren geïnteresseerd in natuur en cultuur en zochten een manier om de twee samen te brengen. Anton zette edelherten, moeflons en kangoeroes uit en legde een nieuw bos aan zodat de dieren beschutting en voedsel zouden hebben. In zijn vrije tijd ging Anton graag jagen met zijn vrienden en zakenrelaties. Helene verzamelde kunst en liet verschillende architecten en beeldend kunstenaars gebouwen en objecten realiseren. Voor haar collectie liet zij een museum ontwerpen dat uiteindelijk niet gerealiseerd werd. In de crisisjaren raakte het bedrijf Müller&Co, en daarmee het echtpaar, namelijk in financieel zwaar weer. Om de kunstcollectie en bezittingen veilig te stellen, richtte het echtpaar de Kröller- Müller Stichting op. In 1935 werd het landgoed overgedragen aan de Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe. In hetzelfde jaar schonk de Kröller-Müller Stichting de volledige kunstcollectie aan de Staat, onder voorwaarde dat deze het museum alsnog zou realiseren. Dit heeft geresulteerd in het huidige Kröller-Müller Museum, gelegen binnen de grenzen van het park. Het museum heeft onder andere een omvangrijke collectie schilderijen van Vincent van Gogh. Verder werken van onder meer George Seurat, Pablo Picasso, Fernand Leger en Piet Mondriaan. Bij het museum ligt een beeldentuin van elf hectare aan de voet van de Franse Berg, een hoge stuifduinrug, die sterk bijdraagt aan het landschappelijk decor van de beelden. Er staan beelden van o.a. Auguste Rodin, Henry Moore, Barbara Hepworth, Richard Serra, Mario Merz, Jean Dubuffet en Claes Oldenburg. Neem een paar uur de tijd als u museum en beeldentuin goed wilt bekijken. Niet ver van het museum, aan het Marchantplein, ligt het bezoekerscentrum met een zeer bijzonder ondergronds natuurmuseum, het Museonder. Een groot deel van het leven speelt zich onder de grond af, daar liggen ook allerlei sporen uit het verleden zoals zwerfkeien uit de derde ijstijd en botten van mammoeten. In het Museonder komt dat allemaal prachtig in beeld. Dassen, vossen en andere beesten die graag onder de grond zitten, zijn uiteraard ook aanwezig, zij het opgezet. Zeker voor kinderen is het Museonder bijna een verplichte stop op De Hoge Veluwe. In het bezoekerscentrum zijn voor een klein bedrag
De Hoge Veluwe NP NP 10-III 1-V 91 92 93 9 Deelense Startroute Informatie lijnwandeling Afstand binnen het Route door open heidelandschappen, met mooie park 24 km Duur 6 uur Startpunt ingang Hoenderloo Ingang 1 vergezichten. Hoenderloo, ingang Otterlo of ingang Schaarsbergen Otterlose Informatie rondwandeling Afstand 5,7 km Landgoed Duur 1 uur Startpunt aan de noordzuidweg zand Hoenderloo Hoogdoor het park ter hoogte van de afslag naar 12 LAW2 Trekvogelpad Baarlo De Bunt de Compagnieberg Otterlo Informatie lijnwandeling van Enschede naar Ingang 2 Bergen aan Zee of omgekeerd (totaal 400 km). 10 Kemperbergroute Route door relatief jonge bossen, langs een Afstand in het park 12 km Duur 3 uur Startpunt ingang Hoenderloo of ingang Otterlo 94 paar boerderijen en langs herinneringen aan 95 96 verdwenen boerderijen zoals wildwallen. 11 Deelense veld Streekpad Veluws Zwerfpad De Plijmen Informatie rondwandeling Afstand 5,4 km Voert over de hele Veluwe (totaal 357 km). In het Wildbaan Duur 1 uur Startpunt ingang Schaarsbergen park van ingang Hoenderloo Wildbaan naar Otterlo, of omgekeerd, en langs ingang Schaarsbergen. Gaat 11 Streekpad Veluws Zwerfpad door het hele park, met veel Deelense open landschappen. zand Voert over de hele Veluwe (totaal 357 km). In het Informatie lijnwandeling Afstand binnen het Oud Reemsterzand park van ingang Hoenderloo naar Otterlo, of park 24 km Duur 6 uur Startpunt ingang omgekeerd, en langs ingang Schaarsbergen. Gaat door Oppervlakte het hele park, met veel open landschappen. Informatie 54 km 2 lijnwandeling Afstand binnen het Hoenderloo, ingang Otterlo of ingang Schaarsbergen Oud Reemsterveld park 24 km Duur 6 uur Startpunt ingang 12 97 LAW2 Trekvogelpad 98 Hoenderloo, Bereikbaarheid ingang Otterlo of ingang Schaarsbergen Oud-Informatie lijnwandeling van Enschede naar Reemst Per auto: A12 afslag 25, borden ingang park volgen, of: A1 afslag 17 Bergen aan Zee of omgekeerd (totaal 400 km). Kemperberg Afstand in het park 12 km Duur 3 uur Startpunt naar 12 LAW2 Otterlo Trekvogelpad en daar borden ingang ingang Hoenderloo of ingang Otterlo Ingang 3 Informatie park volgen, lijnwandeling of: A1 afslag 19 van naar Enschede naar Bergen Hoenderloo aan en Zee daar of omgekeerd borden ingang (totaal 400 km). Afstand park volgen in het park 12 km Duur 3 uur Startpunt ingang Hoenderloo of ingang Otterlo Adressen Bezoekerscentrum 11 Streekpad Veluws Zwerfpad Voert Houtkampweg over de hele 9 Veluwe (totaal 357 km). In het park 6731 AV van Otterlo ingang Hoenderloo Bijzonderheden naar Otterlo, of omgekeerd, 0900 464 38 en 35 langs ingang Bij Schaarsbergen. dit grotendeels subsidieonafhankelijke Gaat nationale park betaalt u entree. Er zijn door www.hogeveluwe.nl het hele park, met veel drie open ingangen/kassa s: landschappen. in Hoenderloo, in Otterlo en bij Schaarsbergen aan de N311. Parkeren net buiten de ingangen is tegen betaling mogelijk (goedkoper dan de Kröller-Müller Museum auto meenemen het park in). Bij de ingangen staan gratis te gebruiken witte Houtkampweg 6 fietsen. In het park vindt u Jachthuis Sint Hubertus, een bezoekerscentrum, het 6731 AW Otterlo natuurmuseum Museonder en Restaurant de Koperen Kop. Binnen het park bevindt 0318 59 12 41 zich ook het Kröller-Müller Museum. De openingstijden variëren door het jaar, zie de www.kmm.nl website van het park.
NP 10-IV diverse wandel-, fiets- en gps-tochten te koop. Er is een winkel met park- en natuurgerelateerde artikelen. Ook aan het Marchantplein vindt u de werkplaats van de rijwielherstellers. U kunt er onder andere rolstoelfietsen, tandems en bakfietsen huren. Wild Op de Hoge Veluwe leven edelherten, moeflons, reeën en een kleine populatie wilde zwijnen. Er wordt alles aan gedaan om de dieren zichtbaar te maken voor het publiek. Daarvoor zijn wildweiden aangelegd, onder meer langs de noord-zuidweg door het park tussen de afslag naar de Kompagnieberg en de weg Otterlo-Hoenderloo. Een bekend punt om herten en moeflons te zien, is het Bosje van Staf. Ook deze observatieplaats is met de auto bereikbaar. Aan het eind van de dag komen de dieren uit de dekking. Als er geen dieren te zien zijn is in ieder geval het landschap erg mooi. Er zijn, verspreid over het park, diverse overdekte wildobservatieplaatsen, waarvan er twee rolstoeltoegankelijk zijn. Bronsttijd Nergens in Nederland is het spektakel van de hertenbronst, van medio september tot begin oktober, zo goed te zien en te horen als op De Hoge Veluwe. Bij de observatieplaatsen staan dan vaak veel auto s met belangstellenden, wachtend op het moment dat de mannelijke herten hun geweien tegen elkaar laten kletteren. Je moet een beetje geluk hebben, maar het kan een adembenemend schouwspel zijn. De dieren intimideren elkaar ook door te burlen, het rauwe, kilometers ver klinkende keelgeluid dat ze alleen in de bronsttijd produceren. Om de rust van de dieren te bevorderen, zijn sommige gemarkeerde wandelingen tijdens de bronsttijd gesloten, informatie hierover is dan te vinden bij de ingangen van het park en op de website. Rode Lijst In het park komen diverse dieren en planten voor die op de zogenaamde Europese Rode Lijst staan, wat betekent dat ze bedreigde soorten zijn. Enkele voorbeelden: bosparelmoervlinder, draaihals, klapekster (dieren) en klokjesgentiaan, zonnedauw en rijstkorrelmos (planten). Jachthuis Sint Hubertus In het noorden van het park vindt u Jachthuis Sint Hubertus, het voormalige buitenverblijf van de Kröller-Müllers. Het is ontworpen door H.P. Berlage, onder andere bekend van de Beurs van Berlage. Het gebouw met zijn karakteristieke toren bevat diverse verwijzingen naar de legende van Sint Hubertus die vertelt van een fanatieke jager die tot inkeer komt na een visioen van een hert met een lichtend kruis in het gewei. Berlage ontwierp in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. Omdat Berlage ook vrijwel het gehele interieur alsmede vele gebruiksvoorwerpen, voor het huis ontwierp, ontstond een volledig op elkaar afgestemd geheel, een Gesamtkunstwerk. Er worden rondleidingen door het jachthuis verzorgd. Fietsen Binnen het park ligt een netwerk van ruim 37,5 kilometer aan fietspaden voorzien van duidelijke bewegwijzering. Gratis te gebruiken witte fietsen staan bij de ingangen van het park, bij het Jachthuis, het Kröller-Müller Museum en het Marchantplein opgesteld. Een handige manier om u door het park te begeven.
NP 10-V Paardrijden Het park heeft een stelstel van ruiterpaden die met elkaar verbonden zijn door middel van een knooppuntensysteem. Onderweg zijn er diverse aanbindplaatsen, waarvan sommige bij een horecagelegenheid. U kunt er ook uw paard water geven. Leuke bijkomstigheid van paardrijden in de natuur is dat wild veel minder snel vlucht voor mensen als deze te paard zitten. Een ánder nationaal park Het Nationale Park De Hoge Veluwe is het enige omheinde nationale park. Het is een zelfstandige stichting die slechts in beperkte mate gebruik maakt van overheidssubsidies. Daarom is het voor haar voortbestaan vrijwel geheel afhankelijk van betalende bezoekers. Met de inkomsten streeft het park drie dingen na: het in stand houden van het park als natuurmonument, ruimte bieden aan beeldende kunst en architectuur én bezoekers laten genieten van natuur en cultuur. Routes Otterlo-Bezoekerscentrum Verbindingsroute tussen de ingang Ottterlo en het centrum van het park waar het bezoekerscentrum, het Museonder en restaurant De Koperen Kop liggen. Voert langs Kröller-Müller Museum. Informatie lijnwandeling Markering in twee richtingen gemarkeerd met wit rond schild met pijl Afstand 3,4 km Duur 50 min Startpunt Bezoekerscentrum, Houtkampweg 9, 6731 AV Otterlo of ingang Otterlo Landschappenpad Eenvoudig te volgen rondwandeling, deels door bossen bij de Franse Berg, deels door open landschap met mooie uitzichten. Voert langs de fundamenten van een nooit voltooide versie van het Kröller-Müller Museum. Informatie rondwandeling Markering geel en rond met pijl Afstand 4,2 km Duur 50 min Startpunt Bezoekerscentrum, Houtkampweg 9, 6731 AV Otterlo Hoenderloo-Bezoekerscentrum Verbindingsroute tussen de ingang Hoenderloo en centrum van het park waar het bezoekerscentrum, het Museonder en een restaurant liggen. Informatie lijnwandeling Markering geel rond schild en pijl Afstand 5 km Duur ruim 1 uur Startpunt Bezoekerscentrum, Houtkampweg 9, 6731 AV Otterlo of ingang Hoenderloo Hoenderlooroute Wandeling door de oude bossen en over de statige lanen van het 19e-eeuwse landgoed Hoenderloo en vastgelegde stuifduinen. Komt langs jachthuis Sint Hubertus. Informatie rondwandeling Markering blauw en rond met pijl Afstand 7,3 km Duur 2 uur Startpunt ingang Hoenderloo Sint Hubertusroute Korte wandeling rond de vijver van het jachthuis Sint Hubertus en het pand zelf. Informatie rondwandeling Markering oranje en rond met pijl Afstand 2,6 km Duur 40 min Startpunt jachthuis Sint Hubertus
NP 10-VI Koeverbosroute Voert door productiebossen en langs de rand van een klein maar mooi heideveld; 200 m ten noorden van het noordelijkste punt staat aan de autoweg een informatiepaneel over de historie van de heide. Informatie rondwandeling Markering goudbruin en rond met pijl Afstand 3,5 km Duur 1 uur Startpunt Bezoekerscentrum, Houtkampweg 9, 6731 AV Otterlo Bezoekerscentrum-Sint Hubertusroute Rondwandeling tussen het bezoekerscentrum en jachthuis St. Hubertus, door bossen met grove den op vastgelegde stuifzanden in het westen en wat gevarieerdere landschappen langs het oostelijke deel. Informatie rondwandeling Markering groen en rond met pijl Afstand 7,5 km Duur 2 uur Startpunt jachthuis Sint Hubertus of Bezoekerscentrum, Houtkampweg 9, 6731 AV Otterlo De Plijmenroute Voert door een afgelegen deel van het park, met veel grillige vliegdennen, jeneverbessen en een afwisseling van bebost en open met vergezichten. Informatie rondwandeling Markering donkergroen en rond met pijl Afstand 7,3 km Duur 2 uur Startpunt bij een picknicktafel aan de noord-zuidweg door het park, 1 km ten noorden van de afslag naar de Compagnieberg Deelense Startroute Route door open heidelandschappen, met mooie vergezichten. Informatie rondwandeling Markering paarsblauw en rond met pijl Afstand 5,7 km Duur 1,5 uur Startpunt aan de noord-zuidweg door het park ter hoogte van de afslag naar de Compagnieberg Kemperbergroute Route door relatief jonge bossen, langs een paar boerderijen en langs herinneringen aan verdwenen boerderijen zoals wildwallen. Informatie rondwandeling Markering lichtblauw en rond met pijl Afstand 5,4 km Duur 1,5 uur Startpunt ingang Schaarsbergen Veluws Zwerfpad Streekpad. Voert door het hele park, met veel open landschappen. Informatie lijnwandeling, onderdeel van Streekpad 16 (357 km) over de hele Veluwe, in het park van ingang Hoenderloo naar Otterlo, of omgekeerd, en langs ingang Schaarsbergen Markering geel-rood en rechthoekig Afstand in het park 26,4 km Duur 6 uur Startpunt ingang Hoenderloo, ingang Otterlo of ingang Schaarsbergen Trekvogelpad LAW. Stevige wandeling door het noordelijk deel van het park, meest door gecultiveerde natuurlandschappen. Informatie lijnwandeling, onderdeel van LAW 2 (400 km) van Enschede naar Bergen aan Zee, in het park van Otterlo naar Hoenderloo Markering wit-rood en rechthoekig Afstand in het park 12 km Duur 3 uur Startpunt ingang Hoenderloo of ingang Otterlo Tankmos en buntgras op het Otterlose Zand
/ Otterlo-Bezoekerscentrum Veluws Zwerfpad Trekvogelpad 91 NP 10 92 94
92 NP 10 / Otterlo-Bezoekerscentrum / Landschappenpad / Hoenderloo-Bezoekerscentrum / Hoenderlooroute / Sint Hubertusroute / Koeverbosroute / Bezoekerscentrum- Sint Hubertusroute Trekvogelpad 93 91 95