Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woon omgeving, zorg incl.

Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woon omgeving, zorg incl. Luisteren naar bewoners, personeel, directie, experten Suggesties en illustraties van vernieuwende initiatieven

Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. Luisteren naar bewoners, personeel, directie, experten Suggesties en illustraties van vernieuwende initiatieven

Colofon Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. Luisteren naar bewoners, personeel, directie, experten. Suggesties en illustraties van vernieuwende initiatieven Cette publication est également disponible en français sous le titre: La maison de repos du 21 e siècle: un lieu de vie convivial, soins inclus À l écoute des résidents, du personnel, de la direction, des experts. Suggestions et exemples de nouvelles initiatives. Een uitgave van de, Brederodestraat 21 te 1000 Brussel AUTEURS VERTALING COÖRDINATIE VOOR DE KONING BOUDEWIJNSTICHTING GRAFISCH CONCEPT VORMGEVING PRINT ON DEMAND Valentine Charlot Nathalie Cobbaut Jan De Mets Bie Hinnekint Magda Lambert Antoine Pennewaert Eric Tack Françoise Pissart, directeur Brigitte Kessel, projectverantwoordelijke Nathalie Troupée, assistente Ann Vasseur, directieassistente PuPiL Tilt Factory Manufast-ABP vzw, een bedrijf voor aangepaste arbeid Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze website www.kbs-frb.be Een afdruk van deze electronische uitgave kan (gratis) besteld worden : on line via www.kbs-frb.be, per e-mail naar publi@kbsfrb.be of telefonisch bij het contactcentrum van de, tel +32-70-233 728, fax +32-70-233 727 Wettelijk depot: D/2893/2009/09 ISBN-13: 978-90-5130-642-2 EAN: 9789051306422 BESTELNUMMER: 1852

Woord vooraf De vergrijzing van de samenleving is een algemeen verschijnsel in onze samenleving en de uitdagingen zijn groot. Sinds vele jaren besteedt ook de aandacht aan deze problematiek en heeft vooral aandacht voor de levenskwaliteit van deze ouderen in de samenleving. 1 Oud worden en gezond zijn en blijven, is de hoop van velen, en is ook een realiteit voor vele ouderen in ons land. Toch komt voor veel bejaarden een moment van behoefte aan zorg. Vele diensten zoals thuiszorg, dagopvang, nachtopvang, kort verblijf, enz. bieden mogelijkheden om langer in de vertrouwde woonomgeving te leven. Voor velen komt toch het moment dat het verhuizen naar een woonzorgcentrum onvermijdelijk is. Leven in een woonzorgcentrum betekent een nieuwe fase in een nieuwe leefomgeving. Hoe ziet die leefomgeving eruit? Hoe wordt die leefomgeving ervaren door bewoners, familie, personeel? Wat maakt dat je er graag bent? Is er een thuisgevoel? Hoe wordt er gezelligheid gecreëerd? Vooral deze vragen signaleerde het luisternetwerk van het actiedomein Armoede en Sociale Rechtvaardigheid, dat sinds 2002 nieuwe of niet-onderkende vormen van sociale onrechtvaardigheid signaleert. De Stichting besloot in dit project te focussen op het aspect huiselijkheid van de woonzorgcentra. Er werd in 2007 een projectoproep Thuis in het rusthuis gelanceerd voor een totaalbedrag van ongeveer 400.000 voor 25 geselecteerde projecten in de Franse Gemeenschap en voor 34 geselecteerde projecten in de Vlaamse Gemeenschap. Belangrijk voor de jury was de omkadering van het project binnen een langetermijnvisie en de participatie van de bewoners zelf. De gesteunde projecten behandelen brede thema s zoals de esthetiek en de inrichting van de ruimtes, de aankoop van specifiek meubilair, de buitenaanleg (wandelwegen, tuinen, serres, speelplaatsen); de aankoop van informaticamateriaal, de aanmaak van een krant, allerlei animatieactiviteiten, enz. 2 In de woonzorgcentra leven hoofdzakelijk hoogbejaarden, de gemiddelde leeftijd is 85 jaar en meer. Het is een hele uitdaging om in de woonzorgcentra van vandaag en morgen de noodzakelijke zorg te bieden - tegen een redelijke prijs - en ook te zorgen dat het een huis is waar het aangenaam is te vertoeven zowel voor de bewoners, familie, bezoekers als voor het personeel. 1 Voor een overzicht van alle initiatieven van de over ouderen, zie www.kbs-frb.be 2 In hoofdstuk 5 van deze publicatie worden een aantal geselecteerde projecten voorgesteld. Een volledig overzicht is te vinden op www.kbs-frb.be Welk economisch mig r at iebeleid vo o r België 5

Woord vooraf Om de krachtlijnen van de ideale woonzorgcentra te omschrijven, legde de Stichting haar oor te luisteren bij de belangrijkste participanten in het leven van een woonzorgcentrum. Zo gaven de bewoners, personeelsleden, directeurs, hoofdverpleegkundigen hun ervaring en ideeën mee tijdens individuele gesprekken of in focusgroepen. Naast deze gesprekken is er gekeken naar enkele inspirerende woonzorgcentra binnen en buiten de geselecteerde projecten. Eén vaststelling kwam snel naar voren: de ideale voorziening als eenvormig en monolithisch concept bestaat niet. Wel zijn er opvallende factoren die het welzijn van de meeste mensen in een woonzorgcentrum kunnen bevorderen. Deze publicatie is de neerslag van al deze werkzaamheden. Het woonzorgcentrum van de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. staat vol ideeën en suggesties voor het verbeteren van de leefkwaliteit en voor het verhogen van het gevoel van huiselijkheid en gezelligheid bij bewoners, familie, personeel. Kleine ingrepen maken soms al een groot verschil. De aangeboden ideeën en suggesties zijn niet pretentieus. Ze werden geformuleerd op basis van interviews met bewoners, focusgroepen en experts. De lezer kan deze inzichten, suggesties, beelden op zich laten inwerken en zich naargelang zijn positie, mogelijkheden, ambities laten inspireren. Deze publicatie werd voorgelegd aan een leescomitee dat bestond uit: André Henreaux, directeur Service maisons de repos, OCMW van Charleroi en Chantal Van Audenhove, professor, directeur-coördinator van LUCAS - Centrum voor Zorgonderzoek en Consultancy als voorzitters en als leden: Catherine Goor, directeur Résidence Augustin Brussel, Caroline Guffens, directeur Homes Saint-Joseph Temploux, Geert Lemahieu, coördinator maatschappelijke integratie en vrijwilligerswerk Rust- en Verzorgingstehuis Immaculata Edegem, Françoise De Keyser, sociologe bij de Service de Santé Mentale (SSM) Louvain-la- Neuve, Bernard Ribourdouille, directeur rusthuis Les heures Claires Spa, Geert Roggeman, directeur Woonzorgcentrum Het Heiveld OCMW Gent, Veerle Van der Linden, verantwoordelijke team Ouderenzorg, Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, Vlaamse Gemeenschap, Roel Van de Wygaert, stafmedewerker Zorgnet Vlaanderen en Elke Vastiau, stafmedewerker ouderenbeleid en ouderenvoorzieningen, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). Deze publicatie is een samenwerkingsproject van velen. De Stichting wenst de leden van het leescomité, de deelnemers aan de focusgroepen, de medewerkers van bezochte woonzorgcentra, directies van federaties en allen die een bijdrage aan dit project hebben geleverd, uitdrukkelijk en oprecht te danken voor hun bereidwillige en zeer constructieve medewerking. 3 april 2009 3 De personen die geparticipeerd hebben aan dit project en de bezochte woonzorgcentra, buiten de geselecteerde projecten, staan vermeld in bijlage 2 Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 6

Inhoud Woord vooraf....................................... 5 Samenvatting...................................... 9 Summary......................................... 11 Inleiding.......................................... 13 Hoofdstuk 1 - De veroudering van de bevolking.......... 15 Deel 1 - Vergrijzing................................ 16 Deel 2 - Overgang naar een woonzorg centrum............. 19 Hoofdstuk 2 - Woonvormen voor zorgbehoevende ouderen 23 Deel 1 - Het Vlaamse Gewest......................... 24 Deel 2 - Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest............... 31 Deel 3 - Het Waalse Gewest..........................37 Hoofdstuk 3 - Leven in een woonzorgcentrum: bevindingen van bewoners, personeel, directie, externe experts...... 45 Deel 1 - Beschrijving van de overeenkomsten tussen de vier doelgroepen................................ 47 Deel 2 - Specifieke inbreng van sommige doelgroepen.......63 Hoofdstuk 4 - Leven in een woonzorgcentrum. Overzicht van suggesties uit de focusgroepen........... 65 1. Wat de senioren en hun naasten kunnen doen...........66 2. Wat de mensen die vandaag in de woonzorgcentra werken kunnen (blijven) doen.......................67 3. Wat de bijdrage van beleidsmensen kan zijn............. 71 4. Bouwheren en architecten kunnen belangrijke verlangens van de gebruikers van de toekomst realiseren!...........73 5. Wat de media kunnen doen......................... 74 6. Wat beroepsverenigingen, (koepel)organisaties en projecten die de woonzorgcentra in hun ontwikkeling ondersteunen kunnen doen............... 74 Hoofdstuk 5 - Inspirerende initiatieven................ 75 Deel 1 - Nederlandstalige initiatieven................... 76 Deel 2 - Franstalige initiatieven........................96 Bijlage 1 - Bibliografie............................. 113 Bijlage 2 - Deelnemers aan focusgroepen en geïnterviewden................................ 115 Bijlage 3 - Methodologie............................ 119 Het woonzorgcentrum in de 21 7 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

SAMENVATTING Deze publicatie is een vervolg op de projectoproep Thuis in het rusthuis, waarbij 59 initiatieven werden gesteund die meer huiselijkheid en gezelligheid in de woonzorgcentra beoogden. We leven steeds langer en het aantal senioren en hoogbejaarden neemt toe. Zorgbehoevende ouderen kunnen beroep doen op een ruim aanbod van diensten die het thuis wonen langer mogelijk maakt. Voor sommigen komt toch het moment dat het woonzorgcentrum de meest adequate woonomgeving wordt. Een goede voorbereiding is van cruciaal belang om de overstap naar een nieuwe leefomgeving vlot te laten verlopen. 42% van de 85plussers verblijven in een woonzorgcentrum, de gemiddelde leeftijd schuift verder op. De woongelegenheden voor zorgbehoevende ouderen behoren gedeeltelijk tot de bevoegdheden van de gewesten en zijn er verschillen. Het recente woonzorgdecreet in Vlaanderen legt veel nadruk op zorgcontinuïteit voor de gebruiker en de afstemming tussen de aanbieders van zorg. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn er meer commerciële privé rusthuizen dan openbare rusthuizen en niet-commerciële privé rusthuizen. In Wallonië zijn er naast de traditionele woonvormen de Cantou huizen: kleine leefgemeenschappen, waar geestelijk verwarde personen leven en deelnemen aan alledaagse activiteiten. De bevraging van vier groepen van actoren bewoners, personeel, directie, externe experts - leverde een veelheid van commentaren die ondergebracht zijn in 12 rubrieken: 1. integrale benadering van de oudere zorgbehoevende persoon; 2. zelfbepalend zorgbehoevend oud zijn - kunnen kiezen; 3. individuele identiteit is het referentiepunt; 4. respect voor de wijsheid en rijpheid van de persoon; 5. een esthetische omgeving die verwijst naar een gewone woonomgeving; 6. een open woonomgeving midden in de samenleving; 7. een multi-generationele woonomgeving; 8. een menselijk model met aangepaste medische zorg; 9. waardig levenseinde; 10. organisatie van het werk; 11. responsabilisering van de ouderen; 12. een positief beeld van het woonzorgcentrum scheppen. Het woonzorgcentrum in de 21 9 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

Samenvatting Praktische tips en suggesties die de gezelligheid en de huiselijkheid in de woonzorgcentra kunnen bevorderen worden voorgesteld en geformuleerd per doelpubliek: wat de senioren en hun naasten kunnen doen; wat de mensen die vandaag in de woonzorgcentra werken kunnen (blijven) doen; wat de bijdragen van beleidsmensen kan zijn; wat bouwheren kunnen doen; wat de media kunnen doen; wat beroepsverenigingen, (koepel)organisaties en projecten die de woonzorgcentra in hun ontwikkeling ondersteunen, kunnen doen. Als uitsmijter worden 20 inspirerende initiatieven voorgesteld met situering van de context, de beschrijving van het initiatief, en de impact, het resultaat, de verkregen verandering. Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 10

Summary This publication is a continuation of the project appeal, Thuis in het rusthuis, which supported 59 initiatives intended to provide a more homely and cosy atmosphere in homes for the elderly. Nowadays, we tend to live longer and thus the number of seniors and the very old is on the increase. Old people in need of care can call upon a wide variety of services that make it possible to remain living longer at home. For some people there comes a time when moving to a care home is the best solution for them. Proper preparation is of crucial importance to ensure the move to new surroundings goes as smoothly as possible. 42 % of the over-85s live in care homes, and the average age is now on the increase. Accommodation for old people in need of care falls partly under the competencies of the regions and here there is disparity. The recent care home decree in Flanders lays a lot of emphasis on continuity of care for the user and agreement between those offering care. In the Brussels Metropolitan Region there are more commercial privately-run rest homes than public rest homes and non-commercial rest homes. In Wallonia there are, besides the traditional homes, the Cantou homes: small communities where the mentally confused live and participate in everyday activities. A study conducted among the four groups of actors residents, personnel, management and external experts resulted in a variety of opinions that have been classified under 12 headings: 1. integrated approach towards older people in need of care; 2. being old and deciding themselves about what is required freedom of choice 3. individual identity is the reference point; 4. respect for the wisdom and maturity of the person; 5. an aesthetic environment that is reminiscent of normal housing; 6. an open environment among society; 7. a multi-generational environment; 8. a human model with personalized medical care; 9. a dignified end to one s life; 10. organisation of tasks; 11. make old people take responsibility 12. create a positive image of the care home. Het woonzorgcentrum in de 21 11 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

Summary Practical tips and suggestions that can lead to a more homely and cosy atmosphere in the care homes were proposed and drawn up per target group: what the seniors and their close relatives can do what the people working today in the care homes can (continue to) do what contributions policy-makers can make what the principals can do what the media can do what professional associations, (umbrella) organisations and projects that support the care homes in their development can do. And finally, 20 inspired initiatives were presented situating the context, the description of the initiative and the impact, result and the vested change. Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 12

INLEIDING Deze publicatie Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. heeft uitdrukkelijk als invalshoek leefkwaliteit en huiselijkheid in het woonzorgcentrum van de toekomst, en is gebaseerd op interviews met personen die betrokken zijn bij woonzorgcentra: bewoners, familie, personeel, directie, experten. Door te luisteren naar de bevindingen en verwachtingen van deze personen is een zeer gevarieerd geheel van bemerkingen, ideeën, suggesties ontstaan. Deze publicatie bevat die hele verzameling. Om het geheel toch wat overzichtelijk te houden is volgende structuur toegepast: Hoofdstuk 1 geeft een algemene schets van de veroudering van de bevolking en de gevolgen daarvan. Het belang van de voorbereiding op het leven in een woonzorgcentrum wordt toegelicht. In hoofdstuk 2 worden woonvormen en diensten voor zorgbehoevende ouderen beschreven per Gewest: het Vlaamse Gewest, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Waalse Gewest. De reglementering en specifieke situaties komen in het kort aan bod. Na de achtergrond informatie over vergrijzing en woonvormen wordt in hoofdstuk 3 de hoofdbrok van het verzamelde materiaal weer gegeven: de commentaren van de verschillen groepen ondervraagde actoren omtrent hun visie op het woonzorgcentrum van de toekomst. 4 In een eerste fase worden de bevindingen die in alle doelgroepen naar voren werden gebracht - bewoners, personeelsleden, directieleden en externe experts - gepresenteerd. De commentaren zijn gegroepeerd in 12 thema s. Aan het einde van het hoofdstuk worden specifieke opvattingen weer gegeven die geformuleerd werden door sommige groepen met betrekking tot hun eigen situatie, hun levenswijze in of rond het woonzorgcentrum, hun verantwoordelijkheden, enz. Na de vele commentaren wordt in hoofdstuk 4 een overzicht gebracht van suggesties; Op basis van het materiaal verzameld tijdens de bezoeken en interviews stellen de deelnemers aan de focusgroepen in dit hoofdstuk een reeks concrete acties voor, gericht naar verschillende actoren: het grote publiek, de professionele sector, de beleidsmakers. De suggesties zijn vrij uitgebreid en verwijzen naar financiële en organisatorische aspecten, het dagelijks leven en goede praktijken. Sommige kunnen vanzelfsprekend lijken, maar ze blijven belangrijk om te vermelden, om zo hun toepassing op het terrein te bespoedigen. De doelgroep naar wie de suggesties zijn geformuleerd, bepaalt ook de structuur van dit hoofdstuk. 4 Voor alle duidelijkheid wordt in bijlage 3 nauwgezet de gevolgde methodologie beschreven Het woonzorgcentrum in de 21 13 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

Inleiding In hoofdstuk 5 worden twintig inspirerende projecten voorgesteld. Ze werden geselecteerd uit de projectoproep Thuis in het rusthuis. 5 Ze streven allemaal naar het scheppen van een huiselijke sfeer in het woonzorgcentrum, de participatie van de bewoners en hun optimale begeleiding. Ze mogen niet worden beschouwd als de enige en beste huidige initiatieven in de sector, maar veeleer als voorbeelden die tot nadenken aanzetten, boeiende projecten die de thema s die tijdens de interviews zijn onderzocht illustreren. Deze initiatieven zijn stimulerende voorbeelden voor alle huidige of toekomstige woonzorgcentra. Het is niet de bedoeling ze hier aan kritiek of aan een evaluatie te onderwerpen. Deze publicatie kan als een werkboek beschouwd worden. Delen kunnen apart gelezen worden, er kan geschrapt en bijgevoegd worden. De lezer wordt uitgenodigd om er creatief mee om te gaan. 5 Ze zijn geselecteerd volgens de methode beschreven in bijlage 3 Methodologie Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 14

Hoofdstuk 1 De veroudering van de bevolking Dit hoofdstuk beschrijft de demografische context waarin we de problematiek van de veroudering van de bevolking en de plaats van de hoogbejaarden in onze samenleving moeten situeren. Een aantal statische gegevens en kenmerken worden weergegeven. Tenslotte geven we een overzicht van woonvormen voor zorgbehoevende ouderen en van de rol van het woonzorgcentrum. Het woonzorgcentrum in de 21 15 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

Hoofdstuk 1 - De veroudering van de bevolking Deel 1 Vergrijzing De vergrijzing van de bevolking verwijst naar een geleidelijke wijziging van de leeftijdspiramide. Er is een stijgend aandeel van de hogere leeftijden en een evenredige afname van het relatieve gewicht van de lagere leeftijden. Historisch gezien is de eerste oorzaak hiervan de dalende vruchtbaarheid. Nadien is er een daling van het sterftecijfer opgetreden dat vooral de hoogste leeftijden ten goede komt. Dit proces is een opmerkelijke trend in de demografie van de geïndustrialiseerde landen. Het begon in België aan het einde van de negentiende eeuw en nam toe vanaf 1920. De situatie is nu zo geëvolueerd dat de piramidevorm niet langer de juiste voorstellingswijze is. De demografen verkiezen de term hooiberg, gekenmerkt door een uitgeholde basis en een uitgezette top. 6 De demografische vergrijzing vertaalt zich op twee verschillende manieren. Enerzijds verlengt de levensverwachting, wat betekent dat ouderen steeds langer leven en dus steeds ouder worden. Anderzijds nemen het aantal en het relatieve aandeel van de ouderen in de bevolking toe. We leven steeds langer In slechts enkele decennia is de gemiddelde levensverwachting aanzienlijk toegenomen. In 2005 bedroeg de levensverwachting bij geboorte in België 82,36 jaar voor vrouwen en 75,64 jaar voor mannen. De levensverwachting bij de geboorte neemt gestadig toe en wordt in 2050 geacht op 88,88 jaar voor de vrouwen en 83,90 jaar voor de mannen. 7 De levensverwachtingen verschillen per gewest. Het Vlaamse Gewest heeft de hoogste levensverwachting: 83,32 bij de vrouwen en 78,08 bij de mannen. In het Waalse gewest is dat respectievelijk 81,64 en 75,09 en bij het Brussels Gewest 81,99 en 76,90. En dan beseffend dat in de eerste helft van de jaren 70 de levensverwachting voor vrouwen 75,08 en bij de mannen 68,60 jaar was. Bij een Europese vergelijking valt op dat momenteel de mannen in Zweden de langste levensverwachting hebben namelijk 78,4 jaar en de Italiaanse vrouwen 83,8 jaar. 6 CESRW, La Wallonie face aux défis démographiques,numéro 82, mars 2005, p. 36 7 Alle gegevens, tenzij anders vermeld, zijn afkomstig van FOD Economie Algemene Directie; Statistiek en Economische informatie, www.statbel.fgov.be Het woonzorgcentrum in de 21 16 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

Deel 1 - Vergrijzing Het aantal senioren en hoogbejaarden neemt toe Ons land telt bijna 2,4 miljoen 60-plussers: ieder jaar komen er een kleine 20 000 bij. In het begin van de jaren 90 waren er voor iedere 65-plusser vier personen van 20 tot 65 jaar, in 2020 zal de verhouding een op drie zijn en in 2040 zelfs een op twee. Binnen dertig jaar zullen er dus slechts twee (mogelijke), actieven zijn per 65-plusser. We schrijven - mogelijke - omdat niet iedereen professioneel actief is tussen 20 en 65 jaar. Het aantal hoogbejaarden stijgt ook snel: elk jaar met meer dan 8 000. Op 1 januari 1991 waren er 353 000 80-plussers, 16 jaar later waren er 484 000. Dat is een stijging met ruim een derde (plus 37%). Het Vlaams Gewest zal het meest te maken krijgen met de vergrijzing, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het minst. In het Vlaams Gewest groeide de groep hoogbejaarden met 42%, met 39% in het Waals Gewest en met 9% in het Brussels Gewest. Twee op drie hoogbejaarden is een vrouw, maar het is bij de mannen dat zich de sterkste toename voordoet. In 2007 waren er dubbel zoveel vrouwen 80-plussers dan mannen: 323 479 ten opzichte van 160 160. De verwachte leeftijd van overlijden stijgt - uiteraard - met de leeftijd. Zo schatten we dat een man die in 2006 75 jaar was, gemiddeld 85 zal worden. Een vrouw van 75 zal gemiddeld bijna 88 jaar oud worden. Mannen en vrouwen van 75 jaar winnen ongeveer nog 2 maand per jaar. Geluksgevoelens Oudere mensen zijn gelukkiger dan jonge mensen. 8 De verschillen zijn significant en nog meer uitgesproken bij mannen dan bij vrouwen. Het gelukkigst zijn mensen in de leeftijdscategorie 66 tot 75 jaar. Daarna daalt het gelukgevoel weer een beetje. De onderzoekers verklaren deze cijfers door te wijzen op het feit dat senioren de drukke leeftijd achter zich hebben gelaten. Dit heeft een gunstige invloed op de geluksgevoelens. Senioren zijn iets minder tevreden over hun sociale contacten dan de rest van de bevolking. Een op 10 ouderen ziet niet elke week iemand. Het verblijf in een instelling en het wonen in een stad doet het aantal sociale contacten dalen. Dementie 9 Met het toenemend aantal (hoog)bejaarden in onze samenleving komt ook dementie vaker en vaker voor. Het aantal mensen met dementie in België werd in 2005 geschat tussen de 127 174 (Ferri et al.) en de 140 639 (Eurodem). Het hoogste aantal dementerenden is te vinden in de leeftijdsgroep van 80 en 84 jaar, gevolgd door de leeftijdsgroepen van 75 tot 79 jaar. Dementie is overigens geen exclusief probleem 8 Geluksonderzoek 2006 van de onderzoekdsgroep TOR-VUB Mark Elchardus en Windy Smits, overgenomen door statbel.fgov.be 9 Zie eveneens de publicaties van de in de reeks Naar een dementievriendelijke samenleving ; www.kbs-frb.be Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 17

Hoofdstuk 1 - De veroudering van de bevolking van ouderen. De ziekte komt globaal genomen vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. 63% van al de dementen in ons land zijn immers vrouwen en 37% mannen. Maar mannen worden vroeger getroffen door de ziekte. Tot en met de leeftijd van zeventig jaar lijden meer mannen dan vrouwen aan dementie. Onwelbevinden 23% van de bevolking van 65 jaar en ouder gebruikt slaapmiddelen, 13% gebruikt kalmeermiddelen en 9% gebruikt antidepressiva (telkens in de voorbije twee weken). Een op 10 (11%) 65-plussers lijdt aan een depressieve aandoening. Bij vrouwen komt dit vaker voor dan bij mannen en er is ook een toename in functie van de leeftijd. Hoe lager het inkomen en hoe lager de opleiding, hoe groter de kans op depressieve problemen. Verblijven in een woonzorgcentrum In België verblijft gemiddeld 8% van de 65-plussers en 42% van de 85-plussers in een voorziening. 10 Volgens eigen berekeningen verblijven 21% van de 80-plussers in een voorziening. Een meerderheid van de 80-plussers verblijven dus nog thuis, soms met behulp van diensten voor thuishulp en thuiszorg. Zelfs boven de 85 jaar is het nog een minderheid die in een voorziening verblijft. De bewoners van een woonzorgcentrum zijn dus heel hoogbejaard, en er is een tendens naar een steeds hogere gemiddelde leeftijd. Het is opvallend dat de laatste 10 jaar het totaal aantal bejaarden die in een woonzorgcentrum verblijven, niet zo sterk is gestegen. Volgens cijfers van het RIZIV: 109 392 in 1999 en 122 857 in 2007, wat een stijging van 12% betekent. Daarnaast is de samenstelling gewijzigd: de gemiddelde leeftijd is gestegen, er zijn meer 85-plussers dan vroeger. Het profiel van de bejaarden die in een woonzorgcentrum verblijven is gewijzigd. De huidige bewoners hebben meer nood aan zorg, ze worden meer afhankelijk, ze hebben meerdere gezondheidsproblemen onder andere dementie. Bijgevolg zijn de diensten genoodzaakt zich aan te passen aan deze realiteit. De uitdaging is niet min, wil men een hoogstaande levenskwaliteit aanbieden aan de bewoners van de woonzorgcentra in de 21 ste eeuw. 10 studie KCE 2007 Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 18

Deel 2 Overgang naar een woonzorgcentrum Veranderen van woonomgeving, in een voorziening leven Is deze verandering het gevolg van een persoonlijke keuze, van een plaatsing, van een gedwongen opname of van een bewuste instemming? Een proces van kiezen. In talrijke situaties is het voor de oudere moeilijk om een echte keuze te maken. Wat in elk geval dient vermeden te worden, is dat de oudere persoon, totaal onvoorbereid, opeens moet geplaatst worden. Het niet voorbereid zijn op een verhuis veroorzaakt spanning en stress zeker bij de oudere, maar ook bij zijn directe omgeving en de dienstverlener. De verhuis definiëren we hier als de verplaatsing naar een andere woning, een voorziening, van de ene voorziening naar de andere, of binnen eenzelfde voorziening. Sommige externe factoren kunnen de beleving van de verhuis gunstig of ongunstig beïnvloeden. Wie zich vooraleer te verhuizen goed heeft voorbereid en ingelicht over de realiteit van de nieuwe woning, over de situatie en het dagelijkse leven erbinnen, zal zich beter voelen wanneer hij of zij er daadwerkelijk gaat wonen. De toestemming van de betrokken persoon is ook een cruciale factor voor een geslaagde verhuis. De gedwongen opname in een voorziening wordt meestal heel slecht ervaren, zowel door de oudere als door de dienstverleners die hem/haar bijstaan en die vaak machteloos staan tegenover zijn of haar agressiviteit of gelatenheid. Ook de graad van verandering, de voorspelbaarheid van de nieuwe woonomgeving en de nabijheid bij de privéwoning spelen een cruciale rol in een geslaagde aanpassing. Daarnaast zijn er natuurlijk de persoonlijkheidskenmerken van de bejaarde persoon en de lichamelijke en geestelijke gezondheidstoestand. De verandering van leefomgeving en de opname in een voorziening kan voor de betrokken oudere een bijzonder pijnlijk moment zijn, soms gekoppeld aan een verlies van controle, aan een rouwproces voor een vertrouwd levenskader, aan een verplicht samenleven met mensen die niet noodzakelijk dezelfde manier van denken of leven hebben, enz. Het woonzorgcentrum in de 21 19 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl.

Hoofdstuk 1 - De veroudering van de bevolking Hoe meer de nieuwe omgeving verschilt van de oorspronkelijke, hoe moeilijker de aanpassing blijkt te verlopen. 11 De spanningen zijn immers veel intenser. Omgekeerd zal de aanpassing makkelijker zijn naarmate de nieuwe omgeving vertrouwd en voorspelbaar is en bij de oorspronkelijke omgeving aansluit. De graad van verandering houdt dus verband met de voorspelbaarheid en de voorbereiding: als de voorbereiding behoorlijk is, zal de bewoner zich het nieuwe milieu makkelijker eigen maken en zal het minder bedreigend lijken. De persoon heeft dan de indruk de omgeving al te kennen. De continuïteit tussen de verschillende woonomgevingen impliceert ook dat de nieuwe woning de persoon in staat stelt de levensstijl van vóór de opname zo goed mogelijk aan te houden. Dit houdt ook in: de activiteiten, het evenwicht tussen privésfeer en collectief leven, de participatie en de keuzemogelijkheden, de integratie in de maatschappij,... die ze verwachten en die ze wensen. Voor anderen is de keuze of toestemming dan weer opgedrongen door gezondheidsproblemen of door hun isolement. Dan blijft er een soort heimwee naar vroeger bestaan dat sterker of zwakker kan zijn. Zelfs al weet de persoon dat het niet meer mogelijk was, niet meer leefbaar... maar het was toch zijn of haar thuis! Verhuizen is het opgeven van een thuis en van de vertrouwde leefomgeving, een nieuwe thuis creëren, maar soms ook het doorbreken van eenzaamheid en opgenomen worden in een meer aangepaste en warme omgeving. Alvorens een oudere met zorgbehoeften een keuze kan maken waar hij/zij naar toe kan/wil moeten verschillende voorwaarden zijn voldaan en dienen een voor een bekeken te worden: Er moet informatie beschikbaar zijn over alle keuzemogelijkheden. Aan de persoon in kwestie dienen alle keuzes gepresenteerd te worden, ook wanneer sommige alternatieven op een bepaald moment niet beschikbaar zijn. Dat er een brede waaier aan woonvormen voor ouderen bestaat, is weinig bekend. De mogelijkheden voor thuiszorg, dagverblijf, kortverblijf, nachtopvang, seniorflats, verschillende types van woonzorgcentra dienen een voor een bekeken. Zoniet blijft de keuze, op een totaal verouderde manier, bijna altijd voorgesteld als een gebrek aan keuze: thuis, zo lang mogelijk, tot het niet meer gaat - de voorziening, het woonzorgcentrum, als laatste toevlucht. De financiële mogelijkheden dienen bekeken te worden. Naar welke optie gaat de voorkeur? Hierbij dient men rekening te houden met het aanbod van voorzieningen, de familiale situatie, de gezondheidstoestand, enz. Biedt de culturele context waarin de zorgbehoevende persoon en zijn /haar familie zich bevindt ruimte voor keuzemogelijkheden? Staat men open voor thuiszorg, voor een verhuis? Heeft de oudere nog voldoende cognitieve vermogens om de keuzemogelijkheden te bekijken en een keuze te maken, te beslissen? De geestelijke aftakeling kan met de hoge leeftijd zo groot worden dat het nemen van elke autonome beslissing onmogelijk wordt. Toch moet men in de mate van het mogelijke de dementerende persoon daarin betrekken. De voorgaande beschrijving is duidelijk een illustratie van een rationeel proces en van een rationele aanpak. In veel situaties loopt het anders. De meerderheid van de mensen die naar een woonzorgcentrum gaan, hebben dermate problemen waardoor een thuissituatie niet meer mogelijk is. Meestal maakt men de overgang in de richting van een eindstation en dit is een pijnlijk afscheid dat vaak onbespreekbaar is omwille van de emoties die ermee gepaard gaan en die veelal door de verschillende betrokkenen nog verschillend beleefd worden. 11 M.A Lieberman., Institutionalization of the aged: Effects on behavior. Journal of Gerontology, 24, 1969 Het woonzorgcentrum in de 21 ste eeuw: een gezellige woonomgeving, zorg incl. 20