Seksueel Misbruik werkers in de kerk H.J.Messelink <19 juli 2013> copyright 2013 Centrum dienstverlening Gereformeerde kerken Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en / of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Centrum dienstverlening Gereformeerde kerken
Inhoud 1. Algemene informatie 3 Waar hebben we het over?... 3 Grensoverschrijding... 4 Frequentie?... 4 De verhalen achter de cijfers... 5 2. De positie en taak van de ambtsdrager 6 Voorkomen is beter...... 6 Wanneer het toch gebeurt... 7 Besluiten Generale Synodes... 8 Protocol... 8 Literatuur 10
pagina 3 v. 10 Seksueel Misbruik werkers in de kerk Inhoud kerkverband 1. Algemene informatie De kerk hoort een veilige plaats te zijn. In situaties van seksueel misbruik binnen kerkelijke pastorale relaties wordt deze veilige haven een angstaanjagend, onveilig gebied. De identiteit van God wordt daarmee geweld aan gedaan. Wat houd je dan nog over? Daar ligt dus ook een extra probleem als het misbruik binnen de kerkmuren plaats vindt. Veel slachtoffers hebben God op een grote afstand gezet, in de rij van degenen die je niet kunt vertrouwen 1. Ook in de Gereformeerde Kerken komt seksueel misbruik door werkers in de kerk voor. Verschillende gemeenten zijn hier in de afgelopen jaren mee geconfronteerd. Dit zorgde binnen die gemeenten voor hevige verwarring en hoog oplopende emoties. Ga dus niet uit van de gedachte: bij ons gebeurt dit niet. Waar hebben we het over? Onder werkers in de kerk verstaan we niet alleen ambtsdragers (predikanten, ouderlingen en diakenen) maar ook anderen die in de gemeente een officiële aanstelling hebben gekregen (bv. kosters, organisten, catecheten) en gemeenteleden die een bijzondere vertrouwenspositie innemen, zonder daarvoor een aanstelling te hebben gekregen (bijv. jeugdleiders, kampleiders). Seksueel misbruik kunnen we heel algemeen zo omschrijven: Elke situatie waarin iemand gebracht wordt tot het ondergaan of uitvoeren van seksuele activiteiten in woorden, gebaren of handelingen, terwijl hij of zij dat niet wenst of niet in staat is daarover te beslissen. 2 Als het gaat over seksueel misbruik door werkers in de kerk is een bredere omschrijving gewenst. We kunnen aansluiten bij de omschrijving die de Generale Synode van Zuidhorn in haar besluit over seksueel misbruik in pastoraat heeft gegeven: Onder seksueel misbruik in kerkelijke relaties wordt verstaan: één of meerdere uitingen, verbaal of non verbaal, opzettelijk dan wel 1 Tekst van het meldpunt seksueel misbruik in kerkelijke relaties op www.gmdmeldpunt.nl 2 Zie over seksueel misbruik op deze siteook de artikelen Seksueel misbruik en Seksueel misbruik pastoraat, van Janny de Jong-Smit
onopzettelijk, gewenst dan wel ongewenst, in de vorm van seksuele handelingen en/of seksueel getinte toespelingen of uitnodigingen tot seksueel contact, dan wel het op één van voornoemde wijzen ingaan op uitnodigingen tot seksueel contact en/of bedoelde toespelingen, al dan niet onder druk van geheimhouding, gedaan door een kerkelijke werker ten opzichte van iemand binnen of buiten de gemeente, in een ambtelijke of anderszins op bevoegdheid en vertrouwen gebaseerde relatie, waardoor vertrouwen geschonden en de grens van persoonlijke integriteit overschreden wordt, en welke derhalve op gespannen voet staan met datgene wat ons in Gods Woord wordt voorgehouden ten aanzien van de omgang met de naaste. Het element grensoverschrijding in deze omschrijving werken we uit. Grensoverschrijding Het gaat bij seksueel misbruik om grensoverschrijdingen, waarbinnen sprake is van een dader en een slachtoffer. Macht speelt een belangrijke rol. De dader heeft de macht om een deel van het gedrag van de ander te bepalen. Dat kan soms op een heel subtiele manier, bijvoorbeeld door het gebruik van bepaalde woorden of het gebruik maken van een situatie waarin het slachtoffer zich bevindt. Daarbij is een slachtoffer niet per definitie machteloos. We spreken over een meer- en mindermachtige. Om een voorbeeld te geven: een predikant kan een relatie aangaan met een vrouwelijk gemeentelid. Hierbij kan het de schijn hebben dat het om een gelijkwaardige relatie gaat tussen twee volwassen mensen. Ze kunnen dat aanvankelijk ook beiden zo ervaren. En zeker heeft het gemeentelid in zo'n situatie ook haar verantwoordelijkheid. Zij is niet machteloos. Toch is de predikant hier de grote schuldige. Want in een pastorale situatie zal hij altijd afstand moeten houden tot het gemeentelid. Seksueel contact, in welke vorm ook, mag binnen pastorale relaties geen enkele rol spelen. De predikant moet absoluut grenzen in acht nemen en dat begint al met zijn manier van spreken. In zijn positie als predikant, als herder en leraar, heeft hij namelijk als zodanig een bepaalde macht. Daar dient hij zich volledig van bewust te zijn om zo duidelijke grenzen in het pastoraat te kunnen trekken en eerbiedigen. Misbruik van gezag ligt altijd op de loer en kan het begin vormen van seksueel misbruik. Frequentie? Het is moeilijk vast te stellen hoe vaak seksueel misbruik voorkomt. Veel blijft verborgen. Duidelijk is dat seksueel misbruik binnen de kerk niet minder of meer voorkomt dan daarbuiten. De christelijke kindertelefoon Chris ontvangt alleen al wekelijks zeven meldingen van seksueel misbruik in een christelijk gezin. Er is wel gezegd dat 10% van alle jongens en 30% van alle
pagina 5 v. 10 Seksueel Misbruik werkers in de kerk Inhoud kerkverband meisjes slachtoffer is geworden van seksueel misbruik, binnen of buiten het gezin. Er is overigens weinig bekend over het aantal gevallen van seksueel misbruik binnen pastorale relaties. 2010 kent een hausse aan meldingen binnen de rooms-katholieke kerk. Ganzevoort en Veerman schrijven in hun studie dat in 5 jaar tijd 240 keer een melding geregistreerd is. Daarbij gaat het natuurlijk wel over alle kerken in Nederland. De rapportage aan de synode vermeldt voor 2005 8 meldingen van seksueel misbruik en voor het jaar daarna 4. Deputaten tekenen hierbij aan dat er sprake is van een stabilisering van het aantal meldingen, terwijl het aantal adviesaanvragen stijgt. Minstens 90% van de gevallen van seksueel misbruik wordt door mannelijke daders gepleegd, voor zover nu bekend. De meeste daders hebben zelf ook weer ervaring als slachtoffer. Dat moet je dus niet omkeren. Verreweg de meeste slachtoffers worden geen daders. Vaak is de dader een bekende van het slachtoffer. Dat zal zeker binnen de kerkelijke gemeente gelden. Dat gegeven maakt het voor het slachtoffer des te zwaarder. Vooral als de dader een gerespecteerde plek binnen de gemeente heeft, bijvoorbeeld als ambtsdrager. De verhalen achter de cijfers Achter alle cijfers zitten de verhalen. Persoonlijke verhalen. Over vertrouwen dat geschonden is, lichamen die gebruikt zijn, levens die beschadigd en soms verwoest zijn. Verhalen vol verdriet, pijn en boosheid. Ook verhalen die schokken: het gezin en de gemeente zijn lang niet altijd die veilige plaatsen die ze zouden moeten zijn. Slachtoffers zijn door seksueel misbruik beschadigd. Ook gemeenten waarbinnen seksueel misbruik door werkers in de kerk heeft plaatsgevonden, zijn beschadigd. Het is belangrijk ook aan dit aspect goede aandacht te geven ( bijvoorbeeld in het protocol, zie het einde van dit artikel).
2. De positie en taak van de ambtsdrager Voorkomen is beter... Seksueel misbruik binnen pastorale situaties komt voor. Dat gegeven moet ieder die in de gemeente een verantwoordelijke positie bezit, tot nadenken stemmen. Nadenken over eigen seksualiteit en de omgang daarmee. Nadenken over hun eigen verlangens en hun eigen gemis op seksueel gebied. Die mogen immers geen rol spelen in hun relatie met anderen dan hun eigen partners. Nadenken over de manier waarop je grenzen omschrijft en ook daadwerkelijk aangeeft. Nadenken over de vraag of anderen niet afhankelijk worden van jouw hulp en steun. Dit nadenken kan leiden tot principiële en praktische beslissingen. Ik noem er een paar: 1. Predikanten (en andere ambtsdragers) kunnen een gedragscode ondertekenen waarin ze erkennen dat seksuele toenadering of intimidatie een ernstige en schadelijke vorm van grensoverschrijdend gedrag is en waarin ze beloven integriteit van de ander altijd te respecteren. Een dergelijke gedragscode is al voor predikanten beschikbaar. Zij hebben via de predikantenvereniging een beroepscode vastgesteld voor intern gebruik. Aan een code die breder in het kerkelijk leven kan functioneren wordt nog gewerkt. 3 2. Praktisch gezien dienen werkers in de kerk daarom af te zien van woorden, toespelingen, blikken of daden (bijv. aanrakingen) die affectieve, seksuele of erotische gevoelens uiten. 3. Werkers in de kerk dienen situaties te vermijden die ongezonde intimiteit bevorderen (bijv. 's avonds laat nog even langs gaan bij een zuster in moeite, zeker als de gordijnen al gesloten zijn). 4. Lijfelijk afstand houden in pastorale contacten door bijv. niet als man naast een vrouw op de bank te gaan zitten. Goede bedoelingen en eigen verlangens kunnen zomaar op een verwarrende manier door elkaar gaan lopen. 5. In pastorale situaties je altijd de ongelijkheid in positie blijven realiseren, juist wanneer het lijkt alsof je op voet van gelijkheid communiceert (door te tutoyeren bijv.). 3 Het Landelijk Platform kerkelijk Werkers heeft wel een beroepscode ter beschikking, zie www.lpkw.nl voor adressen. Ook de Christelijke Gereformeerde kerken kennen een gedragscode voor predikanten.
pagina 7 v. 10 Seksueel Misbruik werkers in de kerk Inhoud kerkverband 6. Vraag je af of het verstandig is in je eentje op (huis)bezoek te gaan. Soms kan het verstandig zijn je vrouw mee te nemen, als je bij alleenstaande vrouwen op bezoek gaat. Ook kun je als predikant bij een bezoek op je studeerkamer met je vrouw afspreken dat ze op een onverwacht moment koffie of thee komt brengen. In elk geval: let op jezelf en breng jezelf niet in verleiding. De regel blijft: voorkómen is altijd beter. Wanneer het toch gebeurt Wat kun je als ambtsdrager wanneer je met een situatie van seksueel misbruik wordt geconfronteerd? Stel dat een vrouw uit de gemeente je in vertrouwen neemt en vertelt dat haar (en jouw) predikant haar seksueel misbruikt heeft. Een uitzonderlijke situatie maar helaas niet ondenkbaar. Het eerste is: je realiseren dat het een enorme stap is wanneer iemand je over seksueel misbruik in vertrouwen neemt, zeker wanneer het een kerkelijke werker betreft. Goed luisteren en volstrekt serieus nemen is het eerste vereiste. Reageren met ongeloof kan zomaar weer de zaak dichtgooien. Elk verhaal over seksueel misbruik vraagt om een reactie. Zwijgen of bagatelliseren of de bal terugspelen (je zult er zelf ook wel schuld aan hebben) betekent kiezen tegen het slachtoffer. Kiezen voor het slachtoffer betekent het zwijgen doorbreken en het zichtbaar maken van seksueel misbruik. Dat is een stap met grote gevolgen, maar wel een noodzakelijke stap. (Er kunnen zich situaties voordoen waarin iemand een kerkelijke werker ten onrechte beschuldigt; daarom is zorgvuldigheid in de inschatting van de situatie heel belangrijk; vooralsnog blijft het verhaal en dus de veiligheid van het slachtoffer voorop staan; vervolgens zal, bij twijfel, de waarheid uitgezocht moeten worden). Het tweede is: wanneer een slachtoffer zijn of haar verhaal vertelt, is het zwijgen doorbroken en is er geen weg terug. Je kunt als ambtsdrager terugschrikken voor de gevolgen van het openbaar worden van seksueel misbruik: ontkenning door de dader, ellendige gevolgen voor zijn (eventuele) vrouw en kinderen, onrust in kerkenraad en gemeente, partij worden in een conflict. Er kunnen allerlei argumenten zijn om de zaak toe te dekken of zelfs in de doofpot te stoppen. Taak ambtsdrager Echter, als ambtsdrager ben je geroepen recht te doen en in te staan voor de bescherming en de veiligheid van de gemeenteleden die aan jouw zorgen zijn toevertrouwd. Dat kan een zware last zijn, zeker als je met seksueel misbruik door een kerkelijke werker geconfronteerd wordt. Maar in de weg van gebed en geloof wil God je de kracht geven deze taak te vervullen naar het woord van Paulus: Zorg voor uzelf en de hele kudde waarover de heilige Geest u als herder heeft aangesteld; u bent de opzieners van Gods gemeente, die hij verworven heeft door het bloed van zijn eigen Zoon. Handelingen 20:28. Graag verwijs ik voor wat de ambtsdrager zelf kan doen ook naar wat hierover op deze website in de artikelen over seksueel misbruik geschreven is. Overigens zijn deze artikelen als achtergrondinformatie bij ons onderwerp
zeer lezenswaardig. De daar beschreven gevolgen van seksueel misbruik komen ook voor in deze specifieke situatie, die als extra belasting heeft dat het vertrouwen in God en zijn gemeente beschadigd wordt. Besluiten Generale Synodes De ambtsdrager vindt ook belangrijke hulp in de besluiten die vanaf de Generale Synode van Zuidhorn 2002 genomen zijn over seksueel misbruik in pastoraat. Het belangrijkste besluit is: ter bestrijding van seksueel misbruik door werkers in de kerk over te gaan tot het (doen) instellen van een meldpunt, een klachtencommissie en een beroepscommissie. Dit meldpunt is er. Het bestaande meldpunt, dat uitging van De Driehoek, is omgevormd tot een onafhankelijke stichting, die wordt gedragen door de Gereformeerde Kerken, de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Nederlands Gereformeerde Kerken. Deze nieuwe stichting heeft een belangrijke taak gekregen bij het registreren en rapporteren over meldingen van seksueel misbruik door werkers in de kerk. De doelstellingen van het Meldpunt op een rijtje: Geven van informatie/advies; Begeleiding bij het maken van keuzes; Eventuele verwijzing naar klachtencommissie; Begeleiding voor, tijdens en na een procedure bij de klachtencommissie; Verwijzing naar intensievere vormen van hulp. Het bedoelde meldpunt: Meldpunt seksuele intimidatie/ Misbruik binnen pastorale c.q. kerkelijke relaties. Het is telefonisch te bereiken : 038 423 21 25 (werkdagen tussen 9 en 12.30 uur) Of: 06 810 801 17 Website: www.gmdmeldpunt.nl. De website geeft ook regelingen. Bij het Meldpunt kunnen mensen (eventueel anoniem) terecht die slachtoffer zijn geworden of dreigen te worden van seksuele intimidatie en/of misbruik door iemand die binnen de kerkgemeenschap een bepaalde functie bekleedt. Protocol Er is op de website van het meldpunt een protocol beschikbaar dat bij gemeld misbruik kan dienen om een melder te begeleiden. Het is gebaseerd op dat van het SMPR, het interkerkelijk samenwerkingsverband tegen
pagina 9 v. 10 Seksueel Misbruik werkers in de kerk Inhoud kerkverband Seksueel Misbruik in Pastorale Situaties. Er zijn ook regelingen voor onder andere klachten over seksueel misbruik in kerkelijke relaties. Het is belangrijk om daar kennis van te nemen. In de komende jaren zal het kerkelijke beleid op dit terrein verder ontwikkeld worden. Ook voor de Christelijke gereformeerde kerken en de Nederlands Gereformeerde Kerken zijn regelingen beschikbaar. Het beste is om zo n protocol vast te stellen als er nog niets aan de orde is/lijkt. Het is heel belangrijk dat een kerkenraad direct de goede maatregelen treft en dat niet laat afhangen van de goede wil van enkele bij de kwestie betrokken mensen. Door een protocol aan te nemen verplicht een kerkenraad zich ook tot een goede handelwijze in dergelijke omstandigheden. In zo n protocol wordt de situatie beschreven van feitelijk seksueel misbruik. In de praktijk zal zeker, waar mogelijk, onderscheid gemaakt moeten worden tussen een beschuldiging van seksueel misbruik en vastgesteld (erkend) misbruik. Bovendien kan iemand ook een vermoeden van misbruik bij een ambtsdrager melden. Bij een beschuldiging of vermoeden is het aan te bevelen niet direct de hele kerkenraad te informeren, maar eerst met enkele ambtsdragers (en eventueel een vertrouwenspersoon uit de gemeente of een deskundige van buiten) de beschuldiging c.q. het vermoeden te onderzoeken. Dit ook om onnodige beschadiging van personen te voorkomen. Een predikant bijvoorbeeld die, hoewel ten onrechte, in opspraak raakt, kan daar grote gevolgen van ondervinden. Overigens is de scheidslijn tussen een beschuldiging en een constatering van seksueel misbruik in de praktijk niet altijd even helder te trekken. Daders kunnen ontkennen of bagatelliseren. In elk geval zal elke beschuldiging of elk vermoeden serieus genomen dienen te worden. Ds. H.J. Messelink Ds. H.J.Messelink schreef dit artikel als deputaat seksueel misbruik in kerkelijke relaties; het is geactualiseerd met hulp van het huidige deputaatschap.
Literatuur Jonker Pool, G., Geschonden grenzen, over seksueel misbruik, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1994 Ganzevoort, dr. R. Ruard en drs. Alexander L. Veerman, Geschonden lichaam, Pastorale gids voor gemeenten die geconfronteerd worden met seksueel geweld, Uitgeverij Boekencentrum Zoetermeer, 2000 Bijbelse verzoening en seksueel misbruik in het pastoraat, SMPR 1997, Uitgave SOW kerken Leusden. Dam, Gideon van, Een pastor moet je toch kunnen vertrouwen? 1994 Websites: www.gmdmeldpunt.nl. www.smpr.nl de website van het interkerkelijk samenwerkingsverband tegen Seksueel Misbruik in Pastorale Relaties.