TOEPASBAAR IN KLIMAATSYSTEMEN?

111e JAARGANG NAJAARSEDITIE NOVEMBER 2018 SPECIAL KLIMAAT- TECHNIEK NATUURLIJKE KOUDEMIDDELEN: TOEPASBAAR IN KLIMAATSYSTEMEN? VERDER IN DIT NUMMER: WETGEVING BELEMMERT VERDUURZAMING GEBOUWEN BESTAANDE KANTOORTOREN NAAR ALL-ELECTRIC WELL: CERTIFICAAT VOOR WELZIJN PANDGEBRUIKERS

inhoud HVAC EN NATUURLIJKE KOUDEMIDDELEN Natuurlijke koudemiddelen worden nog niet veel toegepast in klimaatinstallaties. Wat zijn de redenen, en gaat dit veranderen? 08 37 'ENERGIEWET' REMT VERDUURZAMING AF De recente wijzigingen in de Gaswet en de Elektriciteitswet uit 1998 zijn in de praktijk allesbehalve effectief. Sterker: ze leiden tot rechtszaken. 14 TRANSITIE 50 JAAR OUDE KANTOORTOREN Een van de hoogste kantoortorens van Utrecht dateert uit de jaren '60 en heeft een verouderd HVAC-systeem. Hoe pak je renovatie aan? 18 VERDER IN DIT NUMMER: 05 REDACTIONEEL 06 NIEUWS 22 CONGRES KLIMAATTECHNIEK 28 SCHONE OPERATIEKAMER 30 WARENHUIS IN HAARLEM 32 ONZICHTBARE AIRCO 37 PRODUCTNIEUWS 38 COLOFON & VERWACHT WELL: CERTIFICAAT VOOR WELZIJN VAN MENSEN gebouwen worden ontwikkeld die bijdragen aan de gezondheid en het welzijn van gebruikers. 25 ADIABATISCHE KOELING IN PRODUCTIEHAL ADVERTEERDERSINDEX AIRVIEW 07 CENTERCON 31 CIAT 24 EASYCOOL 24 EBM-PAPST 04 FLÄKTGROUP NETHERLANDS 13 KUSTERS THO 39 SMITSAIR 27 STULZ 02 SYSTEMAIR 40 ZIEHL-ABEGG 17 Een metaalbewerkingsbedrijf zocht mogelijkheden om het binnenklimaat te verbeteren, en kwam uit bij adiabatische koeling. 34 NJ 2018 3

Energiebesparing was nog nooit zo krachtig en stil. Onze aerodynamisch geoptimaliseerde axiaal ventilator met geïntegreerde diffusor. ebm-papst Benelux B.V. Polbeemd 7-5741 TP Beek en Donk Postbus 140-5740 AC Beek en Donk T: +31 (0)492-502900

redactioneel Schoenenkastje Tijdens het Nederlands Warmtepomp Congres dat tijdens de Vakbeurs Energie in Den Bosch plaatsvond, sprak Anke van Hal. De hoogleraar, verbonden aan Nyenrode en de TU Delft, ging in op de opmars van warmtepompen. Om die succesvol te laten verlopen, moeten niet alleen de techniek en fi nanciering op orde zijn. Ook het draagvlak onder de mensen speelt een belangrijke rol, zo luidt haar visie. Het creëren van draagvlak is echter een ondergeschoven kindje in de energietransitie, constateert Van Hal. Ze is van mening dat het juist heel belangrijk is om te weten wat bewoners precies drijft om al dan niet aan verduurzamingsprojecten mee te doen. En die drijfveren kunnen uit een heel andere hoek komen dan zorgen over kosten en de wens van comfort. Het creëren van draagvlak is een ondergeschoven kindje in de energietransitie Uko Reinders Hoofdredacteur Van Hal gaf als voorbeeld zo n project waarin een wijk werd verduurzaamd. Bewoners bleken vooral blij te zijn met een schoenenkastje dat het bouwbedrijf onder de warmtepomp bij de entree van de huizen had ingebouwd. Een ander voorbeeld had betrekking op brede vensterbanken die ontstonden doordat de muren dikker waren geworden door gevelisolatie. De projectleider voorzag problemen met de lengte van gordijnen die al in de woningen hingen, en besloot de vensterbanken weer wat smaller te maken. Dit tot ontzetting van de bewoners, die de brede vensterbanken juist zo fi jn vonden; ze konden erop zitten. Ook een mooi voorbeeld betrof een project in Engeland voor de isolatie van daken. Bewoners haakten daarbij af omdat ze hiervoor hun zolder moesten opruimen. Pas toen ze hulp bij dit klusje kregen aangeboden, kon het project doorgaan. De meeste technici zouden niet een-twee-drie aan een ongemak als het opruimen van de zolder denken, of bedenken dat een schoenenkastje of brede vensterbank zo belangrijk kan zijn voor het welbevinden van bewoners. Van Hal gaf met haar voorbeelden dus een interessante kijk op de verduurzaming van woningen. Of haar bevindingen ook kunnen worden doorgetrokken naar de utiliteitsbouw is de vraag. Sowieso doen de meeste werknemers hun schoenen niet uit, wat een schoenenkastje overbodig maakt. En hun baas ziet ze liever zwoegen achter een bureau dan chillen op een vensterbank. Afgezien hiervan mag je toch verwachten dat in de utiliteit meer zakelijke beslissingen worden genomen. Daarvoor hoef je geen hoogleraar te zijn. Anders dan een schoenenkastje of brede vensterbank is gezonde lucht echter wel belangrijk voor mensen die in gebouwen werken. Om die reden is dit een belangrijk onderwerp van het congres Futureproof Klimaattechiek, dat wij samen met de KNVvK organiseren. Op dit congres komen ook wet- en regelgeving, toepassing van nieuwe A2L-koudemiddelen en opties voor bestaande bouw aan bod. Wilt u op de hoogte zijn van alle ontwikkelingen op deze gebieden? Kom dan donderdag 29 november naar de Jaarbeurs in Utrecht. 5

nieuws Meeste bedrijven verwachten tekort aan technici MARKTRAPPORT OVER KOOLWATERSTOFFEN 79 procent van de technische organisaties in Nederland verwacht binnen vijf jaar een tekort aan technici. Dit blijkt uit de TechBarometer, een onderzoek van opleidigscentrum ROVC waar bijna duizend respondenten aan hebben meegewerkt. De afgelopen vijf jaar heeft bijna een kwart van de organisaties die deelnemen aan de TechBarometer een kwalitatief tekort ervaren (24 procent), 11 procent een kwantitatief tekort en 38 procent beide vormen van tekorten. Ruim de helft van de organisaties in de installatiebranche (53 procent) verwacht zowel een kwalitatief als een kwantitatief tekort aan technici. Er zijn verschillende oorzaken voor het tekort aan technici, stelt John Huizing, directeur bij ROVC. Kijkend naar het kwalitatieve tekort is dat bijvoorbeeld een kennisgebrek door technologische vernieuwing. Een groot deel van het technisch werk vindt plaats achter de computer of met machines. Technici die al langer in het vak zitten, zijn een andere werkwijze gewend en missen passende vaardigheden voor deze ontwikkeling. Dit geldt echter niet alleen voor oudere medewerkers. Het reguliere onderwijs sluit slecht aan op de praktijk, waardoor technisch personeel niet goed voorbereid is op de werkzaamheden. Deze werknemers beschikken niet over de kennis en kunde die het werk vereist. Het kwantitatieve tekort is onder andere te wijten aan een slecht imago van de branche. Techniek wordt veelal gezien als een vak waar je vieze handen van krijgt, maar techniek is veel meer dan dat. Het imago boosten is cruciaal om de tekorten terug te dringen. www.rovc.nl Het EU-gefi nancierde Life Front, een platform voor milieubescherming en klimaatactie, heeft een rapport over de toepassing van koolwaterstoffen als koudemiddel beschikbaar gesteld. In het rapport Impact of Standards on Hydrocarbon Refrigerants in Europe zijn Europese en andere internationale veiligheidsnormen in kaart gebracht die betrekking hebben op koudemiddelen zoals isobutaan en propaan. Op basis van marktonderzoek onder koeltechnische bedrijven is onder andere de huidige markt voor koeltechnische apparatuur voor deze koudemiddelen beschreven. Daarnaast hebben de auteurs zich gebogen over het toekomstperspectief van dergelijke apparatuur, waarbij rekening is gehouden met mogelijke aanpassingen die nog worden doorgevoerd in internationale standaarden. Het (Engelstalige) rapport is hier gratis te lezen: www.koudeenluchtbehandeling.nl/hc GROEIENDE BELANGSTELLING VOOR DAG VAN DE KOELING De Internationale Dag van de Koeling wordt door steeds meer partijen ondersteund. Naast verschillende brancheverenigingen schaart Bitzer zich als eerste fabrikant achter het initiatief. Het doel van de Internationale Dag van de Koeling, die vanaf 2019 jaarlijks op 26 juni plaatsvindt, is om het grote publiek bewust te maken van de belangrijke rol die koel-, klimaat- en warmtepomptechnologie in het moderne leven spelen. Eerder spraken organisaties zoals het Institute of Refrigeration (IIR), Area en Refcom hun steun voor de dag al uit. Inmiddel s heeft ook Bitzer aangekondigd zich achter het event te scharen. Deze dag zal onze sector de erkenning geven die hij verdient, aldus Patrick Koops, hoofd public relations bij Bitzer. Hij zal duidelijk maken dat deze industrie van onschatbare waarde is voor de wereld waarin we leven, vandaag en in de toekomst. Daarnaast zorgt hij voor meer aandacht voor alle uitdagende vacatures in de koelsector, en wordt zichtbaar gemaakt dat de sector veelbelovende mogelijkheden biedt voor jonge mensen die een beroepskeuze moeten maken. 6

HARDE BREXIT BLIJFT ZONDER GEVOLGEN VOOR UITVOERING F-GASSENVERORDENING De Britse HVAC-sector verkeert al maanden in onzekerheid over wat er na 29 maart 2019 - de datum van de Brexit - gebeurt. Koudemiddelbeleid staat ongetwijfeld niet op de hoofdagenda bij de huidige gesprekken tussen de EU en Groot-Brittannië, maar achter de schermen wordt er wel degelijk over gesproken. at laatste bleek onlangs uit een publicatie van het Defra (Department for Environment Food & Rural Affairs). In het document, waarin een no deal -Brexit hoogst onwaarschijnlijk wordt genoemd, verzekert het ministerie de Britse HVAC-industrie ervan dat bij een onverhoopte harde Brexit de meeste richtlijnen en vereisten uit de F-gassenverordening gewoon blijven gelden. Door de bestaande Europese richtlijnen te blijven volgen, gaan de Britten door met de HFK-terugfasering en ODS-uitfasering en voldoen ze dus aan de verplichtingen uit het Montreal Protocol, zo stelt het Defra. Het betekent dat Groot-Brittannië vasthoudt aan het Europese HFK-afbouwschema tot 2030. In de nieuwe situatie moet alles echter wel heel anders worden geregistreerd. Omdat het HFK-quotasysteem geldt voor bedrijven en niet voor landen, moeten de Britten in het geval van een no deal - Brexit uitgaan van een eigen administratie. Daarbij wordt het totaalquotum dat aan Groot-Brittannië wordt toegekend, gesplitst in twee delen. Er komen quota voor eigen afzet in de Britse markt gecontroleerd door het Britse ministerie voor Milieu, en quota voor afzet in de EU gecontroleerd door de Commissie. Met betrekking tot de quota voor binnenlandse afzet krijgen leveranciers voor het eind van dit jaar informatie over hun referentiewaarde, op grond van het HFK-volume dat ze de afgelopen jaren op de markt hebben gezet. NJ 2018 7

koudemiddelen Tekst: Evi Husson, Bas Roestenberg (praktijkvoorbeeld Veere) NATUURLIJKE KOUDEMIDDELEN IN KLIMAATINSTALLATIES Veruit de meeste warmtepompen zijn gevuld met HFK-koudemiddelen. Natuurlijke tegenhangers als ammoniak, propaan en CO 2 worden nog niet veel toegepast. Wat is de reden daarvoor? En zorgt de toenemende druk op HFK s ervoor dat natuurlijke koudemiddelen door hun GWP-waarden beter in beeld komen? Experts geven hun visie. De belangrijkste natuurlijke koudemiddelen die eventueel in aanmerking komen voor gebruik in klimaatinstallaties zijn ammoniak, propaan en CO 2. Volgens Jan Dohmen, hoofd Verkoop Projecten bij Uniechemie, is CO 2 veelbelovend, maar aan het gebruik ervan zitten haken en ogen: Er kunnen relatief hoge temperaturen mee worden bereikt, terwijl het beperkt giftig en niet brandbaar is (veiligheidsklasse A1, -red.). De werkdruk ervan is echter veel hoger dan die van andere koudemiddelen. Daardoor wordt een installatie gecompliceerd, hij vereist andere techniek dan waar installateurs in de klimaatsector aan gewend zijn. Dohmen ziet in de toekomst wel mogelijkheden voor toepassing van CO 2 in klimaatinstallaties, maar er is meer tijd nodig om de techniek hiervoor verder te ontwikkelen. Fabrikanten van componenten zoals compressoren trekken daarbij de kar, gedreven door steeds stren- Op de Chillventa kondigde fabrikant Keyter een warmtepomp aan die met propaan (R290) werkt. gere duurzaamheidseisen. Joost van der Gaag, sales representative van Sabroe Products Netherlands, is minder positief over toekomstige mogelijkheden van CO 2 in klimaatinstallaties. CO 2 wordt in de industriële sector meestal gebruikt voor invriezen. Dat het koudemiddel in klimaatsystemen weinig wordt toegepast, komt doordat het normaal gesproken wordt gebruikt voor zeer lage temperaturen van circa -30 tot -50 C. Dit koudemiddel is in principe veel minder geschikt voor toepassing in klimaatinstallaties. Het feit dat je met hogere temperaturen werkt zorgt voor een te hoge druk in het systeem, en dat wil je vermijden. Vooralsnog wordt ammoniak vrijwel alleen toegepast in industriële installaties, zoals deze warmtepomp in een uiendrogerij. Inhaalslag voor ammoniak Volgens Van der Gaag biedt ammoniak meer mogelijkheden, maar moet er nog wel een inhaalslag mee 8

"Propaan is een prima koudemiddel dat onder lage druk werkt en een goed rendement heeft" worden gemaakt. In Nederland wordt ammoniak vooral in de industrie toegepast, en bijna niet in klimaatinstallaties. Het koudemiddel heeft een aantal duidelijke pluspunten. Zo is het één van de weinige koudemiddelen waarvan zowel het GWP (Global Warming Potential, -red.) als het ODP (Ozone Depletion Potential, -red.) nul is, zodat het een zeer geringe milieubelasting met zich meebrengt. Ammoniak is ook energetisch gezien één van de beste koudemiddelen, waardoor er koel- en klimaatinstallaties mee kunnen worden gerealiseerd die optimale prestaties combineren met een laag energiegebruik. Ook is het benodigde koudemiddelvolume kleiner bij ammoniaksystemen. Ammoniak heeft een relatief grote warmte-inhoud, zodat er per systeem minder van nodig is dan bij systemen die gebruikmaken van synthetische koudemiddelen. Dit heeft een gunstig effect op de CO 2 -footprint, omdat er minder energie nodig is voor de productie van het koudemiddel. Koperen leidingwerk Ondanks de voordelen wordt ammoniak weinig in klimaatinstallaties toegepast. Dit heeft volgens Van der Gaag twee redenen. De eerste is van technische aard: In de klimaattechniek wordt het leidingwerk vaak uitgevoerd in koper. Ammoniak en koper kunnen niet worden gecombineerd, omdat ammoniak koper aantast. Er zijn dus andere materialen nodig, zoals bijvoorbeeld RVS. Dit is duurder, en dat omdat systemen robuuster worden uitgevoerd. Systemen die gebruikmaken van ammoniak als koudemiddel zijn daarom momenteel vooral in gebruik bij grotere industriële systemen die zijn ontworpen om 24/7, dus ongeveer 8.600 werkuren per jaar, te draaien, en die een levensduur hebben van dertig jaar of meer. Klimaatinstallaties in Nederland draaien gemiddeld tussen de 1.200 en 1.600 uur per jaar, zijn met goedkopere materialen samengesteld en hebben een kortere levensduur. Wanneer ammoniak wordt toegepast, worden deze installaties veel duurder, en daar zit niemand op te wachten. Aanvullende maatregelen De tweede reden waarom ammoniak volgens Van der Gaag niet wordt toegepast in klimaatinstallaties, heeft te maken met veiligheid. Ammoniak is ze voor een indirect systeem voor de hand, waar- veelheid koudemiddel die hij bevat, in de technische ruimte van een gebouw wordt geplaatst. Als een bedrijf met ammoniak werkt, moet bovendien worden voldaan aan de richtlijn PGS13. Dat betekent GEA INTRODUCEERT AMMONIAKKOELMACHINE Op de vakbeurs Chillventa, die half oktober plaatsvond in Neurenberg, introduceerde GEA de nieuwe ammoniakkoelmachine BluQ, speciaal ontworpen voor gebruik in grootschalige airconditioningsystemen. Het hart van de machine wordt gevormd door de CompaX, de eerste semihermetishe zuiggasgekoelde ammoniakschroefcompressor ter wereld. De chiller is zo ontworpen dat hij slechts een beperkt koudemiddelvolume nodig heeft, van 40 á 50 g ammoniak per kw koelcapaciteit. Hiervoor zijn de verdamper en vloeistofafscheider samengevoegd in één behuizing, om ervoor te zorgen dat de vereiste hoeveelheid vloeistof minimaal is, zelfs in vergelijking met andere ammoniakmachines. Het ontbreken van een asafdichting in de compressor verlaagt bovendien het risico op ammoniaklekkage. Een ander bijzonder kenmerk is het drie-in-een -ontwerp: de aandrijflijn huisvest zowel de motor als de compressor en olieafscheider, in één compacte flensunit. Dit soort innovaties zorgt er volgens GEA voor dat de BluQ een ideaal ammoniakkoelmachineconcept voor airconditioningsystemen is, met een minimaal risico op koudemiddelemissies'. NJ 2018 9

koudemiddelen dat er extra maatregelen moeten worden genomen; zo moeten lekdetectiesystemen worden geplaatst en persoonlijke beschermingsmiddelen worden gebruikt. Daarbij moeten monteurs die aan de instal- hiervoor zijn niet goedkoop. Daarnaast wijst Van der Gaag erop dat veel instal- ringkennis missen die nodig is om ammoniakinstallaties te ontwerpen. Koeltechnische installateurs richten zich voornamelijk op grotere industriële installaties. Ze houden zich doorgaans niet met klimaatinstallaties voor de gebouwde omgeving bezig omdat het voor deze installateurs vaak te kleine projecten zijn. Klimaatinstallaties met ammoniak als koudemiddel verkeren momenteel dus nog in een niemandsland, maar dat kan veranderen. Ammoniak is een perfect koudemiddel voor warmtepompen. Door de druk op het gebruik van aardgas zal de vraag naar industriële ammoniakwarmtepompen toenemen. Wellicht is het een voorbode van de toepassing van ammoniak in meer traditionele klimaatinstallaties, aldus Van der Gaag. Warmtepompmodus Ook Pieter Makkinga, Product Manager Piston Compressors & Packages bij GEA Refrigeration Netherlands, ziet mogelijkheden voor ammoniak in klimaatinstallaties. Het wordt ook al toegepast, maar er is weerstand. Wanneer ammoniak lekt, geeft het een indringende geur en heeft het enorme impact op de omgeving. Maar omdat ammoniakinstallaties aan strenge eisen moeten voldoen, is het risico op dergelijke incidenten laag. Makkinga wijst erop dat in de industriële sector, waar de toepassing van ammoniak al decennia gebruikelijk is, een verschuiving plaatsvindt. Partijen die vroeger alleen koelsystemen aanboden, onderzoeken nu ook de omgekeerde cyclus van de compressor, zodat niet alleen koude, maar ook warmte kan worden geproduceerd. De compressor fungeert dus steeds vaker in warmtepompmodus. De toepassing van ammoniak past volgens Makkinga goed in de ontwikkeling waarbij duurzame oplossingen worden gezocht. We merken dat veel landen steeds meer gewend raken aan de omschakeling van synthetische naar natuurlijke koudemiddelen. In Scandinavië loopt men daarbij voorop, gevolgd door de rest van Europa. Het is wellicht een kwestie van tijd voordat die trend ook in de klimaatsector zichtbaar wordt. Feit is dat de regelgeving in dit kader steeds verder wordt aangescherpt. Makkinga s collega Kenneth Hoffmann, product manager bij GEA, wijst op de hogere investeringskosten voor ammoniak in warmtepompen. Ze liggen hoger dan bij HFK-warmtepompen, maar de prestaties zijn beter. Onze warmtepompen zijn voornamelijk ontwikkeld voor installaties die 24/7 draaien, zodat de terugverdientijd korter is. Omdat het gebruik van HFK s wordt afgebouwd onderzoekt GEA de toepassing van ammoniak in kleinere warm- Reclame voor CO 2 -airconditioning in supermarkten. 10

tepompen, tegen concurrerende prijzen en geschikt voor de markt waar HFK s nu nog dominant zijn. Ik verwacht dat we in de komende jaren nieuwe warmtepompproducten op de markt introduceren die als directe vervanger dienen voor de huidige HFK-warmtepompen in de HVAC-markt. Veiligheidsmaatregelen bij propaan Het derde koudemiddel dat een belangrijke rol kan spelen als natuurlijk alternatief voor HFK s is propaan. Jan Dohmen van Uniechemie ziet interessante proposities voor deze koolwaterstof, die weliswaar brandbaar is, maar niet giftig (categorie A3). Bij lekkage draagt propaan, dat een GWP heeft van 3, bijna niet bij aan het broeikaseffect. Het is een prima koudemiddel dat onder lage druk werkt en een goed rendement heeft. De watertemperaturen zijn wel lager in de warmtepompmodus. Volgens Dohmen kan het risico op een explosie na lekkage worden beperkt door een kleine systeeminhoud aan te houden. Daarnaast kan de koelinstallatie buiten worden geplaatste en kunnen gasdetectors worden aangebracht. Zo wordt de veiligheid gegarandeerd en hoeven geen wettelijke ATEX-regels te worden opgelegd. De veiligheid van de installatie kan verder worden vergroot door voor een secundaire (water) loop dus een indirect systeem te kiezen. Dohmen ziet groei in het aantal installaties met natuurlijke koudemiddelen, maar fabrikanten en installateurs zijn nog wat terughoudend, mede vanwege de veiligheidsaspecten. Op korte termijn verwacht hij geen grote doorbraak van natuurlijke koudemiddelen in klimaatinstallaties, maar de sector moet zich er wel op voorbereiden: Nieuwe normen en inzich- allemaal noodzakelijk om tot een verantwoorde inzet van nieuwe koudemiddelen te komen. Praktijkvoorbeeld: TripleAqua Een van de weinige klimaatsystemen die werken met een natuurlijk koudemiddel is TripleAqua, dat door Uniechemie wordt gebouwd en door Coolmark wordt geleverd. Het systeem, dat kan verwarmen, koelen en restenergie kan opslaan, bestaat uit een buitenunit, propaanwarmtepomp, bijpassende binnenunits en 3-pijpswatervoerend pompsysteem zodat er geen koudemiddel door het gebouw loopt. De buitenunit van het systeem beschikt over een warm- en koud buffervat dat gevuld is met PCM s, zodat tegelijkertijd of afzonderlijk verwarming en koeling kan worden afgenomen. Inmiddels wordt aan een doorontwikkeling gewerkt die binnenkort naar buiten worden gebracht. "CO 2 is als koudemiddel in principe veel minder geschikt voor toepassing in klimaatinstallaties" In mei van dit jaar viel TripleAqua indirect in de prijzen, toen de Zeeuwse gemeente Veere werd gekroond tot Europese Warmtepompstad van het Jaar 2018 ( Heat Pump City of the Year ). De uitreiking van deze jaarlijkse award is een initiatief van de European Heat Pump Association. Voor de jury van de award was doorslaggevend dat Veere als eerste Nederlandse gemeente besloot om afscheid te nemen van aardgas, en daarbij met name ook naar zichzelf keek. Dat laatste is met name gesymboliseerd in de manier waarop het gemeentehuis van Veere, dat in Domburg staat, vorig jaar van het aardgas werd gehaald. Het gemeentehuis was ongeveer 17 jaar oud, wat betekent dat onderdelen van het pand aan renovatie toe waren, aldus Albert Cornel, vastgoedadviseur bij de Gemeente Veere. De klimaatinstallatie was er daar een van. Hij bestond uit een gasketel, drycoolers, en individuele lucht/warmtepomp-units die in het plafond van alle ruimten hingen. Het was verouderde techniek die in energetisch opzicht niet meer aansloot bij onze duurzaamheidsdoelstellingen. We zijn daarom een traject gestart om dit systeem te vervangen door een veel duurzamere variant. All-electric gemeentehuis Na een uitbestedingsprocedure waarbij marktpartijen nadrukkelijk werden gevraagd om mee te denken en met goede voorstellen te komen, koos de gemeente Veere voor een ontwerp van installateur Syntho. Het hart van de nieuwe installatie wordt gevormd door een TripleAqua-warmepomp. De nieuwe installatie is zeer energiezuinig, maakt gebruik van een natuurlijk koudemiddel en maakte het mogelijk om afscheid te nemen van de gasinstallatie, legt Cornel uit. Het gemeentehuis wordt nu all-electric verwarmd. Door de installatie van een aanzienlijk vermogen aan pv-panelen voorzien we bovendien voor het grootste deel in onze eigen elektriciteitsvraag. Om tot een goed ontwerp te komen, werkte Syntho samen met Coolmark en Uniechemie. Dit zijn betrouwbare partners waar we eerder goede ervarin-gen mee hebben opgedaan, vertelt Marco Ver- NJ 2018 11

koudemiddelen De TripleAqua-installatie bij het gemeentehuis van Veere (foto: Suzan Fotografie). beek, directeur van Synto. TripleAqua levert laagtemperatuurverwarming (28-30 graden Celsius) en hoogtemperatuurkoeling (12-18 graden Celsius) en kan zelf warmte en koeling bufferen. Daar- hoogtemperatuurverwarming met gasketels. Doordat TripleAqua gelijktijdig kan verwarmen en koelen hebben we de bestaande gasketels, drycoolers, warmtewisselaar en bijbehorende pompen kunnen vervangen door één systeem en is het pand zoals Albert Cornel al zei volledig all-electric. De ongeveer 100 verouderde decentrale warmtepompen hebben daarbij plaatsgemaakt voor de fancoils die als afgiftesysteem van de Triple Aqua dienen. Behalve dat alle klimaatfuncties nu door één systeem worden geregeld, bood de keuze voor Triple-Aqua nog een aantal andere voordelen, stelt Verbeek: Zo konden we een groot deel van het bestaande leiding- en kanalenwerk handhaven, wat aanzienlijk in de installatiekosten scheelt, en wordt een veel klimaatvriendelijker koudemiddel gebruikt. De warmtepomp, die een vermogen van 200 kilowatt heeft, werkt met het natuurlijke koudemiddel propaan. Dat laatste betekent dat uit de oude installatie ongeveer 100 kilogram R407C kon worden afgevoerd. Overigens lopen in de nieuwe situatie geen koudemiddelleidingen door het pand. Alleen buiten het pand stroomt propaan door de leidingen; binnen het pand wordt warmte en koeling met water door en naar de ruimten getransporteerd. Eindresultaat De nieuwe installatie is ruim een jaar geleden opgeleverd. Hij werkt naar tevredenheid, maar dat is ook het resultaat van een leerproces, vertelt Albert Cornel. Het is natuurlijk een hele stap om zo n grote warmtepomp toe te passen in een renovatiepro- schillende verbeterpunten in kaart gebracht. In de afgelopen winter was er bijvoorbeeld een periode met strenge kou en een sterke oostenwind, en in die situatie had de nieuwe installatie moeite om het pand op temperatuur te houden. Dat lag echter niet aan de technologie, het had vooral te maken met de verouderde, niet goed gesloten bouwschil. Met die ervaring zijn we aan de slag gegaan en we werken aan een oplossing. Over het algemeen zijn we echter heel tevreden over het resultaat van deze grote ingreep. Marco Verbeek van Syntho deelt die conclusie: Nu de installatie jaarrond heeft gedraaid, lijkt het er sterk op dat we een energiebesparing behalen die boven de contractuele doelstellingen uitkomt. Alles wijst erop dat het energiegebruik in het gemeentehuis is gedaald tot onder de 20kWh/ m²/jaar; dat is ruim onder de BENG-eis die nu voor overheidsgebouwen geldt. 12

WE ARE DencoHappel is nu FläktGroup. Onze producten verzorgen een optimaal binnenklimaat en bieden oplossingen voor precisie luchtbehandeling. Onze oplossingen filteren, ontvochtigen of bevochtigen, verwarmen of koelen de lucht en transporteren deze dan naar de juiste locatie. Wij kunnen u nu een nog breder producten- en dienstenpakket aanbieden. Bij ons vindt u steeds een energiezuinige oplossing om een optimaal binnenklimaat te garanderen, zelfs voor de meest veeleisende toepassingen! FläktGroup Netherlands B.V. stelt zijn klanten centraal en we zullen ernaar streven om u te voorzien van betere oplossingen, betere producten en uitstekende service in de komende weken, maanden en jaren. FläktGroup Netherlands B.V. Rivium Oostlaan 11 2909 LL Capelle aan den IJssel rivium.hnl@flaktgroup.com - www.flaktgroup.com - Tel. 010 235 06 06

wetgeving Tekst: Rob Groot RECHTSZAKEN OVER AANSLUITINGEN BIJ DE VERDUURZAMING VAN VASTGOED ONDERNEMERSRISICO DOOR ONDUIDELIJKHEDEN IN WET De recente wijzigingen van de Gaswet en de Elektriciteitswet uit 1998 zijn in de praktijk allesbehalve effectief. Het nieuwe stelsel is gebaseerd op verouderde opvattingen over de inrichting van het publieke energienet, en leidt tot rechtszaken en ondernemersrisico s die de verduurzaming van het Nederlands vastgoed afremmen. In het vorige week verschenen IPCC-klimaatrapport van de Verenigde Naties verklaren 91 voor- emissieniveaus binnen 12 jaar ingrijpend moeten zijn verlaagd. Lukt dat niet, dan zijn de gevolgen catastrofaal. In Nederland moeten we daarom zo snel mogelijk van het gas af en massaal overstappen op hernieuwbare energie uit wind, water, bodem, biomassa en zon. Recente wetswijzigingen moeten deze energietransitie versnellen, maar de praktijk blijkt weerbarstig. Sinds 1 juli 2018 is de nieuwe wet tot wijziging van de Gaswet en de Elektriciteitswet 1998 van kracht. Door sommige politici wordt hij enthousiast aangeprijst als De Energiewet, maar diverse rechtszaken tussen netbeheerders en duurzame ondernemers wijzen inmiddels op ernstige tekortkomingen in de wijzgingswet. In Den Haag boog de toezichthouder op de energiemarkt, de Autoriteit Consumenten en Markt (ACM), zich onlangs bijvoorbeeld over een hoogoplopend geschil tussen netbeheerder Liander en de ontwikkelaar van een bedrijfsgebouw. Elektriciteitsaansluiting In deze casus stond het duurzame bedrijfsverzamelgebouw Antraciet in Putten centraal. Directeur Aart 14

van de Kraats van JWM Putten B.V., dat het duurzame pand in eigendom heeft, legt uit: Na een brand die het oorspronkelijke gebouw in 2016 verwoestte besloten we om een duurzaam verzamelgebouw te realiseren, met zonnepanelen die gekoppeld zijn aan een centrale warmtepompinstallatie die op het dak staat. Het gebouw biedt ruimte aan tien bedrijfsunits die door de combinatie van de zonnepanelen en de warmtepomp worden verwarmd. Sinds mei 2018 hebben we hiermee al ruim 40.000 kilo CO 2 -uitstoot bespaard. Omdat Nederland van het gas af moet, besloot de ontwikkelaar om in het hele gebouw geen enkele gasaansluiting aan te leggen. Van de Kraats: We dachten dat we goed bezig waren, maar na het indienen van onze aanvraag voor een aansluiting op het publieke elektriciteitsnet werden we met forse tegenwerking van de betrokken netbeheerder Liander geconfronteerd. Liander weigerde om ons gebouw op het publieke elektriciteitsnet aan te sluiten en dwong ons om onze aanvraag juridisch aanhangig te maken bij de ACM. Volgens netbeheerder Liander was in het pand sprake van installaties die met elkaar zijn verbonden, waardoor een eigen netwerk is ontstaan. Persvoorlichter Jelle Wils van Liander: "We waren niet bereid om één enkele aansluiting voor het hele gebouw te realiseren, omdat we dachten dat een aanvraag voor een dergelijk particulier netwerk zonder zou zijn. ACM-procedure Intussen werd de gebouweigenaar van het betreffende bedrijfsverzamelgebouw door Liander voor de keus gesteld: een ACM-procedure opstarten, of kiezen voor afzonderlijke aansluitingen per installatie. Gebouweigenaar Van de Kraats: We voelden ons onder druk gezet, want individuele aansluitingen waren voor ons geen optie. Daarmee zou het hele project economisch onhaalbaar worden. Uit- De toezichthouder heeft geoordeeld dat Liander hier niet goed heeft gehandeld", bevestigt persvoorlichter Wils van Liander. "De ACM gaf aan dat Liander de genoemde voorwaarden niet had mogen stellen en een nieuwe aansluiting uitsluitend bij technische belemmeringen had mogen weigeren. Liander had ook niet om meerdere aansluitingen mo- kening. Uiteindelijk won eigenaar JWM Putten de ACM-procedure, maar het heeft de nodige kosten met zich Door lokale energieopwekking krijgt het elektriciteitsnet een steeds decentraler karakter. meegebracht, stelt directeur Van de Kraats: We hebben de zaak gewonnen, maar dit heeft ons veel tijd, geld (een kleine 25.000 euro) en juridische rompslomp gekost. Ik wil graag aan de verduurzaming van ons vastgoed bijdragen, maar op deze manier wordt het je als ondernemer niet echt gemakkelijk gemaakt. Al deze onduidelijkheden verhogen mijn ondernemersrisico. Een rondje langs verschillende andere projectontwikkelaars leert dat onduidelijkheden over de zame bouwprojecten leiden. Of een eigenaar van een bedrijfsverzamelgebouw zoals het Antraciet-gebouw in Putten recht heeft op een enkele dan wel op meerdere aansluitingen, hangt af van de vraag of het pand door de gemeente als een enkel WOZ-object of als een verzameling van afzonderlijke WOZobjecten wordt aangemerkt. Advocaat Michel Chatelin van advocatenkantoor Eversheds Sutherland, die JWM Putten BV juridische bijstand verleende, legt uit: Liander veronderstelde in deze zaak dat het bij de bedrijfsunits in het verzamelgebouw om tien afzonderlijke WOZ-objecten ging, die daarmee stuk voor stuk een eigen aansluiting zouden moeten krijgen. De ACM wees Liander er echter op dat zij als netbeheerder niet over NJ 2018 15

wetgeving - - - Oneigenlijke argumenten "Netbeheerders hebben belang bij zo veel mogelijk individuele aansluitingen". - - - - - - Overregulering - - - - - - - - - Hoger beroep - - - - - 16

Die Königsklasse onder de ventilatoren Er vaar de toekom st ZIEHL-ABEGG presenteer t de nieuwe ECblue055 - en ver volledigt de Ecblue -reeks. Ventilatoren met hoog rendement, geluidsreductie, lichtgewicht en stabiliteit voor toepassingen in o.a. warmtepompen, ventilatie, datacenterkoeling, koudetechniek en huishoudelijke ventilatie. Meer informatie: www.ziehl-abegg.nl Axiale ventilatoren: Ø van 250 tot 400 mm Radiale ventilatoren: Ø van 175 tot 250 mm NIEUW EC Voor axiale vent ilat oren van 2 5 0 t ot 400 mm EC090 EC116 EC152 Die Königsklasse Beweging door perfectie

renovatie Tekst: Hans de Vries WARMTE EN KOELING MET DRIE VERSCHILLENDE WARMTEPOMPEN DUURZAME TRANSITIE VIJFTIG JAAR OUDE KANTOORTOREN Het Piet van Dommelenhuis is een van de hoogste kantoortorens van Utrecht en een landmark in de wijk Kanaleneiland. De toren, vernoemd naar de architect die hem eind jaren zestig ontwierp, is een kleine 75 meter hoog, telt negentien etages en doet al bijna vijftig jaar dienst als onderkomen van diverse bedrijven en instellingen. Is zo n pand te verduurzamen? Een bouwteam nam de uitdaging aan. De HVAC-installaties van het Piet van Dommelenhuis zijn in de loop der tijd gedeeltelijk gemoderniseerd, terwijl een ander deel nog uit de begintijd dateert. Het pand is sinds een paar jaar aangesloten op stadswarmte, maar de koelmachines maken nog steeds gebruik van het uitgefaseerde koudemiddel R22, en de oude koeltorens vragen om veel onderhoud. De eigenaar van het Piet van Dommelenhuis, Urban Interest, stond dus voor de opgave om de koudevoorziening te vervangen. Het bedrijf legde deze vraag neer bij Eneco, dat de warmtelevering voor het pand verzorgt. De wens van Urban Interest was om de koudevoorziening te vervangen door een zo duurzaam mogelijk alternatief", vertelt Leon Stute, manager ontwikkeling bij de afdeling Decentrale Oplossingen van Eneco Warmte & Koude. "Er is voor gekozen om de conventionele koelmachines te vervangen door drie lucht/water-warmtepompen die zowel koude als warmte kunnen produceren. Daarnaast is de stadswarmteaansluiting behouden, als back-up bij een eventuele storing of bij een piekvraag in een extreem koude winter. Om het Piet van Dommelenhuis geschikt te maken voor laagtemperatuurverwarming kreeg de buitenschil een nieuwe bekleding met een hogere isolatiewaarde. Samen in bouwteam Eneco betrok vervolgens Patrick Bijkerk, accountmanager van Trane Nederland, bij het ontwerp van de koude- en warmtecentrale. De rol van uitvoerder werd vervuld door STB, technisch beheerder van de kantoortoren en preferred supplier van Urban Interest. Omdat er veel bouwkundige aanpassingen bij de renovatie kwamen kijken, is er ook nog een constructeur aan het bouwteam toegevoegd, vertelt Stute. Daarmee was het bouwteam compleet. Door de betrokken partijen is besproken hoe we dit project zouden aanpakken en wat de taakverdeling en planning zouden worden. 18

LEGIONELLABEHEER De nieuwe oplossing met warmtepompen heeft nog een extra voordeel. Volgens Edwin Koedam van STB is de kans op legionella in het pand sterk gereduceerd. Warmtepompen werken in een gesloten systeem, waardoor er geen risico op legionellabesmetting is. Bij de open koeltorens was nog waterbehandeling nodig om het legionellagevaar te remmen. Daar kwamen nogal wat chemicaliën aan te pas, dus ook in dat opzicht is deze oplossing met warmtepompen milieuvriendelijker. Vervolgens was het uiteraard zaak dat het ambitieuze duurzaamheidsproject daadwerkelijk van de grond zou komen. Het belangrijkste daarvoor was uiteraard dat alle partijen een overeenkomst met elkaar hebben getekend, benadrukt Stute. Pas dan kun je daadwerkelijk iets doen. Wij moesten dus eerst zorgen dat we een overeenkomst hadden met Urban Interest, en daarna konden we de zaken met STB en Trane regelen. Hogere isolatiewaarde Het Piet van Dommelenhuis is ontworpen in een tijd dat stoken op olie en kolen uit raakte, en centrale verwarming op gas in zwang kwam. De fysische eigenschappen van het pand zijn dan ook berekend op hoge temperaturen, waardoor laagtemperatuurverwarming tot 55 C met warmtepompen niet zomaar kan worden toegepast. Dat kon in dit geval worden opgelost door de kantoortoren van een nieuwe 'jas' te voorzien. De hele buitenste schil van De Trane Balance CMAA 087 multipipe-warmtepomp kan zowel in lucht/ water- als in water/water-modus draaien, en biedt de mogelijkheid van gelijktijdig koelen en verwarmen. het pand werd opnieuw bekleed, om een hogere isolatiewaarde te realiseren. De binnenpandige renovatie vormde eveneens een singen worden bedacht, om de deels behouden bestaande installatie geschikt te maken voor koppe- De warmtepompen van zo n 6.000 kg per stuk werden 80 meter omhoog naar het dak gehesen. Afgebeeld is de Trane CXAM 150. NJ 2018 19

renovatie TECHNISCHE GEGEVENS Vermogens en eisen: Warmtevraag gehele gebouw na isolatie: 1.400 kw Koudevraag gehele gebouw na isolatie: 1.400 kw Warmtepomp 55 C 40 C: 1.200 kw (bij > 0 C buiten) Warmtepomp 10 C 17 C: 1.400 kw (bij 30 C buiten) Stadswarmte 55 C 40 C: 1.400 kw (back-up) Gelijktijdig verwarmingsvermogen: 2.317 kw Toegepaste warmtepompen: Trane Balance multi-pipe lucht/water-warmtepomp type CMAA 087: vierpijpssysteem met de mogelijkheid van gelijktijdig koelen en verwarmen Trane omkeerbare lucht/water-warmtepomp type CXAM150 Trane omkeerbare lucht/water-warmtepomp type RTXB150 ling aan nieuwe (warmtepomp)techniek. Edwin Koedam, als projectleider vanuit STB verantwoordelijk voor de renovatie van de binneninstallaties, geeft een voorbeeld: Het pand heeft zijn bestaande luchtbehandelingskasten gehouden. Met laagtemperatuurverwarming hebben we echter een groter verwarmend oppervlak nodig. Daarom gebruiken we de koelbatterij nu ook als verwarmingsbatterij. Daarnaast zijn in de kantoren op de verschillende verdiepingen convectoren langs de gevels geplaatst om een aangenaam binnenklimaat te realiseren. Warmtepompen plaatsen De plaatsing van de drie warmtepompen vormde nog een andere uitdaging bij dit project. Patrick Bijkerk van Trane: De enige mogelijkheid was om de units op het dak te plaatsen. Dit pand heeft echter een beperkte dakoppervlakte, terwijl we wel voor negentien verdiepingen koeling en verwarming moeten leveren. Er is daarom een hele versterkte constructie opgebouwd om het gewicht van de machines te kunnen dragen. Behalve met de draagkracht van het dak kreeg het bouwteam vervolgens met de overbrugging van afstand te maken. STB maakte onder meer een nieuw 200mm-transportleidingtracé van het dak tot in de kelder. Daarbij gaat het om 75 meter aanvoer en retour, dus in totaal 150 meter transportleiding, door een smalle schacht. Leon Stute van Eneco prijst de samenwerking met Trane: Het zijn mensen die mee wil- 20

len denken en samen willen werken. Interessant was de samenwerking die we hebben gehad in de uitvoering. Zoals Patrick Bijkerk net vertelde, moesten de drie warmtepompen op een zeker moment op het dak worden geplaatst. Dit zijn apparaten van zo n 6.000 kg per stuk, die naar een hoogte van 80 meter moesten worden getakeld. Als je dat in binnenstedelijk gebied wilt doen, moet dat in de late avond en de nachtelijke uren, tussen half tien en vijf uur s morgens. Dan is het ook nog eens donker, dus je kunt wel spreken van hoogrisicohijswerkzaam- partijen prima konden uitvoeren." Gebouwbeheer Het bestaande regelsysteem van de installatie is door STB vervangen door een nieuw Priva-gebouwbeheersysteem, dat een prettig werkklimaat regelt voor de gebruikers. Trane zorgde er met het intelligente Trane Tracer SC-systeem voor dat het warme duceerd. Patrick Bijkerk: De warmtepompen hebben ieder een eigen regeling om de gevraagde setpunttemperatuur te bereiken. Het overkoepelende Trane Tracer-regelsysteem zorgt echter voor het bij- en afschakelen van de diverse warmtepompen. Het bewaakt de temperatuur en geeft eventuele storingen door aan het gebouwbeheersysteem. Door vraag (Priva-gebouwbeheersysteem) en aanbod (Trane Tracer SC-systeem) optimaal op elkaar aan te laten sluiten, is het gebouw niet alleen comfor- voor de beheerder. De nieuwe oplossing bespaart bovendien op de kosten van onderhoud en beheer. Tijdens de renovatie bleven de gebruikers van het pand gewoon doorwerken. De uitvoerders hadden te maken met toegankelijkheid van ruimten, met spullen die ergens moesten worden opgeslagen, en met het comfort dat op peil moest blijven. Edwin Koedam van STB: Omdat het pand nu is geisoleerd, kon het vermogen een stukje terug. Daardoor konden we alvast één bestaande R22-koelmachine demonteren, zonder dat dit gevolgen voor het binnenklimaat had. Verder hebben we de nieuwe installatie naast de bestaande gelegd en een omschakelmoment bepaald. Warme en koele zijde De vraag van Urban Interest was om de warmte en koude op een duurzame manier te realiseren. Maar zoals veel gebouwen heeft het Piet van Dommelenhuis vaak een warme zijde en een koele zijde, waardoor er tegelijk warmte en koude wordt gevraagd. De Trane Balance CMAA 087 multipipe-warmtepomp. Voor dit soort situaties heeft Trane een multipipewarmtepomp met vier aansluitingen ontwikkeld, stelt Patrick Bijkerk. "Daarmee kunnen we gelijktijdig of individueel warmte en koude opwekken. Deze unit zal vooral worden ingezet in het kwakkelseizoen en in het servicekoelnet. In totaal staan er op het Piet van Dommelenhuis echter drie Tranewarmtepompen. Bijkerk: Om te voldoen aan pieken in de warme- en koudevraag en te zorgen voor omkeerbare warmtepompen aan het systeem toegevoegd. Hij stelt dat de keuze van drie verschillende warmtepompen het resultaat is van berekeningen: Dit bleek de hoogst renderende oplossing. De mul- ter/water-modus draait, en de RTXB en CXAM zijn er voor het opvangen van de pieken en het verbeteren van het rendement. Je moet bij dit soort projecten rekening houden met de minimale en maximale koel- en warmtelast van het gebouw en met het opgesteld vermogen. De vermogensstappen moeten daar zo goed mogelijk op zijn afgestemd. Ook moet je er rekening mee houden dat er warmte en koude kan worden geleverd tijdens onderhoud en eventuele storingen. Om de warmtepompen in een optimale conditie te houden, gaat Trane Nederland zelf het onderhoud van deze machines verrichten. Meer informatie Patrick Bijkerk (Trane) T: 06-51330772 I: www.trane.com/nl E: patrick.bijkerk@trane.com NJ 2018 21

congres Tekst: Uko Reinders CONGRES FUTUREPROOF KLIMAATTECHNIEK OP 29 NOVEMBER: ANTICIPEREN OP VERANDERING IN UTILITEITSBOUW Er verandert veel op het gebied van klimaattechniek voor de utiliteitsbouw. De energieprestaties van gebouwen moeten omhoog en de eisen voor luchtkwaliteit worden strenger. Op het congres Futureproof Klimaattechniek, dat op 29 november plaatsvindt in Utrecht, staat de vraag centraal hoe klimaatinstallaties hieraan kunnen bijdragen. Voor het congres, dat wordt georganiseerd door RCC Koude & Luchtbehandeling en de KNVvK, zijn inspirerende sprekers aangetrokken die de essentie van de genoemde ontwikkeling bespreken. Zo wordt bijvoorbeeld ingegaan op de vraag wat de aanscherping van wet- en regelgeving betekent voor klimaatinstallaties. Een ander onderwerp dat aan de orde komt, betreft de toenemende kwaliteitseisen die gebouweigenaren en werkgevers stellen ten aanzien van binnenlucht. Klimaatinstallaties kunnen ervoor zorgen dat optimaal aan die eisen wordt voldaan. Op het congres komen de laatste ontwikkelingen op dit gebied aan bod. Ook koudemiddelen vormen een belangrijk thema. Fabrikanten werken aan verlaging van de GWPwaarde, zoals met de overstap naar R32 en HFO s. Veel van de nieuwe middelen vallen echter in de A2L-categorie die aangeeft dat ze licht ontvlambaar zijn. Tijdens het congres wordt ingegaan op extra veiligheidsmaatregelen die ervoor zorgen dat ze toch probleemloos kunnen worden ingezet, ook in grote installaties. Plenair programma Het inhoudelijke programma van het congres bestaat uit een aantal plenaire hoofdsprekers, en twee deelsessies. Een overzicht van de presentaties op het hoofdpodium: 1. Energieprestatie in de (nabije) toekomst Woningen moeten in de nabije toekomst voldoen aan BENG, utiliteitsgebouwen moeten minimaal energielabel C hebben. Dit is onderdeel van de route naar 2050 waarin gefaseerd van fossiele naar hernieuwbare energie wordt overgestapt. Wat heeft dit voor invloed op de opwekkers van energie voor verwarming, tapwater en koeling? Spreker: Gertjan Vons (Nieman Raadgevende Ingenieurs) Gertjan Vons is specialist op het gebied van Energie en Duurzaamheid. Door zijn bouwkundige achtergrond en ervaring in de installatietechniek benadert hij energievraagstukken integraal: bouwkundig en installatietechnisch. 2. Gezonde gebouwen, productiviteit bevorderende installaties: time to act! In deze presentatie worden de laatste wetenschappelijke inzichten ten aanzien van de relatie tussen de kwaliteit van het binnenklimaat, productiviteit en klimaatinstallaties gedeeld. Daarnaast komt het gezondheidslabel voor gebouwen WELL aan de orde, evenals het nieuwe PvE voor gezonde kantoren. Spreker: Atze Boerstra (BBA binnenmilieu) Atze Boerstra behaalde een masterdiploma Werktuigbouwkunde aan de TU Delft bij de afdeling Klimaatbeheersing. Als oprichter van onderzoeks- en adviesbureau BBA binnenmilieu combineert hij zijn passie voor het binnenmilieu met zijn visie: 'een gezonde en comfortabele werk- en leefomgeving garanderen door de gebruiker centraal te stellen'. 3. Kansrijke mogelijkheden op verduurzaming van de bestaande gebouwde omgeving Met behulp van een vergelijkingsmethode op basis van de minimaal benodigde investering en de potentie om CO 2 -uitstoot te voorkomen, wordt per situatie bepaald welke duurzame propositie voor warmte- en koudelevering kan worden toegepast in de bestaande bebouwde omgeving. 22

DAGVOORZITTER: TALITHA MUUSSE Het congres Futureproof Klimaattechniek wordt voorgezeten door Talitha Muusse. Muusse deed haar ervaring met duurzaamheid op bij MVO Nederland, eerst als stagiair en projectmedewerker en momenteel als lid van de Raad van Toezicht. Hiermee was ze de jongste commissaris van Nederland. Talitha studeerde als Bedrijfskundige af aan de Eramus Universiteit Rotterdam op het onderwerp 'Duurzaam Leiderschap van de Millennial Generatie'. Als ondernemer is zij een van de oprichters van de Duurzame Jonge 100, een platform voor jonge duurzame ondernemers en professionals. Madeleine Bolle Photography Spreker: Ad van Bokhoven (KWA adviseurs) Ad van Bokhoven is een breed geïnteresseerde adviseur die gaat voor een duurzame inrichting van onze leefomgeving. Met zijn kennis over klimaatverandering, duurzame energietechnieken en het herkennen van energiebesparingen, draagt hij graag een steentje bij om deze wereld weer in goede conditie te krijgen. 4. Futureproof klimaattechniek: All Electric-All Air-VAV Gedreven door de Ecodesign-regelgeving voor energiezuinige ventilatieproducten is het mogelijk om duurzame & gezonde klimaatinstallaties te ontwerpen op basis van All Electric All Air VAV. Gasloze gezonde gebouwen met voldoende verse lucht per persoon, wie wil dat niet? Spreker: Ing. Toine van den Boomen (Systemair) Toine van den Boomen deed na zijn basisopleiding HTS Natuurkunde vijf jaar fundamenteel klimaatonderzoek in de champignonteelt, en deed ervaring op als accountmanager, projectadviseur en zelfstandig adviseur op het gebied van energiemonitoring en energiebesparing. Sinds 2014 is hij technisch adviseur bij Systemair. 5. Koudemiddelen met lage GWP betekenen soms grotere verantwoordelijkheden demiddelen met een lagere GWP-waarde. Deze koudemiddelen kunnen eigenschappen hebben zoals drijvend vermogen. Wat betekent dit voor de gebouweigenaar? Spreker: Lieke Koets (Energie Consult Holland) Lieke Koets is afgestudeerd als milieukundige en hoger veiligheidskundige. Sinds 1997 is ze werkzaam bij ECH, waar zij advies geeft op het gebied van milieu en veiligheid. Daarnaast verzorgt ze trainingen, is ze docent aan de Post-HBO Koudetechniek en de Hogeschool Utrecht, en betrokken bij het opstellen van PGS 13 en NPR 7600. Keuzesessies Naast de sprekers op het hoofdpodium is er een ronde met twee keuzesessies: Energie besparen met goed inregelen, en Natuurlijke koudemiddelen voor klimaatinstallaties. Meer informatie hierover vindt u op de congreswebsite, waarvan het adres - samen met meer praktische informatie - in het kader hieronder staat. PRAKTISCHE INFORMATIE Locatie: Jaarbeurs MeetUp, Jaarbeursplein, 3521 AL Utrecht. Bereikbaarheid: Voor de autorijders er is ruim voldoende parkeergelegenheid. De nabijheid van Utrecht CS maakt de congreslocatie ook prima bereikbaar met openbaar vervoer. Datum en tijd: Het conges vindt plaats op donderdag 29 november. De inloop is van 15.30 tot 16.00 uur, waarna de lezingen beginnen. Met een onderbreking van een korte pauze staat er om 18.30 uur een dinnerbuffet voor u klaar. Om 20.45 uur eindigt het lezingprogramma, waarna de borrel kan beginnen. Website: www.futureproofklimaattechniek.nl NJ 2018 23

VECTIOS ROOFTOP Ademt kwaliteit uit! Hoge energie efficiëntie Zeer grote systeem flexibiliteit Hoogwaardig kwaliteit en voor onderhoud makkelijk toegankelijk Uitgebreide opties Geavanceerd regelsysteem ciat.nl VERHUUR VAN KOELING EN STROOM Bel voor al uw koel vragen: 035-62 80 377 Fax 035-62 80 379 info@easycool.nl www.easycool.nl Luchtgekoelde chillers Verrijdbare airconditioners Luchtbehandeling Luchtgekoelde dakunits Computerunits Koelcontainers Koeltorens Dieselgeneratoren SuperSilent Brandstoftanks Aansluitkabel Verdeelkasten Transformatoren Appendages Specials

binnenklimaat Tekst: Martijn Louws WELL-CERTIFICERING FOCUST OP HET WELZIJN VAN DE MENS IN GEBOUWEN LIEVER STRALINGSWARMTE DAN CONVENTIEWARMTE A - - - - - - - Duurzaamheid als hygiënefactor - - - - - - - NJ 2018 25

binnenklimaat enten; ook design, duurzaamheid en klimaatinstallaties spelen een rol. WELL kan al deze elementen beïnvloeden. Daardoor helpt het gebouweigenaren bij het aantrekken van huurders die hoge standaarden belangrijk vinden als het gaat om luchtkwaliteit en thermisch en akoestisch comfort. Om de tafel Volgens Habraken is het voor het optimaal implementeren van de WELL-standaard belangrijk bij bestaande bouw dat alle partijen vroeg met elkaar om de tafel zitten. Daarbij gaat het met name om de gebouweigenaar, gebouwbeheerder en facilitair manager, aangevuld met een gespecialiseerde adviseur die ervoor zorgt dat WELL bij alle betrokkenen 'top of mind' blijft. Bij renovatietrajecten (of nieuwbouw) moet zelfs het hele ontwerpteam continu met elkaar in overleg over WELL. Habraken: Dat geldt zowel voor als tijdens en na de implementatie. Vooraf bepaal je gezamenlijk de richting en de onderdelen die van belang zijn. Via een analyse wordt bijvoorbeeld inzichtelijk in welke mate het gebouw en het interieur bijdragen aan de gezondheid en het welzijn van de medewerkers, en waar ruimte voor verbetering is. WELL onderscheidt tien thema s: luchtkwaliteit, licht, thermisch en akoestisch comfort, waterkwaliteit, voeding, materiaalgebruik, WAAR KOMT WELL VANDAAN? De WELL Building Standard is ontwikkeld door een Amerikaanse organisatie. Hij is samengesteld uit eisen die voor een gezonde en comfortabele werkomgeving moeten zorgen. In 2014 is WELL overgedragen aan het International WELL Building Institute (IWBI). Het keurmerk is het resultaat van een zeven jaar durend onderzoek naar het effect van werkplekgerelateerde factoren op welzijn. Alleen aspecten waarvoor voldoende wetenschappelijk bewijs werd gevonden voor positieve comfort- en gezondheidseffecten zijn in de standaard opgenomen. Vervolgens is er drie jaar 'peer review' uitgevoerd door gerenommeerde artsen, wetenschappers en professionals uit de industrie. Het resultaat is een norm met op bewijs gefundeerde prestatieeisen voor een gezonde en comfortabele werkomgeving. De WELL Building Standard stelt niet alleen eisen aan onderwerpen als luchtkwaliteit, licht en thermisch en akoestisch comfort, maar ook aan aspecten als waterkwaliteit, voeding, beweging en activiteit en geestelijke gezondheid. Tim Habraken, Associate Director Sustainability bij strategisch adviesbureau CBRE. geestelijke gezondheid, beweging en activiteit. Na de implementatie is het volgens de nieuwste nor- tinu wordt gemonitord wat bijvoorbeeld de luchtkwaliteit is. Zo kan tijdig worden bijgestuurd, en in overleg met alle betrokken partijen worden besloten om bijvoorbeeld het onderhoudscontract of het MJOP daarop aan te passen. Nu worden er vooraf bij het ontwerp zaken in het onderhoudscontract opgenomen die bijvoorbeeld voor het welzijn van de medewerkers minder van belang zijn, en worden tegelijkertijd zaken weggelaten die juist wel van belang zijn voor de gezondheid van de mens in het pand, aldus Habraken. Afgiftesysteem bouwen dat aanpassingen worden doorgevoerd Via een analyse wordt inzichtelijk in welke mate het gebouw en het interieur bijdragen aan gezondheid en welzijn van medewerkers. 26

WELL IN NEDERLAND Nederland kent officieel nog geen enkel gebouw dat de WELL-certificering heeft. Maar daar komt binnenkort verandering in. In Rotterdam wordt hoogstwaarschijnlijk nog dit jaar het eerste WELLgebouw opgeleverd. De laatste testresultaten worden binnenkort beschikbaar. Als ze positief uitvallen, is de WELL-certificering zo goed als rond. aan het onderhoud van de systemen, aan de systemen zelf en aan het interieur. Neem de luchtkwaliteit. Binnen WELL wordt vooral gekeken naar het afgiftesysteem. Wat is prettig en comfortabel voor de pandgebruikers? Als je dat onderzoekt, blijkt dat stralingswarmte de voorkeur geniet boven convectiewarmte, vertelt Habraken. Hij zegt dat het binnenklimaat en de luchtkwaliteit een belangrijke rol spelen binnen WELL. Materialen met lage emissies naar de binnenlucht, veel interieurbeplanting en een ventilatiesysteem dat de ruime voorziet van WELL positief beoordeeld. De focus is logisch. De een gebouw, maar zorgt ook voor de verbetering van het gebruik van de werkplek. Niet het gebouw, maar de mens in het gebouw staat centraal. WELL kan een integraal onderdeel zijn van de herpositioneringsstrategie voor kantoorgebouwen. Meer informatie www.cbre.nl -JETsystemen Toepassingsgebieden JETsystemen; fabriekshallen en lashallen, magazijnen en distributiecentra, voedselverwerkende industrie, sporthallen en zwembaden, concertzalen, theaters en discotheken, multifunctionele evenementenhallen, winkels, bouwmarkten, atria en binnentuinen, kantoorruimten, scholen, klaslokalen, horeca, kerken. LUCHTDISTRIBUTIE OP MAAT PROJECTMATIGE AANPAK LUCHTVERDELING OP MAAT SNELLE INSTALLATIE LAAG ENERGIEVERBRUIK WEINIG TRANSPORTKANALEN NODIG TOCHTVRIJ EN HOMOGEEN KLIMAAT HOOGINDUCEREND SYSTEEM INCLUSIEF INBEDRIJFSTELLING ONDERHOUDSVRIJ GESCHIKT VOOR KOELING, VERWARMING EN VENTILATIE Smitsair JETsystemen B.V. Tel. 0297-564455 Fax 0297-569296 e-mail: jetsystemen@smitsair.nl internet: www.smitsair.nl NJ 2018 27

bevochtiging Tekst: Hans van Garderen Bevochtiging met schone lucht in operatiekamers Goede luchtkwaliteit is essentieel voor operatiekamers. Daarbij gaat het niet alleen om de reinheid, maar ook om de luchtvochtigheid. Vaak is bevochtiging van de lucht nodig, maar daarbij kunnen ook bacteriën in de lucht worden gebracht. Een gepatenteerd adiabatisch bevochtigingssysteem sluit die kans op contaminatie uit. Schematische weergave van een luchtbehandeiingssysteem met adiabatische bevochtiging. Droge lucht onttrekt vocht uit alle mogelijke bronnen die in een ruimte aanwezig zijn. In een operatiekamer gaat het daarbij ook om de aanwezige patiënten. De slijmvliezen in de neus en de keel drogen uit, waardoor patiënten vatbaar worden voor infecties. Ook lichaamsweefsels die tijdens operaties bloot komen te liggen, drogen uit. Dit kan korstvorming ten gevolge van gestold bloed in de hand werken. Onderzoeken waarin twee gelijkwaardige verpleegafdelingen - één met en één zonder bevochtiging - met elkaar werden vergeleken, toonden aan dat in de verpleegafdeling zonder bevochtiging aanzienlijk meer infecties tijdens het verblijf in het ziekenhuis voorkwamen dan in de verpleegafdeling zonder bevochtiging. Het gevolg was dat op de niet-bevochtigde verpleegafdeling de gemiddelde verblijftijd en het aantal nabehandelingen aanzienlijk hoger lag. Een ander potentieel gevaar in operatiekamers is het risico op statische-elektriciteitsschokken, dat reëel wordt zodra de relatieve vochtigheid onder de 40 procent zakt. De onverwachte schokken die ontstaan bij een plotselinge elektrostatische ontlading kunnen mogelijk beschadigende en gevaarlijke gevolgen hebben tijdens een operatie. In dit verband moet ook rekening worden gehouden met de risico's van elektrostatische vonken bij het gebruik van de brandbare gassen voor anesthesie. Ook de vochtigheid in kraam- en verloskundige afdelingen moet altijd op peil worden gehouden, aangezien baby's bijzonder gevoelig zijn voor droge lucht. En een lage relatieve vochtigheid kan ook de toestand van patienten met ademhalingsproblemen aanzienlijk verslechteren. Adiabatische bevochtiging Om de vochtigheid op peil te houden, worden adiabatische bevochtigingsystemen gebruikt. Ze wer- 28

ken met hogedrukverneveling of zogenaamde bevochtigingspakketten. Van deze technologieën kan echter niet voor 100 procent worden gegarandeerd dat ze bacterievrij functioneren. Vaak wordt hierbij de norm VDI6022 als bewijs van hygiëne genoemd, maar deze norm geeft geen garantie omtrent bacterievrij functioneren. Hij zegt eigenlijk alleen iets over het benodigde onderhoud aan deze systemen. Ondanks dat hogedruk- en pakketbevochtigers veelal gevoed worden door osmosewater garandeert dit geen bacterievrij functioneren. Osmosesyste- zijn aangevoerd door het luchtbehandelingssysteem kunnen in de bevochtigingsnevel terechtkomen. De cent afvangen van druppels waarin zich bacteriën kunnen bevinden onmogelijk. Hierdoor kunnen bacteriën zich door het ziekenhuis verspreiden. Pakketbevochtigers zijn veelal voorzien van een wateropvangbak waaruit het water wordt opgepompt en wordt (her)gebruikt voor bevochtiging. Met de relatief hogere luchttemperaturen die zijn benodigd voor adiabatische bevochtiging ontstaat hier een ideale voedingsbodem voor bacteriegroei. Deze bacteriën kunnen via het luchtbehandelingssysteem verder worden verspreid. Volledig bacterievrij Een gepatenteerd adiabatische bevochtigingssysteem, de Condair DL, kan echter wel 100 procent hygiënisch en bacterievrij functioneren, zodat besmettingsgevaar is uitgesloten. Deze bevochtiger zorgt er niet alleen voor dat het toegevoerde water bacterievrij is, maar ook dat dit zo blijft. Door in het toevoerwater van de bevochtiger zeer kleine hoeveelheden zilver toe te voegen (minder dan 0,02 procent van de wettelijk toegestane waarde) wordt het water steriel gemaakt en worden ook de bacteriën die via het luchtbehandelingssysteem worden aangevoerd onschadelijk gemaakt. De 'druppelvanger' van deze bevochtiger is van keramisch materiaal gemaakt. Doordat het systeem met lagedrukverneveling werkt, is doorslag van nevel uitgesloten en kan er zich na de bevochtigingssectie geen waternevel meer bevinden. De keramische druppelvanger/ naverdamper heeft bovendien de unieke eigenschap dat de lucht door de zilverafzetting op de keramische platen extra wordt gezuiverd van bacteriën, zelfs wanneer de bevochtiger niet in werking is. Deze bevochtiger is langdurig en uitvoerig getest geven. Geen enkele andere adiabatische bevochtigingstechnologie heeft deze test kunnen doorstaan. De Condair DL is hierdoor als enig systeem geschikt voor adiabatische luchtbevochtiging in ziekenhuizen en operatiekamers. Duurzame bronnen In de meeste ziekenhuizen wordt stoom gebruikt voor bevochtiging. Dit stoom wordt elektrisch of middels gasgestookte toestellen opgewekt. De productie van stoom kost veel energie, en het kan niet met duurzame bronnen zoals bijvoorbeeld warmtepompen worden gemaakt. Bij adiabatische bevochtiging wordt er vooraf geen energie in het water gebracht en wordt koud water verneveld in het kanaal of de luchtbehandelingskast. Om te verdampen, onttrekt het koude water energie (warmte) uit de lucht. De warmte die hiervoor nodig is, kan wel met duurzame bronnen, bijvoorbeeld een warmtepomp, worden opgewekt. Vaak is de benodigde energie echter al aanwezig door interne opwarming van het ziekenhuis en hoeft er zelfs geen energie te worden toegevoegd. In het geval dat het gebouw moet worden gekoeld heeft adiabatische bevochtiging zelfs een besparing op de benodigde koelenergie tot gevolg. Adiabatische bevochtiging bespaart daarom aanzienlijk op de energiekosten, is duurzaam en draagt daarmee bij aan reductie van de CO 2 -footprint. Meer informatie www.condair.nl De Condair DL. Over de auteur Hans van Garderen is directeur van Condair NJ 2018 29

luchtbehandeling Tekst: Bianca Luigjes (Systemair) REVISIE LUCHTBEHANDELINGS- INSTALLATIE IN RIJKSMONUMENT Het voormalige pand van V&D in Haarlem is sinds kort in gebruik als vestiging van de Canadese warenhuisketen Hudson s Bay. Voordat Hudson s Bay erin trok, is het rijksmonument grondig gerenoveerd, waarbij er nadrukkelijk voor werd gezorgd dat authentieke elementen weer tot hun recht kwamen. Een belangrijke ingreep betrof de luchtbehandelinginstallatie. Voor het eerst sinds Hudson s Bay Company in 1670 werd opgericht, vestigde het warenhuis zich vorig jaar buiten de landsgrenzen van Canada. De keten opende dertien nieuwe warenhuizen in Nederland, volledig toegespitst op de Nederlandse markt. In Haarlem opende Hudson s Bay begin april de deuren. Rein Tempert, directeur van Van de Fliert Techniek, werd in december 2017 voor het eerst benaderd over deze vestiging. Budget en ruimte waren bepalende factoren in dit spe- gekozen voor renovatie, ook van de luchtbehandelingsinstallatie uit 1978. Op verzoek van Van de Fliert nam Systemair de situatie ter plaatse op. Elk van de in totaal acht verdiepingen van het winkelpand was voorzien van twee luchtbehandelingsunits. Systemair heeft op basis van zijn bevindin- gen een advies uitgebracht voor de uit te voeren renovatiewerkzaamheden. Door de veranderde Europese Ecodesign-regelgeving (EU-verordening 1253/2014) worden alle nieuw te ontwerpen en te bouwen luchtbehandelingsunits fysiek een stuk gro- ruimte voor. Renovatie bood echter een uitstekend alternatief en was ook qua investering veel minder ingrijpend. Doordat we ervoor kozen om de complete installatie te renoveren, wisten we een aanzienlijke besparing voor Hudson s Bay te realiseren. 'Samenwerken aan resultaat' snel schakelen en dat is precies wat we nodig hebben. Alle luchtbehandelingsunits zijn door de mon- 30

teurs van Systemair grondig nagelopen. De koelen verwarmingsbatterijen zijn schoongemaakt, er ren zijn gerenoveerd. Zo zijn onder andere de ventilatorlagers, V-snaaraandrijving en motorlagers vervangen. Zeker bij de oude slakkenhuizen is dat heel goed te doen. Volgens Tempert is alleen de regeltechniek vervangen: Er is gekozen voor recirculatie op basis van CO 2, en er is modernere regeltechniek ingebouwd. Hiermee is de bediening veel eenvoudiger geworden, kunnen we de installatie op afstand beheren en kan het klimaat op basis van CO 2 -niveau per verdieping worden gestuurd. Zelfs met de hete zomer van dit jaar realiseerde de winkel met gemak de gewenste temperatuur. Terugblikkend stelt hij dat de uitdaging bij dit werk vooral in het bouwkundige deel van de installatietechniek zat. Ik haal er veel voldoening uit als een project met een krappe planning en uitdagende techniek op tijd en naar tevredenheid wordt opgeleverd. Dat is voor mij het resultaat van ultieme samenwerking. SNEL SCHAKELEN Vijf jaar geleden startte Van de Fliert Techniek met twee man, maar inmiddels heeft het bedrijf vijftien mensen in vaste dienst, aldus directeur Rein Tempert. Daaromheen hebben we een flexibele schil van collegabedrijven en zzp ers. Samen met Bouwbedrijf Van de Fliert bieden we een totaalconcept in retail(ver) bouw. Door de combinatie van bouwbedrijf en installatietechniek bieden we meerwaarde, want alle disciplines zijn in één hand. Tempert noemt de retail een aparte tak van sport : Ik vergelijk collega s in de utiliteit vaak met marathonlopers. Wij zijn eerder sprinters; in de retail moet snel worden geschakeld. Een project dat in een week klaar moet zijn is geen uitzondering. Met goede voorbereiding is het echter mogelijk. Daarmee kom je niet voor verrassingen te staan en lever je ondanks de snelheid toch een kwalitatief goed product. Van de Fliert werkt voor grote namen als de Plus- en Coopsupermarkten, McDonald's en Hudson s Bay, en hoeft nauwelijks aan acquisitie te doen. Regelmatig worden we door adviseurs meegenomen om een project te beoordelen. Dat komt omdat resultaat zichzelf bewijst, denk ik. In oktober en november kunt u deelnemen aan de LG/Centercon Warmtepomp Roadshow. Maar liefst 12 inspirerende en praktische ontbijtsessies waarin wij onze kennis graag met u delen. Verkooptips. Voor installateurs en adviseurs. Kennis delen. Welke capaciteit moet u selecteren, hoe groot moet uw buffervat zijn en waar moet u op letten bij een afgiftesysteem? Wetgeving gasloos bouwen. Meest gestelde vragen over de warmtepomp. Presenteren product line-up. Wanneer biedt u welk product aan. Aanmelden kan gratis via lgklimaat.nl/roadshow NJ 2018 31

airconditioning Tekst: Anton DIjksma NIEUWE SYSTEMEN KOMEN TEGEMOET AAN BEZWAAR ROND GELUID EN ESTHETHIEK AIRCONDITIONING MET EEN ONZICHTBARE BUITENUNIT Veruit de meeste kleinere airconditioningsystemen worden geleverd in een zogeheten split-uitvoering. Daarbij wordt de verdamper in een bekasting buiten het pand opgesteld. In sommige gevallen levert dit bezwaren op; de buitenunit kan geluidsoverlast veroorzaken of storend in het zicht staan. Nieuwe, letterlijk onzichtbare, airconditioningsystemen bieden een oplossing. In de oudheid kende men al primitieve koelsystemen, maar 1902 bracht de doorbraak van de moderne airconditioner. Door de jaren heen werd pressoren, er werden milieuvriendelijkere koudemiddelen toegepast en invertertechniek zorgde voor een sterke reductie in energiegebruik. Bovendien werden airconditioners steeds meer als omkeerbare warmtepompen ontwikkeld die zowel in koeling als verwarming voorzien. Veruit de meest toegepaste airconditioners zijn splitunits, waarbij het systeem is opgesplitst in een binnenunit met (verdamper)warmtewisselaar en een buitenunit met compressor, (condensor)warmtewisselaar en expansieorgaan. Onzichtbare systemen In alle gevallen is het bij de huidige splitsysteemairconditioners noodzakelijk om de buitenunit daadwerkelijk buiten op te stellen. Dit betekent dat de unit hoe dan ook in het zicht staat. Dat levert esthetische bezwaren, en er kan overlast ontstaan door de geluidsbron die de buitenunit met zich meebrengt. Zogeheten onzichtbare airconditioners bieden hier een oplossing voor. Western Airconditioning is een van de partijen die dit type airconditioners levert, onder de naam invisibles. Deze systemen bieden de mogelijkheid om airconditioning te plaatsen in situaties waar dat tot nu toe ondenkbaar was omdat de buitenunit op onoverkomelijke bezwaren stuitte. Denk bijvoorbeeld aan monumentale panden, winkels en winkelcentra zonder buitenlocatie, inpandige appartementen of woningen met hoogstaande architectuur. De 'invisible' systemen van Western kennen twee uitvoeringen; de luchtgekoelde ELFO en de watergekoelde IDRA. Luchtgekoeld: ELFO De ELFO-range bestaat uit een buitenunit die speciaal is ontwikkeld is voor binnenopstelling. In plaats van een conventionele axiaalventilator om de benodigde geforceerde lucht over de condensorbatterij te leiden, is de unit voorzien van een radiaal- of centrifugaalventilator. Met deze ventilator kan de unit via twee of vier ronde luchtkanalen worden aangesloten op de buitenmuur, met aan de buitenzijde van de muur twee of vier ronde roosters. De afstand tussen de unit en de muur kan maximaal 1 meter bedragen. Als optie is een externe kanaalventilator leverbaar waarmee de afstand tot 5 meter kan worden verlengd. Dit geeft uiter- tenunit ten opzichte van de buitenmuur. Ook zijn er ronde geluiddempers leverbaar, voor reductie van de geluidsproductie naar buiten. De ELFO-range is beschikbaar in een single-uitvoering en als multi- De ELFO-buitenunit voor binnenopstelling. 32

systeem. Op de single-uitvoering kan één binnnenunit met een koelvermogen van 3,5 of 5,2 kw worden aangesloten. Op de multisysteemversie kunnen twee of drie binnenunits worden aangesloten. Deze multi-units zijn leverbaar met vermogens van 3,8 kw, 5,4 kw en 6,8 kw. Watergekoeld: IDRA De IDRA-range bestaat uit een watergekoelde buitenunit die binnen kan worden opgesteld, op elke beschikbare en geschikte plek. Die locatie hoeft niet bij een buitenmuur te zijn, want voor het afvoeren van de condensorwarmte wordt geen lucht maar water gebruikt. In de compacte omkasting van de IDRA-unit zijn de compressor, watergekoelde condensor en benodigde regeltechniek ingebouwd. Standaard is een waterregelventiel gemonteerd, waardoor het systeem blijft functioneren zolang de toevoerwatertemperatuur boven de 8 C blijft. De binnenzijde van de omkasting van de unit is voorzien van akoestische isolatie, zodat het geluidsniveau laag blijft. Dankzij slimme regeltechniek blijft het waterverbruik van de unit zeer beperkt. Het is ook mogelijk om de IDRA-unit aan te sluiten op een gesloten ringleiding, een concept dat veel wordt toegepast in grote winkelcentra met individuele ACsystemen. Net als de ELFO-range is ook de IDRArange beschikbaar in een single-uitvoering en als multisysteem. Op de single-uitvoering kan één binnenunit worden aangesloten met een koelvermogen van 3,8 kw, 5,4 kw of 6,8 kw. Op de multisysteemversie kunnen twee, drie of zelfs vier binnenunits worden aangesloten, leverbaar in koelvermogens van 5,5 kw, 7,4 kw en 8,5 kw. De IDRA-range is bovendien leverbaar met een ultracompacte buitenunit (Piccolo) met een afmeting van 405 x 235 x 432 mm. Deze buitenunit kan in een kleine ruimte worden geplaatst, zoals een keukenkast, trapkast of vliering. De multisysteemversie van de IDRA. Uiteenlopende binnenunits Zowel bij de ELFO- als de IDRA-range wordt in alle gevallen gebruikgemaakt van DC-invertercompressoren en zijn de units uitgevoerd als warmtepomp (koelen of verwarmen). Ze zijn voorgevuld met koudemiddel tot en met 5 meter koelleidingwerk. Beide ranges kunnen worden gecombineerd met een uiteenlopend scala aan binnenunits. Voor montage hoog aan de wand zijn vijf bouwgroottes beschikbaar met koelvermogens van 2 tot 6,45 kw, allemaal voorzien van infraroodbediening. Voor montage in een verlaagd plafond zijn twee uitvoeringen beschikbaar. Enerzijds gaat het daarbij om cassetteunits met koelvermogens van 3,5 tot 10,5 kw, voorzien van 4-zijdige uitblaas en een condens(lift) pomp, anderzijds om kanaalunits met koelvermogens van 2,7 tot 7,0 kw met bedrade wandbediening. Als de in split uitgevoerde installaties niet mogelijk zijn, kan ook nog worden gekozen voor een monoblok-uitvoering. Daarbij zijn alle componenten voor koelen of verwarmen in één omkasting geplaatst. Deze unit moet direct tegen de buitenmuur worden geplaatst, waarbij voor de benodigde condensorlucht twee ronde gaten in de muur worden aangebracht. Ook hierbij geldt dat buiten alleen twee ronde roosters zichtbaar zijn. De monoblokunits kunnen worden geleverd in een lagewanduitvoering met een koelvermogen van 2,6 of 3,5 kw, en in een hogewanduitvoering met een koelvermogen van 2,3 kw. Over de auteur Anton Dijksma is Product & Quality Manager bij Western Airconditioning. Meer informatie www.western.nl NJ 2018 33

adiabatische koeling Tekst: Oxycom AANGENAAM WERKEN DANKZIJ TWEETRAPS ADIABATISCHE KOELING FRISSE LUCHT EN OPTIMALE TEMPERATUUR IN ÉÉN De productie van metalen onderdelen voor bijvoorbeeld hydraulische cilinders en schokdempers vergt veel nauwkeurigheid. Het is daarom belangrijk dat de mensen en machines die deze onderdelen maken, onder optimale omstandigheden werken. Voor metaalbewerkingsbedrijf BMI-Thegon in Baak was het reden om naar mogelijkheden te zoeken om het binnenklimaat te verbeteren. Totaalinstallateur Verhey Toldijk komt al jaren bij BMI-Thegon over de vloer. BMI-Thegon had problemen met hun binnenklimaat en vroeg ons om een oplossing te vinden, vertelt Joeri Mars, projectleider bij Verhey. De problemen werden veroorzaakt door hun machines die snijolie gebruiken en veel warmte produceren. Omdat het om omstandigheden ging die voor ons geen dagelijkse kost zijn, hebben we technische groothandel Rensa ingeschakeld om mee te denken. Harold Groot Roessink, directeur van BMI-Thegon vult Mars aan: We wilden luchtbehandeling in onze hallen die het binnenklimaat moest verbeteren en bovendien energiezuinig moest zijn. In de zomer kan de temperatuur er oplopen tot 35, soms zelfs 38 graden Celsius. Die omstandigheden zijn demotiverend voor het personeel. Bovendien hebben we met toleranties te maken die bij hoge temperaturen onder druk komen te staan. Luchttoevoer- en afvoer in één De oplossing werd gevonden in adiabatische koeling met de IntrCooll van Oxycom. Voor de leverancier is het één van de eerste projecten op deze schaal in Nederland. Toevallig werd de oplossing vanuit twee kanten aangedragen: technische groothandel Rensa was zich in het klimaatsysteem aan het verdiepen, en daarnaast was Harold Groot Roessink van BMI-Thegon zelf ook al bekend met Oxycom. Dimitri Holtkuile, accountmanager Techniek bij Rensa: Aanvankelijk zijn we uitgegaan van puntafzuiging met WTW. Vanwege de vraag naar koeling kwamen we echter bij deze oplossing terecht. De IntrCooll is een gescheiden luchttoevoer- en afvoersysteem, zodat we er twee vliegen in één klap mee slaan. Door de dubbele werking is het systeem met name geschikt voor bijvoorbeeld transportoverslag, evenementhallen en productiebedrijven. De productiehal van metaalbewerkingsbedrijf BMI-Thegon. De IntrCooll-unit van Oxycom. 34

De vier units op het dak van de centrale hal. Energiezuinige koeling Het IntrCooll-systeem van Oxycom werkt op basis van adiabatische koeling, een natuurlijk proces. Er kan een vergelijking worden gemaakt met de manier waarop soms in woestijngebied wordt gekoeld. Daarbij worden natte doeken opgehangen voor de ingang van een tent. Wanneer de wind door de natte doeken blaast, vindt er verdamping plaats. Zo wordt de warmte uit de lucht onttrokken en ontstaat er koelere lucht. De IntrCooll werkt in de basis op dezelfde manier: buitenlucht wordt met behulp van gerecirculeerd water gekoeld in een warmtewisselaar, zonder dat de lucht extra vochtig wordt. De IntrCooll gebruikt daarbij aanzienlijk minder energie dan conventionele airconditioning, en het systeem zorgt voor aanvoer van frisse buitenlucht. Op verzoek van installateur Verhey Toldijk maakte groothandel Rensa een berekening voor de benodigde capaciteit. Holtkuile (Rensa): Medewerkers van Oxycom zijn ter plaatse geweest, en daarnaast hebben wij uitleg gehad over dit systeem. Nu kun- unit er nodig is, en zo ondersteunen we de installateur. Ook maken we een kleine installatieschets. Voor Verhey was dit voldoende om aan de slag te kunnen. Tevreden medewerkers Eerst werd de kleine hal, waar 24 uur per dag geproduceerd wordt, uitgerust met één IntrCooll-unit. Kappen boven de vier aanwezige machines zorgen er voor afzuiging, de inblaas gebeurt met textiele luchtverdeelslangen met nozzles. De hal heeft een inhoud van 2.500 m 3, de unit een capaciteit van 15.000 m 3. Wie de kleine hal binnenloopt, valt meteen op dat de lucht fris is en er een aangename temperatuur heerst. In een later stadium is ook de grote hal aangepakt, met vier units en vier centrale afzuigingspunten met geluiddempende platen. Natuurlijk is het een eerste keer even uitdokteren, Het pand van BMI-Thegon, met een IntrCooll-unit in beeld. aldus projectleider Joeri Mars van Verhey. Er waren bijvoorbeeld enkele constructieve uitdagingen, maar we zijn tevreden over het resultaat. De afgelopen zomer was buitengewoon warm en heeft de IntrCooll van Oxycom direct op proef gesteld. Volgens Groot Roessink (directeur BMI-Thegon) wist zijn personeel tijdens die warme dagen het hoofd koel te houden dankzij Verhey Toldijk, Rensa en Oxycom. Geen verslapping, geen vermoeidheid en geen maatafwijkingen door de warmte. De temperatuur was maximaal 22 graden in de productiehallen. Personeel blij, directie blij, vertelt hij met een lach. Meer informatie www.oxycom.nl NJ 2018 35

CONGRES FUTURE PROOF KLIMAATTECHNIEK 29 NOVEMBER, 15.30-21.30 UUR MEETUP BEATRIXGEBOUW UTRECHT DIT ZIJN DE SPREKERS OP HET CONGRES: Energieprestatie in de (nabije) toekomst Gertjan Vons, Nieman Raadgevende Ingenieur Gezonde gebouwen, productiviteit bevorderende installaties: time to act! Atze Boerstra, BBA binnenmilieu bv Kansrijke mogelijkheden verduurzaming bestaande bebouwde omgeving Ad van Bokhoven, KWA adviseurs Lagere GWP betekent soms grotere verantwoordelijkheden Lieke Koets, Energie Consult Holland BV FUTUREPROOFKLIMAATTECHNIEK.NL

productnieuws WOLF BREIDT HR-WTW-SERIE UIT Wolf Energiesystemen introduceert een verdere uitbreiding van zijn assortiment HR WTW-units in de CRL-serie. Aan deze serie compacte ventilatie-units met warmteterugwinning met een HR-warmtewiel wordt de CRL evo max toegevoegd. De CRL evo max is geschikt voor luchthoeveelheden van 11.000, 13.500, 16.500 en 19.500 m³/h en een externe druk van 650 t/m 950 PA. De CRL evo max voldoet standaard aan de TB2 koudebrugklasse en de T2 thermische isolatieklasse. Uniek aan de CRL-serie, aldus Wolf, is het gepatenteerde Super- Seal-systeem met een cascade-afdichting van de panelen en deuren. Hiermee wordt de hoogste luchtdichtheid L1 gerealiseerd. Een ander onderdeel van het Super- Seal-systeem is de unieke Labyrint-afdichting van het warmtewiel, waarmee de luchtlekkage van het warmtewiel wordt gereduceerd tot minder dan 2 procent. Er kan worden gekozen uit een condensatie-, enthalpie of sorptierotor voor het warmtewiel, met rendementen tot 90 procent [rendementsklasse Hl]. De CRL-serie is tevens leverbaar met de luchtvolumes 1.300, 2.500, 3.500, 4.800, 6.200 en 9.000 m³/h. www.wolf-energiesystemen.nl GEA PRESENTEERT SERIE INDUSTRIËLE WARMTEPOMPEN MET AMMONIAK GEA heeft de warmtepomplijn GEA RedGenium gepresenteerd. De warmtepompen in de nieuwe lijn gebruiken ammoniak als koudemiddel en voldoen volgens GEA aan de moderne standaardeisen: een minimale koudemiddelvulling, duurzaam gebouwd, en voorzien van een compact ontwerp. Het hart van de machines wordt gevormd door de GEA Grasso V HP-zuigercompressor. Het ontwerp van deze compressor is zo eenvoudig mogelijk gebleven; zo ontbreken de normaliter noodzakelijke olieafscheider en cilinderkopkoeling. De modellen in de GEA RedGenium-serie zijn ontworpen voor industriele toepassingen met een warmteoverdrachtstemperatuur tot 70 C en een verwarmingsvermogen van 500 tot 1.100 kw. Ze kunnen echter ook bij projecten in de gebouwde omgeving of infrastructuur worden ingezet, bijvoorbeeld om bij te dragen aan de score in een certificaataanvraag (zoals Breeam of Leeds). www.gea.com NIEUWE TOSHIBA VRF- WARMWATERMODULE Toshiba heeft een nieuwe warmwatermodule voor VRF-systemen uitgebracht. Het geavanceerde SHRMe VRF-systeem van Toshiba kan binnen één koelcircuit tegelijkertijd koelen en verwarmen. Door de nieuwe warmwatermodule eraan toe te voegen, wordt het systeem gecompleteerd met een stabiele, energiezuinige tapwatervoorziening. Bovendien zorgt het voor een optimalisatie van de VRFairconditioning. Dankzij de warmwatermodule kan het SHRM-e VRF-systeem warm water van 80 C of hoger leveren, ook tijdens koelcycli. De productie van warm water biedt ook uitkomst voor vloerverwarming, radiatoren en reinigings- en cateringdoeleinden. De warmwatermodule is leverbaar in meerdere uitvoeringen: 8 kw of 16 kw voor gebouwen waar een middelhoge watertemperatuur (25 tot ca. 40 C) nodig is, en 14 kw voor gebouwen waar een hoge watertemperatuur (50 tot 80 C) nodig is. Door het compacte formaat en lichte gewicht zijn de units eenvoudig te installeren. www.intercool.nl NJ 2018 37

RCC K&L IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET Offi cieel Orgaan van: KNVVK, KONINKLIJKE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KOUDE Internet: www.knvvk.nl E-mail: info@knvvk.nl Naast de KNVvK leveren deze verenigingen op het gebied van koude, koeling, luchtbehandeling en ventilatie vanuit hun expertiseveld bijdragen aan RCC K&L: NVKL, NEDERLANDSE VERENIGING VAN ONDERNEMINGEN OP HET GEBIED VAN DE KOUDETECHNIEK EN LUCHTBEHANDELING Internet: www.nvkl.nl E-mail: info@nvkl.nl STEK, STICHTING EMISSIEPREVENTIE KOUDETECHNIEK Internet: www.stek.nl E-mail: info@stek.nl NEKOVRI, VERENIGING VAN NEDERLANDSE KOEL- EN VRIESHUIZEN Internet: www.nekovri.nl E-mail: info@nekovri.nl DUTCH HEATPUMP ASSOCIATION Internet: www.dhpa-online.nl E-mail: info@dhpa-online.nl LUKA, NEDERLANDSE VERENIGING VAN LUCHTKANALENFABRIKANTEN Internet: www.luka.nl E-mail: info@luka.nl VLA, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN LUCHTTECHNISCHE APPARATEN Internet: www.gezondeluchtingebouwen.nl E-mail: vla@fme.nl NEDERLANDSE KOELTECHNISCHE INDUSTRIE (NKI) Internet: www.koelindustrie.nl E-mail: nki@fme.nl RCC K&L komt tot stand in samenwerking met de KNVvK-beleidsgroep Marcom. Het bestuur hiervan bestaat uit: ing. M. Bouwman en H. Blok (secretaris). Hoofdredacteur Uko Reinders, ukoreinders@vakmedianet.nl, tel. 06-46652579 Eindredacteur Bas Roestenberg Uitgever Johan Schot Accountmanager Gejo Flierman, gejofl ierman@vakmedianet.nl, tel. 06-53227316 Vormgeving & opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Website RCC K&L www.koudeenluchtbehandeling.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen RCC K&L verschijnt maandelijks. Jaarabonnement 145,00. Verzendkosten buitenland per jaar 30,00. Prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl. in nummer 11 van RCC K&L onder andere: TRANSPORTKOELING ontwikkelingen rond koudemiddelen TRANSKRITISCH CO 2 -SYSTEEM met adiabatische bevochtiging op de gaskoeler R32 IN KLIMAATINSTALLATIES Extra maatregelen vanwege brandbaarheid FILTERS VOOR VENTILATIE-UNITS nieuwe normen op basis van fi jnstof Oplage Door onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Vakmedianet 2018 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze staan op www.vakmedianet.nl. Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie. ISSN 0925-630X 38

Airconditioning Making BETTER Air Conditioners Gree Airconditioning Tel: 077-3540341 www.gree.nl

By your side from concept to completion Een gezond binnenklimaat is een van de groot st e uitdagingen bij energieneutraal bouwen. Met onze kennis en ervaring zijn we in staat om ook voor de meest complexe klimaattechnische systemen een eenvoudige, effectieve systeemoplossing te bieden.