Open teelt en veehouderij informatiekrant Mei 2007 inhoud Een uitgave van: 1 Water raakt ons allemaal 1 Lieveheersbeestje bindt strijd aan met appelbloedluis 2 Het waterschap blijft onderzoeken 3 Gewasbeschermingsmiddelen in de sloot? 4 Gewasbeschermingmiddelen in akkerbouwgebieden 4 Biodiversiteit, wat is dat eigenlijk? 5 Schone wegen bij oogsten 5 Prioriteiten bij het toezicht in 2007 5 Slim omgaan met geo-informatie 5 Nieuwe regels Lozingenbesluit 6 Fruitteelt: verschuiving probleemstoffen 6 Schone Bronnen 7 2006: regels Lozingenbesluit goed nageleefd 7 Geen normoverschrijdingen in weidegebieden 8 Teeltvrije zone en driftarme doppen 2007 In deze krant brengt waterschap Hollandse Delta u op de hoogte van de ontwikkelingen rond de waterkwaliteit in de akkerbouw/spruitkool, fruitteelt en veehouderij. De krant bevat de resultaten van het agrarisch meetnet over 2006. Het waterschap onderzoekt via dit meetnet de aanwezigheid van gewasbeschermingsmiddelen in het oppervlaktewater. Verder treft u een kort overzicht aan van waterschapsactiviteiten die voor de agrarische sector van belang zijn. Water raakt ons allemaal Schoon water is niet alleen een zaak van waterbeheer, maar evenzeer van de landbouw, de natuur, de recreatie, drinkwatervoorziening en andere functies in het landelijk en stedelijk gebied. De kwaliteit van het oppervlaktewater is de afgelopen jaren langzaam iets beter geworden. Dat is een beloning voor de inspanningen van de agrarische sector voor het verantwoord gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Het is ook een opsteker voor Hollandse Delta. Als waterautoriteit nemen wij de verantwoordelijkheid om het gebiedsproces rond de Kaderrichtlijn Water (KRW) te trekken. In 2009 moeten alle Europese landen hun plannen klaar hebben voor verbetering van de ecologische en chemische waterkwaliteit. Het is een gezamenlijke opgave voor Rijk, provincie, gemeente, waterschap en belangengroeperingen. De agrarische sector wil ook op dit gebied met ons meedenken. Dat sterkt ons in de overtuiging dat het lukt om de KRWopgave in Zuid-Holland Zuid op tijd te klaren. J.M. Geluk Dijkgraaf waterschap Hollandse Delta Lieveheersbeestje bindt strijd aan met appelbloedluis Appelbloedluis vormt een steeds grotere bedreiging in de boomgaard. Pirimor is een veelgebruikt middel tegen appelbloedluis, maar de werkzame stof pirimicarb komt in het oppervlaktewater terecht. Hollandse Delta draagt daarom bij aan het zoeken naar alternatieve bestrijdingsmethoden. Goudswaard Fred van de Erve is fruitteler in Goudswaard. Zijn bedrijf ligt aan de Nieuwendijk en bestaat uit 30 hectare appel- en perenbomen. Hij neemt ons mee naar een oud hoekje van zijn boomgaard. Daar is de Nederlandse Fruittelersorganisatie NFO in maart gestart met een bestrijdingsproef van appelbloedluis (Eriosoma lanigerum). Na het verdwijnen van middelen als Kilval en Undeen is de chemische bestrijding van appelbloedluis nagenoeg uitgeput. Alleen Pirimor helpt nog, maar dat is pas effectief boven de 18 graden. In het vroege voorjaar heb je er dus weinig aan. Je kunt dan wel minerale olie spuiten, maar dat levert schade op aan het gewas, zodra de bomen groen zijn. Er zijn wel natuurlijke vijanden, maar daar is altijd wat mee: Oorwormen en sluipwespen komen bijvoorbeeld pas in mei, en vaak zijn er te weinig om de boel onder controle te houden. Dus wordt er naarstig gezocht naar een natuurlijke vijand die het woekeren van de appelbloedluis tegengaat en ook op tijd zijn werk doet. Entocare heeft in 2006 onderzoek gedaan naar de bestrijding van appelbloedluis met het viervleklieveheersbeestje (Exochomus quadripustulatus). Dit onderzoek vond plaats op relatief kleine veldjes met bomen. Dit lieveheersbeestje is al vroeg in het voorjaar actief. Door de gunstige resultaten van deze proef besloot de NFO dit jaar op twee plaatsen een uitgebreide proef te houden bij fruittelers in Goudswaard en Kesteren. vervolg op pagina 2
De waterschappen Hollandse Delta en Rivierenland dragen bij in de kosten, omdat zij graag minder bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater zien. In dit geval met name pirimicarb. Toen de NFO vrijwilligers zocht voor een bestrijdingsproef, heeft Van de Erve zich meteen aangemeld. Er is wel gelet op het gebruik van de gewasbeschermingsmiddelen. Die mogen natuurlijk niet leiden tot het sterven van de lieveheersbeestjes. De meeste gewasbeschermingsmiddelen zijn tegenwoordig vrij zacht. Daar kunnen ze wel tegen. Dat was vroeger wel anders, weet Fred uit ervaring. Vandaar dat 1 hectare van zijn oude appelbomen uit 1966 dit seizoen als proeftuin is ingericht. Kijk, zegt Fred, er zijn vier velden van zo n 2.000 m 2, die allemaal anders zijn ingericht. Eén veld blijft onbehandeld, er is een veld met twee volwassen lieveheersbeestjes per boom, een veld met vijf beestjes en een veld met 5 larven. De larven en volwassen kevers zitten in plastic potjes met houtwol en zijn met een elastiek aan de takken bevestigd. Elke twee weken komen Bertin Boertjes en Cora Bergshoeff van Entocare langs om de ontwikkelingen te volgen. Wij tellen het aantal kolonies appelbloedluis op een boom en bepalen de oppervlakte. In het najaar worden de resultaten bekend. Boertjes wil daar niet op vooruitlopen. De proef is net begonnen. Bovendien is er weinig vergelijkingsmateriaal met andere jaren. Laat ik er dit over zeggen: de proef is volledig geslaagd, wanneer spuiten niet meer nodig is. Van de Erve is het daar helemaal mee eens. Hoe natuurlijker de bestrijding kan, hoe beter ik het vind! Normen voor waterkwaliteit Om te beoordelen of stoffen die in Voor sommige stoffen is alleen een oppervlaktewater worden gevonden in schadelijke hoeveelheden norm die is gebaseerd op minder uit- voorlopig MTR vastgesteld Dit is een aanwezig zijn, worden meetwaarden voerig onderzoek dan het MTR en getoetst aan landelijke normen: het die wordt gebruikt bij gebrek aan een MTR (Maximaal Toelaatbaar Risico). MTR. Dit is een ecologische norm die tot Als er ook geen voorlopig MTR voor stand komt op grond van laboratoriumproeven en literatuurstudie. toetst aan de een middel beschikbaar is, wordt ge- drinkwaternorm. Deze norm is voor alle gewasbeschermingsmiddelen 0,1 µg/l. Voor meetwaarden die worden getoetst aan de drinkwaternorm, moeten normoverschrijdingen met enig voorbehoud worden beoordeeld. Een ecologische norm kan uiteindelijk vele malen hoger, maar ook vele malen lager uitvallen dan de drinkwaternorm. Hoe groot is een plek? Volgens het Lozingenbesluit is pleksgewijze onkruidbestrijding toegestaan in de teeltvrije zone en in het talud als er gebruik wordt gemaakt van een driftvrije methode. Bijvoorbeeld een rugspuit met afschermkap of strijkstok. Vaak is er discussie wat nu eigenlijk pleksgewijze onkruidbestrijding is. Het waterschap verstaat hieronder de bespuiting van een plek waar bijvoorbeeld brandnetels of distels groeien. Het gaat daarbij om een vastomlijnde plek. Doorgaans is zo n plek een paar vierkante meter groot. In de praktijk is soms de gehele teeltvrije zone of het talud over een grote lengte doodgespoten. Hollandse Delta beschouwt dit niet als pleksgewijze onkruidbestrijding. In dergelijke gevallen maken medewerkers van het waterschap een procesverbaal op. Legenda rwzi Akkerbouw/spruit Fruitteelt Glastuinbouw Grasland/vee Inlaat Referentie Het waterschap blijft onderzoeken In 2006 heeft Hollandse Delta voor het vijfde achtereenvolgende jaar op de huidige wijze het de aanwezigheid gemeten van gewasbeschermingsmiddelen in agrarisch gebied. Dit meetnet levert waardevolle informatie over de verontreinigingraad van het oppervlaktewater in het werkgebied. Ieder monsterpunt wordt vier keer per jaar bemonsterd: één keer in de winterperiode om te kijken welke middelen er worden gevonden in een periode waarin (nagenoeg) niet wordt gespoten en drie in het teeltseizoen op tijdstippen dat er wel gewasbeschermingsmiddelen worden toegepast. De punten waar de monsters worden genomen liggen naast agrarische percelen, op plaatsen waar het slootwater een zo betrouwbaar mogelijk beeld geeft van één bepaalde sector. Tabel 1 meetnet Hollandse Deltagebied 2006 Akkerbouw/ spruitkool fruitteelt glastuinbouw grasland/ veeteelt Referentie (natuur) Effluent awzi Inlaatwater Aantal monsterpunten 41 7 5 5 2 2 2 Bemonsterings-tijdstippen feb, mei, jun/jul, aug/sep feb, mei, jul, aug feb, mei, jul, sep feb, apr, jun, sep feb, mei, jul, sep feb, mei, jun, aug feb, mei, jun, aug Aantal middelen in basispakket (voor alle sectoren gelijk) 12 12 12 12 12 12 12 Aantal middelen in sectorpakket (actueel per sector) 28 20 22 8 Alle pakketten (57) bijna alle pakketten (52) bijna alle pakketten (52)
Tabel 2 percentage monsters waarin een stof is aan getroffen (basispakket) Percentage aangetroffen Akkerbouw/spruitkool Fruitteelt Glastuinbouw Grasland werkzame stof Merknaam 2002 2003 2004 2005 2006 2002 2003 2004 2005 2006 2002 2003 2004 2005 2006 2005 2006 AMPA (afbr. glyfosaat) Roundup 39 65 46 82 86 58 67 56 70 93 70 80 65 95 100 55 92 carbendazim Carbendazim 69 90 69 62 50 75 100 82 93 79 100 100 95 95 95 35 32 cholinesterase remmers groep insecticide 22 21 33 29 50 20 deltamethrin Decis 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 diuron Diuron 50 74 68 37 44 71 79 74 37 46 95 100 100 85 80 25 44 glufosinaat-ammonium Finale 3 0 1 0 1 0 0 0 10 0 10 0 0 27 0 0 12 glyfosaat Roundup 4 8 6 45 26 4 17 15 70 54 5 0 10 40 30 40 36 methiocarb Mesurol 23 6 2 4 1 4 0 0 0 0 35 20 10 25 0 0 0 methiocarb-sulfon Mesurol (afbr.) 0 0 0 0 1 0 0 0 0 4 0 0 0 5 0 0 0 methiocarb-sulfoxide Mesurol (afbr.) 2 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 pirimicarb Pirimor 16 9 18 17 6 54 25 37 33 7 45 35 30 35 30 0 0 propoxur Undeen 2 0 0 0 1 4 0 4 0 0 0 0 0 0 0 5 0 simazin Simazin 6 1 0 2 0 8 4 0 4 0 5 5 0 0 0 0 0 Eindtotaal 20 23 17 21 18 26 27 22 27 24 35 30 26 34 28 14 18 Tabel 3 percentage monsters waarin stof boven norm is aan getroffen (basispakket) Percentage boven norm Akkerbouw Fruitteelt Glastuinbouw Grasland werkzame stof Merknaam 2002 2003 2004 2005 2006 2002 2003 2004 2005 2006 2002 2003 2004 2005 2006 2005 2006 AMPA (afbr. glyfosaat) Roundup 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 carbendazim Carbendazim 2 4 1 3 1 8 13 4 7 0 0 10 0 10 0 0 0 cholinesterase remmers groep insecticide 0 1 0 4 0 0 deltamethrin Decis 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 diuron Diuron 0 2 1 1 2 4 4 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 glufosinaat-ammonium Finale 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 glyfosaat Roundup 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 methiocarb Mesurol 20 5 1 4 1 0 0 0 0 0 25 15 10 25 0 0 0 methiocarb-sulfon Mesurol (afbr.) 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 methiocarb-sulfoxide Mesurol (afbr.) 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 pirimicarb Pirimor 5 2 1 1 0 4 4 7 11 0 20 15 15 10 5 0 0 propoxur Undeen 1 0 0 0 1 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 5 0 simazin Simazin 1 1 0 0 0 8 4 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0 Eindtotaal 3 1 0 1 0 2 2 2 2 0 4 4 2 4 0 0 0 Gewasbeschermingsmiddelen in de sloot? Hollandse Delta heeft op de monsterpunten een aantal middelen onderzocht. Elk monsterpunt vertegenwoordigt een agrarische sector. Er wordt vooral gekeken naar middelen die voor de betreffende sector van belang zijn. Daarnaast wordt op alle meetpunten het basispakket onderzocht. Het basispakket bestaat uit twaalf stoffen die voor meerdere sectoren belangrijk zijn. Ook stoffen die in het verleden een probleem vormden, zijn in het basispakket opgenomen. Dit middelenpakket wordt op alle punten geanalyseerd, ongeacht de sector. Het doel hiervan is om een stabiel pakket in de loop der tijd te kunnen vergelijken. In de tabellen is weergegeven in welk percentage van de monsters een middel is gevonden. Er is ook gekeken in welk percentage van de monsters de concentraties van middelen boven de norm zijn. Het totaalbeeld van 2002 tot en met 2006 is te zien in de grafiek. Glyfosaat Het aantal monsters waarin glyfosaat (Roundup) en het afbraakproduct daarvan, AMPA, wordt gevonden is opvallend hoog. Het waterschap meet ook gewasbeschermingsmiddelen in stedelijk gebied, daar geldt dit ook. Op de referentiepunten in natuurgebieden worden deze stoffen ook in enkele monsters gevonden. Het waterschap weet niet wat de oorzaak hiervan is. Minder pieken Wat het meest opvalt is dat het percentage monsters waarin een middel de concentratienorm overschrijdt 2006 lager dan ooit was. Dit geldt niet alleen voor deze twaalf stoffen uit het basispakket, maar voor alle onderzochte stoffen. Het totale percentage monsters waarin stoffen werden aangetroffen was iets lager dan in 2005, maar past binnen de schommelingen van de afgelopen jaren. Het is nog te vroeg om van een dalende lijn te spreken. Wijziging in het bedrijf? Meld het ons! In een bedrijf kan in de loop der tijd veel veranderen. De situatie op het erf Lozingenbesluit open teelt en veehouderij. Ook kan het bedrijf inmiddels verlening van waterschap Hollandse Delta. U kunt hiervoor gebruik maken ningen > meldingen in het kader van AMvB s > Open Teelt/veehouderij). Vergeet niet om uw naam- en adresgegevens duidelijk in te vullen. kan bijvoorbeeld gewijzigd zijn ten op- van eigenaar zijn veranderd. van het meldingsformulier op de web- U hoeft dan alleen die onderdelen in zichte van de situatie die bij Hollandse Dergelijke wijzigingen moet u schrifte- site: www.wshd.nl (onder; Hoe kunt te vullen die afwijken van uw eerdere Delta bekend is in het kader van het lijk melden bij de afdeling vergunning- u > Vergunningen > Soorten vergun- melding.
Net als in voorgaande jaren, heeft het waterschap in akkerbouw- en spruitkoolgebieden hoofdzakelijk herbiciden in het slootwater gevonden. De stoffen bentazon (Basagran), ethofumesaat (Tramat), isoproturon (Isoproturon), MCPA (MCPA) en glyfosaat en het afbraakproduct van glyfosaat AMPA (Roundup) zijn in meer dan een kwart van alle monsters aangetroffen. Isoproturon zat zelfs in 58% van de monsters. Afname Fluroxypyr (Starane) liet in 2005 een plotselinge toename zien. In 2006 is het percentage monsters waarin het middel werd gevonden gedaald van 27 naar 14. Metribuzin (Sencor) was in 2005 nog een probleemstof, met normoverschrijdende concentraties in 11% van de monsters. Het afgelopen jaar is het nog maar twee keer gevonden, maar daarvan werd in één monster de norm maar liefst 23 keer overschreden. Insecticide In 2006 is voor het eerst ook imidacloprid (Amigo) in het pakket voor de akkerbouw opgenomen. Het middel komt in glastuinbouw- en fruitteeltgebieden veelvuldig in sloten voor. In akkerbouwgebied blijkt het ook in bijna 40% van de monsters te zitten. De hoogste concentraties worden gemeten in mei, vlak na de toepassingsperiode in pootaardappelen. Het middel breekt langzaam af, waardoor het toch gedurende het hele jaar in sloten wordt teruggevonden. Gewasbeschermingmiddelen in akkerbouwgebieden monsterdatum werkzame stof merknaam februari 2006 mei 2006 juli 2006 augustus/september 2006 totaal totaal totaal < norm > norm som o.f.* < norm > norm som o.f.* < norm > norm som o.f.* < norm > norm som o.f.* < norm > norm som o.f.* aldicarb Temik 0 0 0 0 0 o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 aldicarbsulfon Temik (afbr.) 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 4 0 0 bentazon Basagran 0 0 0 8 0 0 24 0 0 28 0 0 60 0 0 chloorfenvinfos Birlane 0 0 0 0 2 90 0 0 0 0 0 0 0 2 90 chloorprofam Gro stop 6 0 0 12 0 0 2 0 0 0 0 0 20 0 0 clomazone Centium 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 dicamba Brabant mix 0 0 0 6 1 1 11 0 0 1 0 0 18 1 1 dimethoaat Dimethoaat 0 0 0 2 0 0 10 0 0 7 0 0 19 0 0 esfenvaleraat Sumicidin 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ethofumesaat Tramat 0 0 0 32 0 0 12 0 0 9 0 0 53 0 0 fluazinam Shirlan 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 fluroxypyr Starane 0 0 0 9 0 0 12 0 0 2 0 0 23 0 0 hti (afbr. prod. chloortalonil) Daconil 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 imidacloprid Amigo 2 5 42 5 17 237 3 12 57 3 16 146 13 51 482 iprodion Rovral 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 8 0 2 8 isoproturon Isoproturon 22 0 0 34 2 2 28 0 0 8 0 0 92 2 2 linuron Linuron 0 0 0 13 0 0 1 0 0 5 0 0 19 0 0 mcpa Mcpa 0 0 0 25 0 0 24 0 0 10 0 0 59 0 0 metaldehyde Slakkenkorrels 4 0 0 1 0 0 11 0 0 7 0 0 23 0 0 metazachloor Butisan s 0 0 0 6 1 1 1 0 0 2 0 0 9 1 1 metribuzin Sencor 0 0 0 0 1 23 1 0 0 0 0 0 1 1 23 pendimethalin Stomp 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 procymidon Sumisclex 0 0 0 2 0 0 1 0 0 1 0 0 4 0 0 propyzamide Kerb 0 0 0 3 0 0 5 0 0 0 0 0 8 0 0 tebuconazool Matador 0 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 12 0 0 terbutylazin Laddok n 0 0 0 0 0 0 1 0 0 2 0 0 3 0 0 thiometon Ekatin 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 vinchlozolin Ronilan 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 totaal aantal aangetroffen stoffen < de norm 35 166 151 90 442 totaal aantal aangetroffen stoffen > de norm 5 24 12 18 60 totaal som van overschrijdingsfactor 42 354 57 154 607 Tabel 4 Akkerbouwpakket (sectorpakket) * o.f. = overschijdingsfactor = aangetroffen concentratie/norm. Dit geeft per stof de mate van normoverschrijding weer. Biodiversiteit, wat is dat eigenlijk? Werkzaamheden in en langs het water Hollandse Delta stelt eisen aan werkzaamheden in en langs het water. In de Keur staat wat er wel en niet Het woord biodiversiteit duikt steeds vaker op als het gaat over onze leefomgeving. Wageningen Universiteit heeft sinds kort zelfs een leerstoel biodiversiteit. Ook Hollandse Delta maakt zich druk over de multiculturele samenleving van planten en dieren. Wat wordt er eigenlijk mee bedoeld? zijn twee proefprojecten bezig, waar Hollandse Delta actief aan deelneemt. Het eerste project is breed van opzet en gericht op het weren van gewasbeschermingsmiddelen en meststoffen uit sloten en op stevigere taluds. Er doen zo n 60 akkerbouwers uit de Hoeksche Waard aan mee en 45 van Goeree-Overflakkee. Samen beheren ze tegen vergoeding 260 kilometer akkerranden. Op dit moment zoeken In 1993 heeft Nederland samen met 185 andere landen het biodiversiteitsverdag van de Verenigde Naties ondertekend. Het heeft tot 2004 geduurd, voordat er serieus handen en voeten aan het verdrag van Rio de Janeiro werd gegeven. De Hoeksche Waard is het eerste gebied in ons land, waar de ideeën van burgers en organisaties zijn verzameld, gerangschikt en ondergebracht in een actieplan biodiversiteit. Verschillende partijen voeren de projecten die in het plan staan onafhankelijk van elkaar uit. is toegestaan. In bepaalde gevallen kan het waterschap via een vergunning ontheffing geven. Dat hangt altijd af van het waterstaatkundige belang. In de vergunning zijn bindende voorwaarden opgenomen. Voorbeelden hiervan zijn de minimale diameter van een duiker, de minimale doorvaarthoogte onder een brug of de afstand van een woning Biodiversiteit gaat over de verscheidenheid aan levende natuur. Op kleine schaal gaat het om de verscheidenheid aan soorten, op grotere schaal gaat het om volledige ecosystemen. De mens kan niet zonder biodiversiteit. Biodiversiteit is nodig voor de productie van schone lucht en zuiver water. Welbeschouwd is elke sloot en oever een stukje natuur. Hollandse waterschap, provincie en agrarische natuurverenigingen naar een manier om dit proefproject voort te zetten en uit te breiden. Het tweede is een project van vier grote akkerbouwers. PPO uit Wageningen volgt daar nauwgezet de effecten van akkerranden op plaagonderdrukking. De laatste rapportage uit 2006 stemt of bedrijfsgebouw tot de watergang. De Wet verontreiniging oppervlaktewater (Wvo) stelt regels aan het gebruik van materialen. Zo mag u Delta probeert de watergangen zo natuurvriendelijk mogelijk te onderhouden om biodiversiteit een kans te geven. hoopvol: Natuurlijke vijanden kunnen in een week meer dan de helft van alle bladluis in een gewas opvreten. In een perceel zomertarwe of aardappe- geen verontreinigde grond en geen verduurzaamd (geïmpregneerd) hout gebruiken in het oppervlaktewater. Laat u bij uitbreidings- of vernieu- Akkerranden Een voorbeeld van biodiversiteit zijn de akkerranden. Het beheer van ran- len mét akkerranden zitten hierdoor veel minder luizen dan in een perceel zonder akkerranden. Meerjarige grassen en kruiden in akkerranden stimu- wingsplannen dus vooraf goed in- den langs landbouwpercelen helpt leren de voortplanting van loopkevers formeren. Ook voor informatie over natuur en milieu een handje. De buf- en spinnen, die in de akker helpen andere wettelijke maatregelen in het ferstroken tussen gewassen en sloten om plagen te onderdrukken. Akker- kader van de waterkwaliteit kunt moeten er voor zorgen dat mest en randen zijn dus niet alleen mooi, maar u contact opnemen met Hollandse Delta via het waterschapsloket. bestrijdingsmiddelen niet in het water terechtkomen. In de Hoeksche Waard leveren een bijdrage aan biodiversiteit en schoon oppervlaktewater.
Schone wegen bij oogsten richtlijnen Het binnenhalen van de oogst gaat vaak gepaard met vervuiling van de openbare weg. Het is bekend, dat modderwegen levensgevaarlijke situaties kunnen veroorzaken in het verkeer. De verzekering van de agrariër dekt meestal niet de (gehele) schade en het leed is compleet als er gewonden vallen. Voorkomen is dus in dubbel opzicht beter dan genezen. De richtlijnen van Hollandse Delta helpen u op weg. Plaats de waarschuwingsborden, voordat u met uw oogstwerk begint. Schuif, borstel of spuit (gladde) modder of grote bonken van de weg. Probeer zo schoon mogelijk te werken. Maak de weg zo snel mogelijk schoon. Dus ook tussen de bedrijven door. Zorg dat bij de aanvang van het oogstwerk een tractor met schuif en/of borstel en zwaailicht aanwezig is om de weg schoon te maken. Wijs uw personeel, vrijwilligers en betrokken aannemers op de gevaren van wegvervuiling. Het weer speelt bij de oogst uiteraard een belangrijke rol. Soms kunnen de omstandigheden plotseling veranderen. Door motregen kan een droge modderlaag snel in een spekgladde glijbaan veranderen. Van de weggebruikers wordt verwacht dat zij hun rijgedrag aanpassen. De agrariër blijft echter aansprakelijk voor de vervuiling van de openbare weg. Het plaatsen van de waarschuwingsborden helpt ongelukken voorkomen. Hollandse Delta beschikt over waarschuwingsborden die aan de eisen van de verkeerswetgeving voldoen. Gebleken is dat niet alle agrariërs de juiste borden gebruiken. In 2007 zal hier extra aandacht aan worden gegeven. De borden zijn tegen kostprijs te koop bij alle regiosteunpunten. Meer informatie via het waterschapsloket. Door een goede naleving van deze richtlijnen hebben zich in het najaar van 2006 vrijwel geen problemen voorgedaan. Prioriteiten bij het toezicht in 2007 In 2007 krijgen bepaalde werkzaamheden extra prioriteit bij de uitvoering van toezicht en handhaving. Dit gebeurt op basis van de cijfers over de naleving van de regels en het meerjarenprogramma. Akkerbouw/open teelten Het waterschap controleert met name op het spuiten van gewasbeschermingsmiddelen en het strooien van kunstmest, daarbij zal gekeken worden naar het correct gebruik van driftarme doppen en een kantdop. Daarnaast zal weer minimaal de helft van de percelen gecontroleerd worden op de teeltvrije zone. Fruitteelt Ook hier zal met name gecontroleerd worden op de toepassing van bestrijdingsmiddelen in de boomgaard. Hierbij zal de nadruk liggen op het voldoen aan de wijzigingen van het Lozingenbesluit open teelt en veehouderij. Primaire waterkeringen Alle werkzaamheden op, aan of in waterkeringen zullen stelselmatig worden gecontroleerd worden. Er vinden tevens extra controles plaats op het onderhoud, zoals het aanwezig zijn van distels, opschot en kale plekken. Watergangen In 2007 besteedt Hollandse Delta veel extra tijd aan controles van de onderhoudstoestand van de watergangen. Samenwerking bij toezicht Inspectiediensten van de rijksoverheid, provincies, gemeenten, milieudiensten, politie en waterschappen zien toe op de naleving van milieuregels. Vaak komen ze elkaar tegen bij controles op bedrijven. Om de controledruk op bedrijven te verminderen en het toezicht meer effectief en efficiënt uit te voeren, werken de toezichthoudende instanties al nauw samen. Die samenwerking wordt verder uitgebreid en versterkt. Ook toekomstige wetgeving speelt in op de behoefte aan samenwerking. Diverse wetsvoorstellen komen tegemoet aan de veranderingen die het bedrijfsleven wenst: minder regels, minder controles, minder administratieve lasten, betere voorlichting en communicatie zoveel mogelijk via één loket. De maatregelen zijn gericht op meer overheidsservice aan de bedrijven. Samenwerking vindt nu ondermeer plaats door informatie-uitwisseling, gezamenlijke controles en controles voor ook andere instanties. Jaarlijks wordt ook projectmatig gezamenlijk toezicht uitgevoerd. In 2007 zullen diverse instanties bijvoorbeeld samen optreden tegen de slootkantbespuitingen met chemische bestrijdingsmiddelen die niet pleksgewijs zijn uitgevoerd. Slim omgaan met geo-informatie Een aantal akkerbouwers in de Hoeksche Waard heeft de handen ineen geslagen om een bijdrage te leveren aan een duurzame ontwikkeling van het agrarisch cultuurlandschap. Met de komst van goedkope en gebruiksvriendelijke instrumenten, zoals geografische informatiesystemen (GIS) en plaatsbepaling m.b.v. satellieten (GPS) is het werken met geo-informatie niet langer voorbehouden aan specialisten. Met het project De Hoeksche Waard op de Kaart willen zij een infrastructuur ontwikkelen van GPS en GIS informatie. In oktober 2006 was er een demodag in Westmaas. Bedrijven en organisaties brachten hun kennis van geo-informatie samen met als doel nieuwe inzichten, ideeën, plannen en netwerken te realiseren. Waterschap Hollandse Delta was een van de deelnemers. Nieuwe regels Lozingenbesluit In 2007 verandert het Lozingenbesluit open teelt en veehouderij op een aantal belangrijke punten. Fruittelers moeten bijvoorbeeld de teeltvrije zone verbreden naar 9 meter, tenzij er aanvullende emissiebeperkende maatregelen worden genomen. Over deze wijzigingen zijn twee folders verschenen. Eén voor fruittelers en één voor de overige sectoren. Beide folders zijn al verstuurd naar agrariërs in het werkgebied van Hollandse Delta. De folders vindt u op website van Hollandse Delta of kunt u aanvragen via het waterschapsloket:, telefoon 0900 005 of e-mail 2005005@wshd.nl
Fruitteelt: verschuiving probleemstoffen Een stof wordt als probleemstof aangemerkt, als deze in minimaal 10% van de monsters in concentraties boven de norm wordt gevonden. In 2006 voldoen de stoffen ETU (afbraakproduct van onder meer Thiram) en imidacloprid (Admire) aan deze beschrijving. Voor ETU is de indeling in de categorie probleemstof nieuw, imidacloprid stond ook in 2005 al op de lijst. De overige probleemstoffen van 2005 zijn in 2006 nog steeds allemaal in normoverschrijdende concentraties aangetroffen, maar minder vaak dan voorheen. Het gaat dan om DMST (Eupareen-multi), pyrimethanyl (Scala) en pirimicarb (Pirimor). Onkruid Stoffen die in hoge concentratie worden gevonden zijn hoofdzakelijk insecticiden of fungiciden. Herbiciden worden niet in hoge concentraties gevonden, maar wel in relatief veel monsters. Aandachtstoffen die in 25 procent of meer van de monsters zijn gevonden zijn dichlobenil (Casoron), MCPA en MCPP. Eigen initiatief Vanuit de fruitteeltsector onderneemt de NFO actie om de emissie van gewasbeschermingsmiddelen naar de sloot verder terug te dringen. In 2006 is een proef gestart met een duurzame aanpak van appelbloedluis. Tabel 5 Fruitteelt (sectorpakket) Monsterdatum werkzame stof Merknaam Gegevens februari 2006 mei 2006 juli 2006 augustus 2006 Totaal 2,4-D 2,4-D Aantal < norm 0 0 1 2 3 amitrol Amitrol Aantal < norm 0 1 1 0 2 bupirimaat Nimrod Aantal < norm 0 0 0 1 1 carbaryl Carbaryl Aantal < norm 0 0 0 0 0 cyprodinil Chorus 50 WG Aantal < norm 0 0 0 0 0 dichlobenil Casoron Aantal < norm 0 6 0 2 8 difenoconazool Score Aantal < norm 0 0 0 0 0 DMST Eupareen-multi Aantal < norm 0 0 0 0 0 Aantal > norm 0 0 1 1 2 som overschrijdingsfactor 0 0 5 20 25 ETU Zineb, maneb, thiram,etc. Aantal < norm 0 0 0 0 0 Aantal > norm 0 4 1 0 5 som overschrijdingsfactor 0 138 22 0 160 fenoxycarb Insegar 25 WG Aantal < norm 0 0 0 0 0 imidacloprid Admire Aantal < norm 0 1 0 0 1 Aantal > norm 1 2 1 1 5 som overschrijdingsfactor 2 427 2 2 432 indoxacarb Steward Aantal < norm 0 0 0 0 0 kresoxim-methyl Stroby Aantal < norm 0 0 0 0 0 linuron Linuron Aantal < norm 0 2 2 0 4 Schone bronnen, nu en in de toekomst Gewasbeschermingsmiddelen kunnen een knelpunt vormen voor de (ecologische) waterkwaliteit, maar ook voor de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater dat wordt gebruikt voor de drinkwaterproductie. Drinkwaterbedrijven, waterschappen, de gewasbeschermingsmiddelenindustrie en de land- en tuinbouwsector gaan de knelpunten in het grond- en oppervlaktewater gezamenlijk te lijf. Dit gebeurt in het project Schone bronnen, nu en in de toekomst. Door bundeling van krachten en expertise willen zij de knelpunten pragmatisch en constructief oplossen. Het project vloeit voort uit het Convenant Duurzame Gewasbescherming. Landelijk zijn vijf tot zes probleemstoffen geselecteerd. Experts uit zoveel mogelijk verschillende disciplines zoeken gezamenlijk naar oorzaken en oplossingen. In 2004 en 2005 zijn voor de stoffen bentazon, carbendazim, isoproturon, methomyl en terbutylazin voorstellen voor oplossingen gedaan. In 2006 en 2007 gaat Schone bronnen, nu en in de toekomst op zoek naar oplossingen voor de stoffen MCPA, dimethenamid-p, pirimifosmethyl, dichlobenil en 2,4-D. In dezelfde periode worden de oplossingen van de eerste reeks stoffen verder geïmplementeerd. Meer informatie over dit project staat op: www.schonebronnen.nl. foto: Entocare Peilbesluiten digitaal beschikbaar Hollandse Delta heeft het werkgebied verdeeld in meer dan 600 peilgebieden. Voor elk gebied is de waterstand van de watergangen vastgelegd in een peilbesluit. Er zijn maar 85 peilbesluiten, omdat een peilbesluit voor meerdere peilgebieden kan gelden. Zo n besluit bestaat uit een kaart met een toelichting. Er staat in hoe hoog het water in de watergangen s zomers en s winters moet zijn. Vanaf nu kan iedereen deze gegevens op de website van Hollandse Delta raadplegen. Het is mogelijk om te zoeken op de naam van het peilbesluit, maar de peilbesluiten zijn ook toegankelijk via een overzichtskaart. Het waterschap stelt de peilbesluiten vast en de provincie keurt ze goed. Een peilbesluit is 10 jaar geldig. MCPA MCPA Aantal < norm 0 3 6 3 12 MCPP (mecoprop-p) MCPP Aantal < norm 0 5 1 1 7 pyrimethanil Scala Aantal < norm 0 0 0 0 0 Aantal > norm 0 1 0 0 1 som overschrijdingsfactor 0 3 0 0 3 tolylfluanide Eupareen-multi Aantal < norm 0 0 0 1 1 triadimenol Exact Aantal < norm 0 0 0 0 0 Aantal > norm 0 1 0 0 1 som overschrijdingsfactor 0 4 0 0 4 trifloxystrobine Flint Aantal < norm 0 0 0 0 0 Totaal aantal aangetroffen stoffen onder norm 0 18 11 10 39 Totaal aantal aangetroffen stoffen boven norm 1 8 3 2 14 Totaal som van overschrijdingsfactor 2 572 29 22 624
90 85 80 2006: regels Lozingenbesluit goed nageleefd 75 In 2006 zijn de meeste controles uitgevoerd bij de open teelten, waar onder heeft de teler alsnog 90% driftreduc- opgeslagen. kele gevallen was dit niet het geval en vanaf de insteek van het talud 70 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 akkerbouw. Met name is gelet op tiedoppen aan de spuit gemonteerd. teeltvrije zone, het spuiten in het veld, bespuitingen van het talud en opslag Bij twee percelen zijn de gewassen uit de teeltvrije zone verwijderd. Over de gehele linie zijn de regels in de akkerbouw beter nageleefd dan van mest e.d. op de percelen. Hollandse in 2005. Toch is er een verbetering Delta is tevreden over het naleven Tijdens het spuiten in het veld worden mogelijk. Tijdens bijna een kwart van de regels en hoopt dat deze verbetering zich in 2007 voortzet. Hoe minal eens vergeten. Ditzelfde geldt voor treding driftarme doppen of een kantdop nog- van de controles wordt een over- geconstateerd. Hollandse der vervuilende stoffen er in het water het gebruik van een kantstrooivoorziening Delta zal de handhavingsactivitei- en een juiste afstelling daarten daarom voortzetten. terechtkomen, hoe beter. van bij het strooien van kunstmest. Dit De helft van alle percelen, waarop heeft een grote invloed op de emissie De veehouderij laat een voortdurende stijging zien in de naleving aardappelen, uien, wortelen of bloembollen geteeld zijn, zijn gecontroleerd fen in het oppervlaktewater. van de regels. In 2003 zijn veel over- van bestrijdingsmiddelen en meststof- op de breedte van de teeltvrije zone. tredingen geconstateerd, met name In bijna alle gevallen wordt de teeltvrije zone aangehouden. Daar waar de talud gesignaleerd dan in 2005. Dit is drijf. Veel veehouders hebben na de In 2006 zijn minder bespuitingen in het bij de opslag van mest op het be- gemeten teeltvrije zone kleiner was een positieve ontwikkeling. Juist deze controle maatregelen getroffen, zodat het aantal overtredingen fors is dan 1.50 meter, is contact opgenomen bespuitingen veroorzaken een hoge met de teler. In de meeste geval- piekbelasting van (onkruid)bestrijdin afgenomen. In ruim 92 procent van len werd gespoten met een spuitsysteem gsmiddelen in het oppervlaktewater. de gevallen is alles in orde gevonden. wijzigingen in het Lozingenbesluit Het waterschap controleert ook waarbij een teeltvrije zone van Ook de opslag van mest heeft geleid open teelt en veehouderij, zullen in particulieren met open teelt en vee- 1.00 meter is toegestaan, zoals bij het tot minder lozingen in oppervlaktewater. Op de meeste percelen wordt deze weinig controles uitgevoerd in het worden. ook hier weer verbeterd. In de fruitteelt heeft het waterschap 2007 echter meer controles uitgevoerd houderij activiteiten. De naleving is gebruik van 90% driftreductiedoppen of separate luchtondersteuning. In en- opslag ver genoeg (minimaal 5 meter) afgelopen jaar. Met het oog op de 70 akkerbouw fruitteelt 2000 2001 veeteelt 2002 2003 2004 2005 2006 spuitvrije zone overig WVO Geen normoverschrijdingen in weidegebieden In weidegebieden worden gewasbeschermingsmiddelen in relatief veel monsters aangetroffen. De concentraties overschrijden de norm echter niet. De onderzoeksresultaten van 2006 geven een vergelijkbaar beeld met 2005. Zoals te verwachten is, worden in de zomerperiode de meeste middelen gevonden. In de winter en het vroege voorjaar zijn er geen middelen waarneembaar. Tabel 6 weidegebieden Monsterdatum werkzame stof Merknaam Gegevens februari 2006 april 2006 juni 2006 juli 2006 september2006 Totaal 2,4-D 2,4-D Aantal < norm 0 0 0 1 0 1 0 bentazon Basagran Aantal < norm 0 0 3 3 2 8 0 bromoxynil fenol Bromotril 225 ec Aantal < norm 0 0 0 0 0 0 0 ethofumesaat Tramat Aantal < norm 0 0 2 1 0 3 0 fluroxypyr Starane Aantal < norm 0 0 0 0 0 0 0 MCPA MCPA Aantal < norm 0 0 5 4 1 10 0 MCPP (mecoprop-p) MCPP Aantal < norm 0 0 4 2 1 7 0 terbutylazin Laddok N Aantal < norm 0 0 0 0 0 0 0 Totaal aantal aangetroffen stoffen < norm 0 0 14 11 4 29 Totaal aantal aangetroffen stoffen > norm 0 0 0 0 0 0 Totaal 0 Onderhoud watergangen: voor 1 december! Een goede aan- en afvoer van water is niet mogelijk in ondiepe sloten of sloten met veel plantengroei. Dit kan leiden tot schade aan de gewassen. Goed en tijdig slootonderhoud is daarom van belang. Het waterschap voert elk jaar een schouw op het onderhoud in de watergangen uit. Deze schouw begint op 1 december. De meeste gewassen zijn dan van het land, waardoor onderhoud de minste schade aan gewas en slootkant veroorzaakt. Daarnaast wordt in de onderhoudsperiode de minste schade aan de flora en fauna aangericht. Het waterschap adviseert om niet met gewoon of buitengewoon onderhoud te wachten tot begin december, maar om onderhoud uit te voeren zodra de gewassen van het land zijn. U kunt dan ook contact opnemen met Hollandse Delta over het uitvoeren van onderhoud aan de hoofdwatergangen of de wegsloten. Als het onderhoud niet op tijd is uitgevoerd, stuurt het waterschap hierover een herinnering aan de eigenaar. vervolg op pagina 8
Late gewassen Sommige gewassen staan tot en met februari op het land. Dit zijn de late gewassen. Het zijn over het algemeen koolgewassen, zoals spruiten. Winter- percelen met late gewassen hoeft pas na de oogst uitgevoerd te worden. Het gaat bij buitengewoon onderhoud om de hele sloot en bij gewoon onderhoud om de halve sloot. De andere digen voor het uitvoeren van het slootonderhoud. Uit oogpunt van slootonderhoud verdient het de voorkeur om eerst de buitenste gewasrijen te oogsten en het onderhoud zo snel komen. Dit is niet toegestaan. Behalve de onkruiden worden ook de grassen beschadigd. De kans groot is dat de taluds inzakken en de sloot kan daardoor minder water aan- of afvoeren. tarwe wordt niet gezien als een laat gewas, omdat het in oktober gezaaid wordt. Het slootonderhoud kan dan voor het zaaien worden uitgevoerd. Het onderhoud van watergangen langs helft van de sloot moet gewoon voor 1 december uitgevoerd zijn. De reden voor dit uitstel is dat Hollandse Delta niet van agrariërs verwacht dat zij hun gewassen bescha- mogelijk daarna te plegen. Verbranden slootmaaisel Soms worden taluds in brand gestoken om van onkruiden of slootmaaisel af te Ook de Wet milieubeheer verbiedt het verbranden van afval. Teeltvrije zone en driftarme doppen 2007 In deze tabellen staan de teeltvrije zones en driftreductieklassen voor akkerbouw, veehouderij, vollegrondsgroenten, bollenteelt en boomkwekerijgewassen in 2007: Gewas uit bijlage 1 Lozingenbesluit Teeltvrije zone Drifreductieklasse I Driftreductieklasse II Driftreductieklasse III Akkerbouw en veehouderij NAK pootaardappelen, consumptieaardappelen en fabrieksaardappelen inclusief pootgoed Poot-, plant- en zaaiuien 150 cm 100 cm 50 cm Winter- en zomertarwe Winter- en zomergerst 25 cm 25 cm 25 cm Rogge, haver, triticale, vlas, teff, spelt, graszaad, tijdelijk en blijvend grasland Overige gewassen 50 cm 50 cm 50 cm Vollegrondsgroenteteelt Aardbeien, asperges, prei, schorseneren, sla, was-, bos- en winterpeen 150 cm 100 cm 50 cm Overige gewassen 50 cm 50 cm 50 cm Bollenteelt Bloembollen en -knollen 150 cm 100 cm 50 cm Boomkwekerijgewassen Laan-, park- en vruchtbomen, rozenstruiken, sierconiferen, overige sierheesters en klimplanten Bos- en haagplantsoen en vaste planten Overzicht Driftreductieklassen Driftreductie klasse Emissiebeperkende maatregelen Opmerkingen I II Wijziging werkwijze Cross- Compliance Lijst 90% driftreductiedoppen De regeling met betrekking tot de Cross-Compliance is veranderd. De teeltvrije zone komt niet meer voor in de randvoorwaarden. Het gevolg is dat overtredingen niet meer aan de EU- Desk van het ministerie van Landbouw worden gemeld. Neerwaarts / opwaarts bespuiten Het strooien van (kunst)mest in de teeltvrije zone blijft wel een overtreding van de randvoorwaarden. Na één waarschuwing wordt hiervan melding gemaakt bij de EU-Desk. In 2006 zijn er geen overtredingen gemeld. Neerwaarts / opwaarts bespuiten Merk Type Maat Spuit-druk Kantdop Bijzonderheden Neerwaarts / opwaarts bespuiten 150 cm / 500 cm 100 cm / n.v.t. 50 cm / 500 cm Doppen 50% driftreductie Doppen + kantdoppen uit regeling driftarme doppen LOT 2 november 2005 Luchtondersteuning Luchtondersteuning Slapdück Separate luchtstroom, voorzien van kantdop en GEEN driftarme doppen Separate luchtstroom, voorzien van driftarme doppen en kantdop Doppen ca 20 cm boven gewas Verlaagde spuitboom (30 cm boven gewas) In combinatie met spuitdoppen ID 90-015/IS 80-02 Doppen 90% driftreductie Doppen uit lijst 90% driftreductiedoppen, doppen met grotere druppelgrootte eveneens toegestaan III Verlaagde spuitboom (30 cm boven gewas) met luchtondersteuning In combinatie met spuitdoppen ID 90-015/IS 80-02 Colofon Dit is een uitgave van waterschap Hollandse Delta, Postbus 469, 3300 AL Dordrecht. Ontwerp en opmaak Made of Man, Rotterdam Over wshd Waterschap Hollandse Delta beheert en onderhoudt de waterkeringen die het zuiden van Zuid- Holland tegen het water beschermen. Het zorgt voor voldoende water in het gebied om te kunnen wonen, werken en recreëren. Hollandse Delta bewaakt ook de waterkwaliteit in sloten, singels en plassen, zuivert het afvalwater en is verantwoordelijk voor de (vaar)wegen buiten de bebouwde kom, met uitzondering van provinciale en rijkswegen. Meer informatie Meer informatie vindt u op www.wshd.nl. Met vragen, klachten of meldingen kunt u terecht bij het waterschapsloket, tel.nummer: 0900 2005 005 ( 0,10 p.m.), e-mail: 2005005@wshd.nl a) Agrotop Turbodrop XLTD 110-04 3 bar Agrotop TD OC 04 ; TD OC 05; b) Agrotop Turbodrop XLTD 110-05 3 bar TD OC 06 Combinatie: Bovenkant type TD-04 (rood), Onderkant type TCP 110-08 (wit) c) Agrotop Turbodrop XLTD 110-06 3 bar d) Agrotop Airmix AM 110-03 1 bar e) Agrotop Airmix AM 110-04 1 bar Venturikant- dop Airmix OC 03; OC 04;OC 05 f) Agrotop Airmix AM 110-05 2 bar g) h) Lechler Lechler Venturi ID Venturi ID 120-04 120-05 3 bar 2 bar Lechler IS 80-04; 80-05; 80-06 i) Lechler Venturi ID 120-06 2 bar j) Lechler IDN 120-025 2 bar Driftarm k) Lechler IDN 120-03 2 bar Driftarm l) Lechler IDKN 120-04 1 bar Driftarm m) n) Hardi Hardi S-Injet S-Injet 120-04 120-05 3 bar 3 bar Hardi B-jet 04; B-jet 05; B-jet 06 o) Hardi S-Injet 120-06 3 bar p) John Deere Twin Fluïd TKSS 10/035 6 bar Driftarm 0,35 bar luchtdruk q) John Deere Twin Fluïd TKSS 10/042 5 bar Driftarm 0,35 bar luchtdruk r) Teejet Airjet TK-SS10/35 5 of 6 bar Driftarm 0,34 bar luchtdruk Waterkwaliteit bij u in de buurt Informatie over de kwaliteit van het oppervlaktewater in uw omgeving kunt u opvragen bij het waterschapsloket,telefoon 0900 2005 005, e-mail 2005005@wshd.nl. Wij sturen dan de analysegegevens van een monsterpunt bij u in de buurt toe. s) Teejet Airjet TK-SS10/42 3 of 4 bar Driftarm 0,34 bar luchtdruk t) Teejet Airjet TK-SS10/42 5 bar Driftarm 0,37 bar luchtdruk