Verlichtingsadvies t.b.v. Project Duurzaam Dombosch

Verlichtingsadvies t.b.v. Project Duurzaam Dombosch Aan Nicole de Kort, Lars van der Kaa Kopie aan Henk Kools, Jan-Willem Stoop Opgesteld G.W. van Terwisga Datum 08-03-11 Wijziging Tarieven lichtbronnen marktconform dd. Inleiding In 2011 wordt het industrieterrein Dombosch gerevitaliseerd. Hiertoe zijn nieuwe profielen vastgesteld en worden voorzieningen getroffen voor fietsers. Gezien de leeftijd van de huidige verlichting bestaat de wens voor een meer eigentijdse en efficiënte verlichting. In dit advies wordt geadviseerd de lichtmasten niet te vervangen maar uitsluitend de armaturen te vervangen door het type Arc 80 voorzien van een CPO-TW 60W lichtbron. Onderstaand wordt gemotiveerd waarop dit advies is gebaseerd. Projectomvang In de onderstaande tabel zijn de wegen weergegeven waar de revitalisering van de openbare verlichting dient plaats te vinden. Deze gegevens zijn gebaseerd op de OVL-database van 19-05-2010. Deze database is niet 100% accuraat. Van enkele lichtpunten zijn plaatsingsdatum of type enigszins anders. Dit is niet nader genoemd in de tabel omdat dit slechts om enkele lichtpunten gaat en geen toegevoegde waarde heeft voor dit advies. De voorlopige projectomvang bedraagt 138 lichtmasten. Op de industrieterreinen Dombosch I en II staan in totaal 374 lichtmasten. Huidige verlichting Locatie Aantal Lichtmast Armatuur Lichtbron Type geplaatst Type geplaatst Type geplaatst Zalmweg 45 st. Nolte (?) 10,00m 11-10-2002 Philips SRM 01-01-1993 SOX 55W 29-02-2008 Zalmweg 9 st. Kaal siermast (?) 9,00m 01-11-2009 Iguzzini Archilede 01-11-2009 LED 76W 01-11-2009 Ramgatseweg 26 st. Nolte (?) 10,00m 01-01-1983 Philips SRM 01-01-1983 SOX 50-90W 27-02-2008 Elftweg 21 st. Nolte (?) 8,00m 01-01-1988 Philips SRM 01-01-1988 SOX 55W 27-02-2008 Lissenveld 12 st. Nolte (?) 8,00 9,00 10,00m 11-10-2002 Philips SRM 01-01-1978 SOX 55W 22-02-2008 Weegbree 25 st. Nolte (?) 8,00m 11-10-2002 Philips SRM 01-01-1978 SOX 55W 26-02-2008 Tabel 1 Langs de Zalmweg zijn in november 2009 in het kader van een LED-pilot, voor rekening van de gemeente Geertruidenberg, reeds 12 lichtmasten vervangen door nieuwe siermasten voorzien van het iguzzini LEDarmatuur Archilede. Deze lichtmasten en armaturen zijn eigendom van AtexLicht. Langs het Lissenveld behoeft in het kader van het project Duurzaam Dombosch vooralsnog alleen de verlichting tussen Essenboom en Oeverkruid te worden vervangen. Onderzoek bestaande verlichting Nagenoeg alle bestaande lichtmasten zijn nog in goede staat. Voor de levensduur van een staal-verzinkte lichtmast wordt in de regel 40 jaar aangehouden. Aan de bestaande huidige lichtmasten kan nog een restlevensduur van 20 tot 30 jaar toegekend worden. Het zou dus pure kapitaalvernietiging zijn deze lichtmasten vroegtijdig te vervangen. Het aanschaffen en plaatsen van een gelijkwaardige nieuwe lichtmast (exclusief armatuur) bedraagt ca. 950 per stuk. Het is daarom dus verstandig de bestaande lichtmasten te handhaven en te voorzien van een nieuw armatuur. 1 6

Tevens staan deze lichtmasten op posities waarover consensus bestaat met de gebruikers en ondernemers van het industrieterrein. Het aanschaffen van nieuwe lichtmasten kan plaatselijk leiden tot lagere lichtpunthoogtes waardoor ook de mastafstanden wijzigen. Nieuwe mastposities zullen vrijwel zeker afstemmingsperikelen opleveren met gebruikers en ondernemers op het industrieterrein. De lichtmasten zijn in 2008 voor de laatste keer geschilderd en theoretisch pas in 2016 weer aan een nieuwe schilderbeurt toe. Het valt te overwegen om de lichtmasten waarvan de armaturen zijn vervangen te schilderen aan het einde van het project. Uitgezonderd de verlichting van de LED-pilot langs de Zalmweg varieert de leeftijd van de armaturen van 18 tot 32 jaar. In de regel gaan armaturen gemiddeld 15 tot 20 jaar mee. Met name in het laatste deel van die periode loopt de lichtkwaliteit terug als gevolg van vervuiling en veroudering van het armatuurglas. Als gevolg van de huidige snelle ontwikkelingen wordt de lichttechnische kwaliteit van gemonteerde armaturen al voor het verstrijken van de levensduur ingehaald door nieuwe ontwikkelingen. De oude SOX-verlichting in de huidige Philips SRM armaturen is aan vervanging toe. Onderzoek naar nieuw armatuur De belangrijkste randvoorwaarde voor de keuze van een nieuw armatuur is de lichtbron. Indien gebruik gemaakt gaat worden van de bestaande lichtmasten, en dus ook van de bestaande lichpuntafstanden en lichtpunthoogten, valt het alternatief voor de huidige SOX-lampen automatisch op een puntlichtbron of LED. Een bijzonder efficiënte conventionele puntlichtbron is de Sodinette van Aura Light. Deze SON lamp heeft een levensduur van 48.000 uur, ofwel 12 jaar, en daardoor een gunstige TCO. LED verlichting kan een gunstig alternatief zijn vanwege, ook weer lange levensduren en gunstige lumen/watt verhoudingen. Het onderzoek naar nieuwe armaturen is gebaseerd op de volgende uitgangspunten. De nieuwe lichtoplossing dient lichttechnisch en financieel efficiënt te zijn. Het armatuur dient voor te komen in de lijst van standaard toe te passen armaturen volgens het beleids- en beheerplan openbare verlichting (dit gaat niet op voor LED-verlichting). Het armatuur dient (bij voorkeur) toekomstproof te zijn d.m.v. LED-retrofit. Lichtvervuiling naar de omgeving dient beperkt te zijn. Er is bij voorkeur sprake van gericht strooilicht naar aangrenzende bermen en fietspaden. In het beleids- en beheerplan openbare verlichting komen de volgende geschikte armaturen voor: Iridium van Philips Arc 2685 van Indal Evolo2 van Schreder Falco van Schreder Om de de markt ook een kans te geven te komen met efficiënte oplossingen is de vraag voor een verlichtingsvoorstel ook uitgezet bij armatuurfabrikanten Philips, Schreder en Indal-Industria. Omdat Atex-Licht de LED-pilot heeft geïnitieerd aan de Zalmweg is ook aan Atex-Licht eenzelfde aanvraag verzonden. Van Philips, Schreder en Indal-Industria is een verlichtingsvoorstel ontvangen gebaseerd op de aanvraag. Atex-Licht heeft aangegeven geen goed advies uit te kunnen brengen omdat het profiel van de Zalmweg niet vaststaat. Derhalve kan geen advies van Atex-Licht worden meegenomen in dit onderzoek. Dit betekent ook dat het financiële plaatje van de LED-verlichting langs de Zalmweg niet inzichtelijk is en niet kan worden vergeleken met de in dit advies genoemde alternatieven. De verlichtingsadviezen van Philips, Schreder en Indal-Industria zijn gebaseerd op de volgende uitgangspunten: 1. De dwarsprofielen zoals weergegeven in bijlage 1. 2. Het verzoek om een voorstel voor de meest efficiënte verlichtingsoplossing per dwarsprofiel uitgedrukt in een kost per lichtmast. 2 6

Uit deze vraag hebben partijen de volgende LED-armaturen geadviseerd: a. Schreder Piano1 60.000 uur 15 jaar b. Indal-Industria Stela Long 100.000 uur 24 jaar c. Philips Speedstar BGP 322 DM 32.000 uur 8 jaar d. Indal-Industria Arc 2684 LED 60.000 uur 15 jaar a. b. c. Uit de bijgevoegde verschillende berekeningen voor de verschillende profielen is gebleken dat toch verschillende uitgangspunten werden gehanteerd waardoor een één op één vergelijking niet mogelijk is. Omdat mastafstanden in principe gelijk blijven zijn de parameters van de lichtoplossingen gerelateerd aan vaste mastafstanden om toch een vergelijk te kunnen maken. Hierbij dient het volgende in acht genomen te worden: De werkelijke lichttechnische waarden in situ kunnen afwijken van de door de fabrikant berekende en opgegeven waarden. Door de fabrikant is een verwachte levensduur opgegeven. Deze zijn tot stand gekomen door het extrapoleren van meetgegevens. De door de leveranciers opgegeven levensduren zijn gebaseerd op wederom verschillende uitgangangspunten wat objectief vergelijken weer moeilijk maakt. De solitaire LED s zullen onderling geen van allen echt veel van elkaar afwijken. In sommige gevallen komen de door verschillende fabrikanten gebruikte LED's zelfs uit dezelfde fabriek. Bij verschillende verlichtingsdeskundigen bestaat de opvatting dat LED-armaturen binnen 15 jaar al vervangen kunnen worden door efficiëntere alternatieven. In die gevallen wordt een TCO-berekening en belangrijker om het vermeende voordeel inzichtelijk en aantoonbaar te maken. De snelle ontwikkeling van de lichttechniek kan een vandaag gekozen oplossing morgen al weer achterhaald hebben gemaakt. De uitkomst van dit onderzoek heeft daarom maar een beperkte houdbaarheidsdatum. De verschillende meetgegevens zijn samengevat in bijlagen 2 en 3. Naast de voorgestelde LED-oplossingen is ter vergelijking, de bestaande situatie met SOX-verlichting en met een mogelijk Arc80-armatuur, als conventioneel alternatief gezet. Zie de afbeelding hiernaast. Dit Arc80-armatuur is uitvoerbaar met SON-lampen en CPO-lampen. Er is gekozen voor een Arc80-armatuur omdat deze in het Beleids- en beheerplan Openbare Verlichting voorkomt in de lijst van standaard toe te passen armaturen. Tevens is in 2011 een retrofit-led lichtbron toepasbaar in de Arc armaturen. Deze LED-oplossing is daarom aan de vergelijking toegevoegd en heeft de typenaam Arc 2684. Zie de afbeeldingen hiernaast. Als basis voor de vergelijking is het profiel A van de Zalmweg genomen. Dit is gelijkwaardig aan de profielen B en D van de Ramgatseweg en Lissenveld. 3 6

Uit de samenvatting van de verschillende meetgegevens kan het volgende worden geconcludeerd: Op basis van aanschaf en plaatsing bij variabele mastafstanden zoals in de lichtberekeningen vermeld is de kostentechnische rangorde: Rangorde Armatuur Lichtbron / m¹ / levensduur 1 Arc 2685 SNN/1E Aura Sodinette ST 70W 9,86 2 Arc 2685 SNN/1E CPO-TW 60W 13,19 3 Bestaand armatuur SOX 55W 16,24 4 Speedstar BGP 322 DM 56 LED 25,10 5 Stela Long 6.550 NW 30 LED 25,30 6 Arc 2684 3.350 lm NW 28 LED, 27W 25,72 7 Piano1 48 LED 29,64 Tabel 2 Op het industrieterrein zal echter sprake zijn van wisselende mastafstanden. Echter door het vergelijken op basis van een vaste mastafstand kan de prijs-kwaliteit verhouding van de verlichting beter worden gedefinieerd. Op basis van aanschaf en plaatsing bij een aangenomen vaste mastafstand van 36m is de kostentechnische rangorde: Rangorde Armatuur Lichtbron / m¹ / levensduur 1 Arc 2685 SNN/1E Aura Sodinette ST 70W 12,18 2 Bestaand armatuur SOX 55W 15,79 3 Arc 2685 SNN/1E CPO-TW 60W 15,93 4 Speedstar BGP 322 DM 56 LED 24,41 5 6 Stela Long 6.550 NW 30 LED 26,35 5 6 Piano1 48 LED 26,35 7 Arc 2684 3.350 lm NW 28 LED, 27W 28,57 Tabel 3 Dit zegt echter nog niks over de Total Cost of Ownership. Alhoewel praktisch elke berekening arbitrair is vanwege de gehanteerde uitgangspunten als opgegeven door de fabrikanten en de interpretatie daarvan door de beoordelaar, kan de berekening toch worden gezien de meest objectieve vergelijkingsmethode. Er is immers geen volledig en objectief alternatief. De rangorde op basis van TCO-berekening waarbij de Life Cycle Cost Analisys per jaar maatgevend is, geeft inzicht in de jaarlijkse kosten per lichtmast. Deze komt bij een vaste mastafstand van 36m uit op: Rangorde Armatuur Lichtbron / jaar 1 Arc 2684 3.350 lm NW 28 LED, 27W 171,00 2 Bestaand armatuur SOX 55W 237,00 3 Arc 2685 SNN/1E Aura Sodinette ST 70W 247,00 4 Arc 2685 SNN/1E CPO-TW 60W 251,00 5 Piano1 48 LED 261,00 6 Speedstar BGP 322 DM 56 LED (65W) 276,00 7 Stela Long 6.550 NW 30 LED 279,00 Tabel 4 4 6

De rangorde op basis van de TCO-berekening waarbij de Life Cycle Cost Analisys per m¹ over 50 jaar maatgevend is, geeft inzicht in de kosten per mast per meter gedurende de totale levensduur. Hieruit kan worden afgeleid welke oplossing de grootste mastafstanden kan overbruggen en daardoor bij kleinere mastafstanden een beter lichttechnisch resultaat geeft of door middel van dimmen verder besparingspotentieel heeft. Dit leidt uiteindelijk weer tot een beter energielabel. Bij een vaste mastafstand van 36m komt dit uit op: Rangorde Armatuur Lichtbron / m¹ / 50jr 1 Arc 2684 3.350 lm NW 28 LED, 27W 119,00 2 Bestaand armatuur SOX 55W 165,00 3 Arc 2685 SNN/1E Aura Sodinette ST 70W 171,00 4 Arc 2685 SNN/1E CPO-TW 60W 174,00 5 Piano1 48 LED 182,00 6 Speedstar BGP 322 DM 56 LED (65W) 192,00 7 Stela Long 6.550 NW 30 LED (66W) 193,00 Tabel 5 Resumerend kan worden gesteld dat uit deze vergelijking blijkt dat kostentechnisch en lichttechnisch het vervangen van de oude armaturen door een Arc2684 LED-armatuur voorzien van een 28 LED s de beste oplossing is. De Arc2685/Sodinette-combinatie (met longlife SON-lamp van Aura Light) is daarmee naar de tweede plaats verdrongen. Hierbij moet het volgende worden opgemerkt: De Arc2684 heeft een Ti-waarde van 14,56% hetgeen inhoudt dat de storende verblinding van het licht bovengemiddeld is. Minder dan 10% is goed, meer dan 20% is slecht. De lichtkleur van de Arc2684 LED-armatuur is 4000 Kelvin, ofwel Neutraal Wit licht. De Ra-waarde is 65 hetgeen een matige kleurweergave betekent. Beter is 80 of meer. De lichtkleur van de Arc/Sodinette combinatie is goudgeel ten opzichte van de witte LED-alternatieven. Daarom is een alternatief voorzien van CPO-lampen doorgerekend. Dit bied qua lichtkleur een goed alternatief. Ondanks de kortere levensduur maken hoge kortingen op de hoge kostprijs van de lichtbron deze lichtoplossing toch tot een aantrekkelijk en concurrerend alternatief. De Ra-waarde van deze CPO-lichtbron is 66. Milieutechnisch scoort de SON lichtbron van Aura Light ten opzichte van de LED en CPO-alternatieven het laagste met slechts een D-energielabel. Alle andere oplossing scoren een C-energielabel. Hierbij moet worden opgemerkt dat het lichtniveau van de SON lichtbron ruimschoots voldoet en standaard kan worden teruggedimd. Een D-energielabel is eigenlijk al een goed label. Terugdimmen heeft een gunstig effect op het energieverbuik en de levensduur van de lamp, wat uiteindelijk het vemeende milieunadeel volledig compenseert. Belangrijke opmerkingen hierbij zijn: 1. Het onderzoek is gebaseerd op bruto-adviesprijzen voor de LED-oplossingen volgens opgaaf van de leveranciers. In een competetieve aanbesteding kunnen deze bedragen lager uitkomen, als gevolg van kortingen door leveranciers en een aanbestedingsvoordeel. Dit levert een gunstiger TCO op. De gehanteerde prijzen voor de SOX, CPO en SON lichtbronnen zijn reële marktprijzen. 2. De door leveranciers aan aannemers gegeven korting zal bij conventionele verlichtingsproducten zoals de Arc/Sodinette combinatie groter zijn als op nieuwe LEDalternatieven. Dit kan leiden tot grotere onderlinge afwijkingen als in dit advies getoond. 5 6

3. In de lichtberekeningen zijn aannames over levensduur verwerkt die zijn gebaseerd op extrapolatie van ervaringscijfers en door de verschillende leveranciers niet eenduidig bepaald. Er zit dus enige variatie in de berekende uitkomsten. 4. Vanuit het belang van cameratoezicht is een goede kleurherkenning belangrijk. Door toepassing van de Arc/Sodinette combinatie gaat ten opzichte van de huidige SOX-lampen de kleurtemperatuur omhoog van 1800 K naar 2100 K, ofwel van oranje naar goudgeel. De Ra-waarde van SON-lampen is 25, hetgeen slechte kleurweergave-eigenschappen betekent. De goudgele SON-lampen zijn ook aanwezig op de rotonde Maasdijk en langs de Eendrachtsweg te Raamsdonksveer. Ten opzichte van de SOX-lampen is dit reeds een belangrijke verbetering. Voor het camaratoezicht is de Arc2685/CPO-combinatie met een Rawaarde van 66 de beste oplossing. Samenvatting Op basis van de vergelijkende TCO-berekening komt het Arc2684 LED-armatuur als meest gunstige optie naar voren. De aanvangsinvestering is echter hoog. Door het gunstige energieverbruik als gevolg van het lage vermogen heeft deze lichtbron een zeer voordelige TCO. Omdat deze verlichtingsoplossing pas op zijn vroegst in juni 2011 leverbaar is en een hoge Ti-waarde kent van 14,56% verdient het aanbeveling hier eerst een praktijktest mee uit te voeren. Daaropvolgend is de Arc2685/Sodinette-70W combinatie de beste oplossing, op de voet gevolgd door de Arc2685/CPO-TW-60W combinatie. Vanwege de betere kleurweergave-eigenschappen van de CPOlichtbron is dit de beste keuze van de conventionele verlichtingsoplossing. Volgens het beleids- en beheerplan openbare verlichting dient een verdere differentiatie van het openbaar verlichtingsareaal te worden voorkomen. Het Arc80 armatuur voorzien van een SON-lamp is veelzijdig en op meer plaatsen binnen de gemeente Geertruidenberg toegepast. Het Arc80 armatuur is vanaf juni 2011 ook leverbaar met een LED-lichtbron en als LED-retrofit. De verbetering van kleurtemperatuur bij toepassing van een SON-lamp ten opzichte van SOX is duidelijk merkbaar doch lager in vergelijking met CPO en LED-alternatieven. De gebruikspiek op het industrieterrein ligt rond 7:30u en rond 16:30u. Buiten deze tijden is het gebruik van de openbare ruimte aanmerkelijk minder. Hierin ligt een extra rechtvaardiging om minimaal genoegen te nemen met de kleurtemperatuur van SON-lampen. Ten behoeve van het cameratoezicht is echter een zo hoog mogelijke kleurweergave-eigenschap wenselijk. Resumerend adviseer ik de volgende lichtoplossing: A. De Arc2685/CPO-TW 60W combinatie als voorlopig uitgangspunt. B. Ondertussen tests te initiëren met de Arc2684 LED-armatuur als alternatief. Mochten de tests tot gunstige resultaten leiden voordat de definitieve keuze voor de verlichting moet worden gemaakt, dan is rechtvaardiging voor de keuze van Arc2684 LED-armatuur onderbouwd. Gerrit van Terwisga 31 maart 2011 Naschrift december 2011: Gedurende de maanden oktober en november in 2011 is tijdens het project LED-proef Schoutenlaan-Geertruidenberg de Arc2684, (54W LED) vergeleken met de Arc2685, (100W Son-T) en de verouderde Philips SGS (Son-I 70W). Hieruit is gebleken dat de Arc2684, (54W LED) de beste keuze is. 6 6