1 de kaart les 1 Bezoek aan een kasteel Een foto die je vanuit de lucht maakt, heet een luchtfoto. Van een luchtfoto kun je een plattegrond maken. Dat is een kaart die van bovenaf getekend is. Bij een plattegrond hoort een legenda. Daarin worden de kleuren en symbolen van de kaart uitgelegd. Symbolen zijn tekens die iets voorstellen. Niet alles wat je op een luchtfoto ziet, staat ook op een plattegrond. Op een plattegrond staan bijvoorbeeld geen dingen die bewegen. Vaak zijn er verschillende manieren om ergens te komen. Op een kaart kun je dan opzoeken wat de kortste weg is. Je hebt een plattegrond getekend van je eigen slaapkamer en van een klaslokaal. Als je een plattegrond maakt van iets, doe je net of je er van bovenaf naar kijkt. les 3 Een oude stad Elburg is een oud stadje met wallen en een gracht eromheen. Tanger is een stad in Marokko. In Tanger ligt een medina. Dat is het oudste deel van de stad. Er staat een muur omheen. Op de plattegrond van een stad zie je waar de belangrijke gebouwen zijn. Je kunt de plattegrond ook gebruiken om te kijken hoe je moet lopen. les 4 Van luchtfoto naar plattegrond Van een luchtfoto kun je een plattegrond maken. Je legt dan overtrekpapier op de foto. Je trekt de huizen, de straten, het gras en het water over. Maar niet de mensen, de fietsen en de auto s. Daarna geef je alles een kleur. Tot slot maak je een legenda. 164
1 de kaart Vragen Antwoorden 1 Wat is een plattegrond? 1 Een plattegrond is een kaart die van bovenaf getekend is. 2 Wat staat er in een legenda? 2 In een legenda worden de kleuren en de symbolen van de kaart uitgelegd. 3 Waarom staan er geen fietsen op een plattegrond? 3 Op een plattegrond staan geen dingen die kunnen bewegen. 165
2 wonen les 1 Wonen in een stad of dorp Delft is een stad in het westen van Nederland. Een stad is een plaats waar veel mensen wonen. Sellingen is een dorp in het noorden van Nederland. In een dorp wonen minder mensen dan in een stad. Je hebt een plattegrond bekeken van een stad en van een dorp. Daaraan kon je goed het verschil zien tussen een stad en een dorp. Op een plattegrond staan vaak symbolen. Deze kun je terugvinden in de legenda. les 3 In of buiten het centrum Het centrum is het midden van een stad. Er zijn weinig huizen en veel winkels en kantoren. Aan de rand van een dorp of stad liggen de buitenwijken. Daar zijn vooral huizen en scholen. Soms is er een winkelcentrum. In een woonerf moeten de auto s langzaam rijden. Kinderen kunnen er veilig buiten spelen. les 4 Een nieuwe wijk Aan de rand van steden en dorpen worden nieuwe buitenwijken gebouwd. Alles komt er dan heel anders uit te zien. Eerst was er bijvoorbeeld een weiland. Daar komen huizen en flats voor in de plaats. 166
2 wonen Vragen Antwoorden 1 Wat is het verschil tussen Delft en Sellingen? 1 Delft is een stad en Sellingen is een dorp. 2 Wat is het verschil tussen een stad en een dorp? 2 Een stad is groter dan een dorp. Er wonen meer mensen. In een stad zijn vaak meer winkels. 3 Welke gebouwen vind je vooral in het centrum van een stad? 3 In het centrum van de stad vind je vooral winkels en kantoren. 4 Welke gebouwen vind je vooral in een buitenwijk? 4 In een buitenwijk vind je vooral huizen en scholen. Soms is er een winkelcentrum. 5 Waarom is een woonerf veilig voor kinderen? 5 In een woonerf rijden de auto s langzaam. De kinderen kunnen daardoor veilig op straat spelen. 167
3 water les 1 Water winnen Langs het strand zie je duinen. Dat zijn zandheuvels die door de wind zijn ontstaan. Ze beschermen Nederland tegen de zee. In de duinen mag je niet zomaar rondlopen en fietsen. Je moet je aan de regels houden. De Biesbos is een moerasachtig natuurgebied. Kaarten zijn vaak verdeeld in vakken. Elk vak heeft een letter en een nummer, bijvoorbeeld C3. Zo kun je plaatsen makkelijk opzoeken. Je hebt op een kaart opgezocht via welke snelweg je van de ene naar de andere plaats kunt rijden. les 3 Water om te drinken In Nederland wordt het meeste drinkwater gemaakt van grondwater. Dat is water dat diep in de grond zit. Maar er wordt ook regenwater en rivierwater gebruikt. Het rivierwater wordt door pompstations naar de duinen gepompt. Het water zakt daar langzaam naar beneden. Het vuil uit het water blijft achter in het duinzand. Het schoongemaakte water gaat naar een waterbedrijf. Het waterbedrijf zorgt dat het water via pijpleidingen naar de huizen gaat. Soms wordt rivierwater naar een spaarbekken gepompt. Dat is een soort meer waarin het water wordt opgeslagen. Het water in de zee verdampt door de zon. De waterdamp stijgt op en verandert in een wolk. Die wordt door de wind naar het land geblazen. Boven het land valt er regen of sneeuw uit de wolk. Dat gaat via de rivieren weer terug naar de zee. Dit noemen we de lange kringloop van het water. Soms regent het boven de zee. Dan komt het water uit de wolk meteen terug in de zee. Dat noemen we de korte kringloop van het water. les 4 Water zuiveren In het waterbedrijf wordt het water uit de spaarbekkens schoongemaakt. Eerst worden de grote deeltjes uit het water gezeefd. Daarna worden er stoffen in het water gedaan die de kleine vuildeeltjes eruit halen. Tot slot wordt het water gezeefd door een laag zand. Zo worden de allerkleinste deeltjes uit het water gehaald. 168
3 water Vragen Antwoorden 1 Welke drie soorten water worden in Nederland gebruikt om drinkwater van te maken? 1 Regenwater, rivierwater en grondwater. 2 Hoe wordt water in de duinen schoongemaakt? 2 Het water zakt door het zand naar beneden. De vuile deeltjes blijven achter in het zand. 3 Wat gebeurt er in een waterbedrijf? Noem twee dingen. 3 In een waterbedrijf wordt water gezuiverd en naar de huizen gepompt. 4 Wat is een spaarbekken? 4 Een spaarbekken is een soort meer waarin water wordt bewaard. Later wordt het water naar een waterbedrijf vervoerd. 5 Wat wordt bedoeld met de kringloop van het water? 5 Water van de zee verdampt en komt na een lange of korte reis weer terug in de zee. 169
4 landschap les 1 Nieuwe natuur Een natuurgebied is een gebied waar geen mensen, maar wel bijzondere dieren en planten leven. De Millingerwaard is een natuurgebied bij Nijmegen. In de Millingerwaard vind je nieuwe natuur. Dat betekent dat de natuur weer wordt zoals ze vroeger was. Je hebt geleerd om zelf een kaart in te kleuren. De kleuren in de legenda moeten dezelfde zijn als de kleuren in de kaart. terug te krijgen. Dat doen ze door de grond heel nat te houden. les 4 Vervuilde grond Op veel plaatsen in Nederland is de grond vervuild. Ook in de Millingerwaard en de Groote Peel. Dat komt door vuil uit het rivierwater en door mest uit de landbouw. De regering heeft regels gemaakt om de vervuiling te verminderen. Fabrieken en boeren moeten zich aan deze regels houden. les 3 Veen, zand en klei De belangrijkste grondsoorten in Nederland zijn veen, zand en klei. Bij iedere grondsoort hoort een bepaald landschap. Het landschap is hoe een stuk land eruitziet. Veen bestaat uit oude plantenresten. Het water kan hier niet weglopen. Daardoor vind je in het veenlandschap veel plassen. Zand bestaat uit kleine steentjes. Het water loopt gemakkelijk tussen de steentjes door. Bomen kunnen met hun wortels bij het water diep in de grond. Klei bestaat uit kleinere steentjes dan zand. Het water kan er moeilijk tussendoor. Op kleigrond groeien planten met kortere wortels dan bomen. De Groote Peel is een natuurgebied bij Eindhoven. Het was vroeger een veenlandschap. Het veen is door mensen weggegraven. Het werd gebruikt om de kachel te stoken. Nu proberen de mensen het veenlandschap van vroeger weer 170
4 landschap Vragen Antwoorden 1 Wat is nieuwe natuur? 1 Nieuwe natuur is natuur die weer wordt zoals vroeger. 2 Waaruit bestaat veen? 2 Veen bestaat uit oude plantenresten. 3 Hoe komt het dat op zandgrond vooral bomen groeien? 3 Het water loopt tussen de zandkorrels door. Daardoor zit het diep in de grond. De bomen kunnen met hun lange wortels goed bij het water. 4 Waardoor is de grond in de Millingerwaard en de Groote Peel vervuild? 4 De grond is vervuild door vuil uit het rivierwater en mest uit de landbouw. 171
5 werken les 1 Beroepen Een beroep is het werk waarvoor je wordt betaald. Je doet het meestal de hele dag, meerdere dagen per week. Werk waarvoor je niet wordt betaald, heet vrijwilligerswerk. Op een spoorkaart heb je gezien hoe de treinen rijden. Je hebt gezien langs welke stations je komt als je van de ene naar de andere plaats reist. In sommige steden rijden trams. De tramlijnen hebben elk een eigen nummer. Je hebt de tramlijnen bekeken op een tramkaart. les 3 Drie soorten beroepen Er zijn drie soorten beroepen: diensten, landbouw en industrie. Diensten zijn beroepen van mensen die werken in kantoren en winkels. Maar ook een huisarts, een leraar en een ambtenaar horen erbij. Bij de landbouw horen alle beroepen van mensen die werken op het land. Bij de industrie horen alle beroepen van mensen die in fabrieken werken. In Nederland werken de meeste mensen in de diensten. Er werken nu minder mensen in de landbouw en de industrie dan vroeger. Veel van dat werk wordt door machines gedaan. les 4 Alles dicht bij elkaar In de buurt van Rotterdam zijn veel diensten, industrie en landbouw dicht bij elkaar. De diensten zijn vooral in het centrum van Rotterdam. De industrie is op de Maasvlakte, vlak bij de haven. De landbouw is in het Westland. In het Westland zijn veel glazen kassen. Daarin worden fruit, groenten en bloemen gekweekt. 172
5 werken Vragen Antwoorden 1 Wat is een beroep? 1 Een beroep is het werk waarvoor je wordt betaald. 2 Wat zijn diensten? 2 Diensten zijn beroepen van mensen die werken in kantoren en winkels. Ook een huisarts, een leraar en een ambtenaar horen bij de diensten. 3 Waarom werken er nu minder mensen in de landbouw en de industrie dan vroeger? 3 Er wordt nu meer werk door machines gedaan. 4 Waar is in de buurt van Rotterdam veel industrie? 4 Op de Maasvlakte, vlak bij de haven. 173
6 cultuur les 1 Talen in Nederland In Nederland zijn twee officiële talen: het Nederlands en het Fries. In Nederland worden ook dialecten gesproken. Een dialect is een taal die alleen wordt gesproken in een bepaalde streek. Maar in Nederland worden nog veel meer talen gesproken. Dat komt doordat mensen uit allerlei delen van de wereld hiernaartoe zijn gekomen. Al deze mensen brengen hun eigen taal en cultuur mee. Je hebt de plattegrond van een stad gebruikt om een wandeling uit te stippelen. Je hebt gezien dat plaatsen in Fryslân twee namen hebben: een Nederlandse en een Friese naam. les 3 Allemaal anders In Nederland wonen mensen met verschillende culturen. Een cultuur is de manier waarop een groep mensen leeft. Godsdienst, taal, kleding, eten, feesten en spelletjes horen allemaal bij cultuur. Iedere cultuur heeft zijn eigen waarden en normen. Waarden en normen geven aan wat een groep mensen belangrijk vindt en hoe mensen zich moeten gedragen. les 4 Kon ta bai? Curaçao is een van de Nederlandse Antillen. De officiële taal van de Nederlandse Antillen is Nederlands. Maar thuis spreken de meeste mensen Papiaments. De hoofdstad van Curaçao is Willemstad. Op de plattegrond van Willemstad zie je veel Nederlandse straatnamen. Veel gebouwen zijn in Nederlandse stijl gebouwd. 174
6 cultuur Vragen Antwoorden 1 Welke officiële talen heeft Nederland? 1 Nederlands en Fries. 2 Wat is een dialect? 2 Een dialect is een taal die alleen wordt gesproken in een bepaalde streek. 3 Wat geven waarden en normen aan? 3 Waarden en normen geven aan wat een groep mensen belangrijk vindt. En hoe ze zich moeten gedragen. 4 Wat is de officiële taal op Curaçao? 4 Nederlands. 175
7 natuur les 1 Natuurgebieden aan zee De Bosplaat is een natuurgebied op het eiland Terschelling. Een natuurgebied is een gebied waar geen mensen, maar wel bijzondere dieren en planten leven. Het Zwin is een natuurgebied in Zeeland. Het was vroeger een zeearm. Dat is een lange smalle inham van de zee. Maar de zeearm slibde dicht. Dat betekent dat hij ondiep werd, doordat er slib in bleef liggen. Slib is heel fijn zand dat aanspoelt vanuit de zee. Er zit veel voedsel in voor de vogels. De mensen hebben het Zwin weer opengegraven. Ze hebben ook gaten in de duinen gemaakt. Daardoor kan er bij hoogwater weer zeewater naar het Zwin stromen. Je hebt geleerd om routes te volgen op de kaart. Je hebt ook een kaart van de Bosplaat bekeken. Daarop zag je dat je in sommige delen van de Bosplaat wel mag komen en in andere niet. ontstaan zandplaten. Die zandplaten noemen we wadden. In het waddengebied en in het Zwin groeien bijzondere planten, die tegen zout water kunnen. Op plaatsen waar het zeewater vaak komt, groeit zeekraal. Op de plaatsen waar het zeewater af en toe komt, groeit lamsoor. Op de duinen groeit helm. In het Zwin wordt de grond vervuild door mest en bestrijdingsmiddelen van de landbouw. les 4 Een gat in de duinen De helft van Nederland ligt onder de zeespiegel. De zeespiegel is de hoogte van het zeewater. Als er geen duinen en dijken waren, zou dit gebied onder water staan. Texel is een waddeneiland, net als Terschelling. De Slufter is een deel van een natuurgebied op Texel. Door een gat in de duinen stroomt er bij vloed zeewater in de Slufter. Daardoor groeien ook in de Slufter zeekraal, lamsoor en helm. les 3 Zoute grond Het getij is de afwisseling tussen eb en vloed. Eb betekent dat het zeewater wegstroomt van de kust. Bij eb wordt het strand breder. Vloed betekent dat het zeewater steeds verder het strand op komt. Bij vloed wordt het strand smaller. De waddeneilanden zijn onstaan door het getij. Bij eb stroomt er water weg uit de Waddenzee. Dan blijft er slib achter. Het slib zakt naar de bodem. Daardoor 176
7 natuur Vragen Antwoorden 1 Waar in Nederland liggen de Bosplaat, het Zwin en de Slufter? 1 De Bosplaat ligt op Terschelling. Het Zwin ligt in Zeeland. De Slufter ligt op Texel. 2 Welke bijzondere planten groeien er in deze gebieden? 2 Op de natte delen zeekraal, op de minder natte delen lamsoor en op de droge delen helm. 3 Wat wordt bedoeld met het getij? 3 Het getij is de afwisseling tussen eb en vloed. 4 Hoe ontstaan wadden? 4 Bij eb stroomt er water weg uit de Waddenzee. Dan blijft er slib achter, dat naar de bodem zakt. Zo ontstaan zandplaten, die wadden genoemd worden. 177
8 verkeer les 1 Iedereen op weg Sommige kinderen lopen naar school, anderen fietsen. Sommige kinderen gaan met het openbaar vervoer. Bijvoorbeeld met de bus of de tram. Het spitsuur is de tijd waarop er veel verkeer op straat is. Met verkeersdrempels, fietstunnels, verkeerslichten en rotondes wordt het verkeer veiliger gemaakt. Een rotonde is een rond verkeersplein. Er komen van verschillende kanten wegen op uit. Je hebt een oude en een nieuwe kaart van Nederland bekeken. Je hebt de verschillen gezocht tussen vroeger en nu. Ook heb je de route van een buslijn bekeken. les 3 Steeds meer verkeer Er is nu veel meer verkeer dan vroeger. Daarom zijn er meer wegen aangelegd. Ook zijn de wegen nu breder. Op de autosnelweg mogen alleen auto s, vrachtauto s, bussen en motoren rijden. Een knooppunt is een plek waar verschillende wegen elkaar kruisen, bijvoorbeeld met viaducten. Een viaduct is een weg die over een andere weg heen loopt. Een weg die onder de grond of onder het water door loopt is een tunnel. Vrachtauto s en schepen vervoeren allerlei goederen. Het vervoeren van spullen van de ene naar de andere plaats noem je transport. Door de aanleg van viaducten, bruggen en bredere wegen wordt de bereikbaarheid van plaatsen groter. Dat is het gemak waarmee je ergens kunt komen. Een matrixbord is een verkeersbord met teksten erop. De teksten kunnen heel snel worden veranderd. les 4 Handel Handel is het verkopen en kopen van goederen. Er is veel handel tussen verschillende landen. Schepen met buitenlandse producten komen aan in de haven. Daar worden de goederen overgeladen in vrachtauto s. De vrachtauto s brengen ze naar bedrijven toe. Vroeger moest je je paspoort altijd laten zien bij de grens. Nu zijn veel grenzen in Europa open. Je kunt zomaar doorrijden. 178