Goedenavond allemaal. Allereerst, fijn dat jullie er zijn en ook heel fijn dat we hier bij Miranda en Mathieu te gast mogen zijn. Mijn naam is Sjors,

1

Goedenavond allemaal. Allereerst, fijn dat jullie er zijn en ook heel fijn dat we hier bij Miranda en Mathieu te gast mogen zijn. Mijn naam is Sjors, ik heb hier in Utrecht Aardwetenschappen gestudeerd. Dat betekent dat ik iets moet weten van stenen, fossielen, klimaat, natuurlijke processen en de wisselwerking tussen dat alles. Ook heb ik bij het Museon gewerkt als docent en nu ben ik eigenlijk op zoek naar zulk soort werk. Tussendoor werk ik bij de zorgverzekering, dus als jullie daar vragen over hebben kan dat ook, maar laten we vanavond maar vooral naar bijzondere geologische schatten in Utrecht kijken. Vanavond neem ik jullie mee op een denkbeeldige rondleiding door Utrecht. We nemen een kijkje naar bijzondere typen natuursteen in de stad. En ik moet zeggen, er zijn er zo veel dat het lastig was om een selectie te maken! Even kijken, om voor mezelf een beeld te hebben, wie heeft er al langer dan 10 jaar in Utrecht gewoond? 20? 30 misschien? Ok, dan ga ik kijken of ik jullie wat dingen kan vertellen die jullie nog niet wisten. En nog even, wie woont er korter dan 10 jaar in Utrecht? Ok, nou, dan heeft iedereen in ieder geval een keer zijn hand opgestoken. Goed, laten we maar van start gaan. 2

Als je het over steen gaat hebben, moet je eerst een beetje weten welke typen steen er zijn. Er zijn er 3. We beginnen met stollingsgesteente. Dat is gesteente dat onstaat doordat lava of magma afkoelt en zo verandert in steen. Dit was ook de eerste steensoort ooit. Want de aarde was in het begin, 4,6 miljard jaar geleden, eigenlijk 1 grote lavabal. Door afkoeleing is langzaam de aardkorst ontstaan: stollingsgesteente. Als je gesteente hebt, dan kunnen wind en water ervoor zorgen dat dit afbrokkelt: erosie. Je krijgt dan losse steenkorreltjes die zich ergens anders ophopen. Als er genoeg ophoopt, en er door begraving genoeg druk op zo n ophoping van korrels komt te staan, gaan die korrels samenplakken en krijg je een nieuw soort gesteente: sedimentair gesteente, bijvoorbeeld zandsteen. Nu weten jullie denk ik wel dat onze aardkorst bestaat uit bewegende platen. Doordat die bewegen, kunnen gesteentelagen worden samengedrukt en onder elkaar schuiven. Zo kan er op gesteente veel druk en hitte komen te staan. Daardoor worden de stoffen waarvan die stenen gemaakt zijn gedwongen om zich te herkristalliseren. Je krijgt dan nieuwe structuren in een steen. Dit noemen we metamorf gesteente. Dit gesteente is namelijk een metamorfose ondergaan. We hebben dus 3 typen gesteente: 1 Stollingsgesteente 2 Sedimentair gesteente 3 metamorf En ik ga jullie voorbeelden laten zien van deze typen gesteente. Wetenschappers reizen de wereld over om dit te bestuderen. Ook zijn er reisbureautjes die 3

geologische reizen verzorgen, dan ga je die gesteentes bekijken. Maar je hoeft dat niet per se te doen. Je kunt daarvoor gewoon in Utrecht blijven. 3

Als je het over steen gaat hebben, moet je eerst een beetje weten welke typen steen er zijn. Er zijn er 3. We beginnen met stollingsgesteente. Dat is gesteente dat onstaat doordat lava of magma afkoelt en zo verandert in steen. Dit was ook de eerste steensoort ooit. Want de aarde was in het begin, 4,6 miljard jaar geleden, eigenlijk 1 grote lavabal. Door afkoeleing is langzaam de aardkorst ontstaan: stollingsgesteente. Als je gesteente hebt, dan kunnen wind en water ervoor zorgen dat dit afbrokkelt: erosie. Je krijgt dan losse steenkorreltjes die zich ergens anders ophopen. Als er genoeg ophoopt, en er door begraving genoeg druk op zo n ophoping van korrels komt te staan, gaan die korrels samenplakken en krijg je een nieuw soort gesteente: sedimentair gesteente, bijvoorbeeld zandsteen. Nu weten jullie denk ik wel dat onze aardkorst bestaat uit bewegende platen. Doordat die bewegen, kunnen gesteentelagen worden samengedrukt en onder elkaar schuiven. Zo kan er op gesteente veel druk en hitte komen te staan. Daardoor worden de stoffen waarvan die stenen gemaakt zijn gedwongen om zich te herkristalliseren. Je krijgt dan nieuwe structuren in een steen. Dit noemen we metamorf gesteente. Dit gesteente is namelijk een metamorfose ondergaan. We hebben dus 3 typen gesteente: 1 Stollingsgesteente 2 Sedimentair gesteente 3 metamorf En ik ga jullie voorbeelden laten zien van deze typen gesteente. Wetenschappers reizen de wereld over om dit te bestuderen. Ook zijn er reisbureautjes die 4

geologische reizen verzorgen, dan ga je die gesteentes bekijken. Maar je hoeft dat niet per se te doen. Je kunt daarvoor gewoon in Utrecht blijven. 4

Als je het over steen gaat hebben, moet je eerst een beetje weten welke typen steen er zijn. Er zijn er 3. We beginnen met stollingsgesteente. Dat is gesteente dat onstaat doordat lava of magma afkoelt en zo verandert in steen. Dit was ook de eerste steensoort ooit. Want de aarde was in het begin, 4,6 miljard jaar geleden, eigenlijk 1 grote lavabal. Door afkoeleing is langzaam de aardkorst ontstaan: stollingsgesteente. Als je gesteente hebt, dan kunnen wind en water ervoor zorgen dat dit afbrokkelt: erosie. Je krijgt dan losse steenkorreltjes die zich ergens anders ophopen. Als er genoeg ophoopt, en er door begraving genoeg druk op zo n ophoping van korrels komt te staan, gaan die korrels samenplakken en krijg je een nieuw soort gesteente: sedimentair gesteente, bijvoorbeeld zandsteen. Nu weten jullie denk ik wel dat onze aardkorst bestaat uit bewegende platen. Doordat die bewegen, kunnen gesteentelagen worden samengedrukt en onder elkaar schuiven. Zo kan er op gesteente veel druk en hitte komen te staan. Daardoor worden de stoffen waarvan die stenen gemaakt zijn gedwongen om zich te herkristalliseren. Je krijgt dan nieuwe structuren in een steen. Dit noemen we metamorf gesteente. Dit gesteente is namelijk een metamorfose ondergaan. We hebben dus 3 typen gesteente: 1 Stollingsgesteente 2 Sedimentair gesteente 3 metamorf En ik ga jullie voorbeelden laten zien van deze typen gesteente. Wetenschappers reizen de wereld over om dit te bestuderen. Ook zijn er reisbureautjes die 5

geologische reizen verzorgen, dan ga je die gesteentes bekijken. Maar je hoeft dat niet per se te doen. Je kunt daarvoor gewoon in Utrecht blijven. 5

We beginnen met stollingsgesteente, en daarvoor gaan we naar de lelijkste plek van Utrecht. 6

Hoog Catharijne. Deze man hier loopt zonder dat hij het weet over 1 van de mooiste stukken Graniet van Utrecht. Die hele trap is van graniet. Ik zal even een foto van dichtbij laten zien. 7

Graniet is een dieptegesteente. Dat betekent dat het ontstaat door stolling van magma onder de grond. Omdat het op een warme plek onder de grond stolt, stolt het langzaam. Wanneer magma langzaam stolt, krijgen de mineralen in de lava de tijd om elkaar op te zoeken en samen te klonteren. Zij vormen dan kristallen. Je hebt 3 typen kristallen. Kwarts, dat zijn de grijze vlakken, mica s, dat zijn de zwarte vlakken, en veldspaat, dat zijn de witte en beige vlakken. De chemische bouwstenen die in deze kristallen zitten kunnen per plek verschillen. Graniet kan dus ook andere kleuren hebben. Daar ga ik ook even een voorbeeld van laten zien. 8

En dat voorbeeld vinden we hier: De Bibliotheek. Die heeft van die zuilen, en als je aan de zijkant van die zuilen kijkt, dan zie je dit. 9

Dit is ook graniet, maar wat roodachtiger. Je moet maar eens dichtbij gaan kijken of je de 3 verschillende kristallen goed ziet. Maar het kan nog roder. 10

Wie herkent deze plek? Wie kan mij vertellen waar dit is? Het is wel duidelijk wie de vaste klanten zijn. Dit is de bijenkorf. 11

Je ziet die rode palen, en die rode steen loopt helemaal door tot boven. Dat is ook graniet. 12

Hier nog even dichterbij. Je ziet dus dat graniet erg van uiterlijk kan verschillen. Maar altijd moet je een enigszins regelmatige verdeling hebben van grijs glasachtig kwarts, zwarte mica s en wit, beige of gekleurde veldspaat. 13

Dat waren dieptegesteenten. Die koelen dus langzaam af waarbij kristallen ontstaan. Maar magma koelt niet altijd langzaam af. Als het op het aardoppervlak komt, kan het juist heel snel afkoelen en stollen. Dan is er geen tijd voor kristalvorming en krijg je een ander type steen. Dan krijg je zoals dat heet: uitvloeiingsgesteenten. Daarvan ga ik nu wat voorbeelden laten zien. 14

Hier zie je toch wel een heel bijzonder voorbeeld van uitvloeiingsgesteente. Zoals je ziet, die mensen kijken nergens van op of om, maar hier staan echt hele mooie museumstukken. Ik heb het over die paaltjes. Dat zijn basaltzuilen. Gestold lava. En basaltzuilen hebben altijd een 6-hoekige vorm. 15

Dat zie je hier heel goed, dit zijn 4 van die paaltjes van bovenaf. En die zijn natuurlijk gevormd. Ik zet er even lijntjes omheen. 16

En je ziet: 6-hoekig. Nu zijn dingen in de natuur vaak niet helemaal regelmatig, dus 5 hoeken of 7 hoeken komt ook wel eens voor. Maar 6-hoekig toch het meest. We gaan zo even kijken hoe dat komt. 17

Maar eerst wil ik laten zien hoe je basalt in de natuur tegenkomt. Dit is een foto die ik vorig jaar maakte in Yellowstone park. Dit zijn van die basaltzuilen. Ik denk ik moet het toch even laten zien om te bewijzen dat die paaltjes gewoon in de natuur voorkomen. 18

En dit is aan de Zuidkust van Ijsland. Je ziet: het ziet er prachtig uit, en bovendien heel erg nuttig. Niet alleen als paaltjes, maar ook als bankjes. 19

Dit is in het noordwesten van de Verenigde Staten in de staat Washington. Dan zie je een beetje hoe hoog die pillaren kunnen worden. Hier zit deze meneer boveop de pillaren. Je ziet die zeshoeken weer terug. En je moet je voorstellen dat dit dus ooit magma was hè, gesmolten gesteente op het aardoppervlak. Omdat het snel afkoelde, ging het stollen. Als iets afkoelt, dan krimpt het. En doordat het krimpt, krijg je die holtes, dat zijn eigenlijk krimpscheuren. En die lopen tot helemaal onder, waardoor je die palen krijgt. En die man die je hier ziet, die heeft hier nog een hamer. Dat is zo n ding, alle geologen hebben er 1. En hier heeft hij die niet meer. En dat komt doordat die oen hem in die spleet heeft laten vallen. Altijd opletten dus, want die krijg je dus echt nooit meer terug. 20

En we kennen allemaal dit type krimpscheuren wel. Als modder opdroogt, krijg je hetzelfde. De modder krimpt, en je krijgt van die zeshoekige plakken modder. Dat is hetzelfde mechanisme. Alleen is de laag magma de stolt en krimpt net wat indrukwekkender. 21

En hier nog even naast elkaar, zodat ik zeker weet dat jullie hieraan denken de volgende keer dat je langs die paaltjes komt. 22

En dan heb je nog wat spectaculairder gesteente. Magma komt nogal eens vrij met een explosie van een vulkaan. Daarbij krijg je zo n gigantische gloedwolk met allemaal as, gas en stenen. Dat komt ergens neer, en als je lang genoeg wacht, versteent dat. Dit is dan het gevolg. (saint helens) 23

Hier, bij de Pieterskerk heb je dit type steen. De afzetting van een gloedwolk van een uitbarsting. Je ziet allemaal gaatjes. Dat is waar gassen zaten die ingevangen zijn tijdens de afzetting afkoeling. Maar naast de gasbelletjes zie je ook allemaal stukken steen die bij de uitbarsting zijn meegeslingerd. Het is dus eigenlijk een rommeltje van as, stenen en gas dat met veel geweld in korte tijd is neergelegd. 24

Hier zie je goed dat er in de steen losse stenen zitten, met ook weer gasbelletjes. Bij een snelle afkoeling kunnen die belletjes niet ontsnappen. Ik heb ook een stuk steen van bij de Vesuvius meegenomen, daarin zitten als je goed kijkt hele kleine gasbelletjes, maar wel kun je zien dat het een ophoping is van allemaal verschillend spul dat uit de lucht is komen vallen, eigenlijk een hagel van as en stenen. Ik zal hem wel even rondgeven. 25

Ook bij het oorlogsmonument bij de Dom heb je een vulkanische aslaag. Dat is dit donkere spul hieronder. Ook zie je daar goed ingevangen gasbelletjes. Pen voor de schaal. Ik heb het nu niet altijd gedaan, maar als geoloog leer je vanzelf veel foto s te maken en overal iets op te zetten voor de schaal. Anders is het onmogelijk aan andere mensen te laten zien hoe groot iets is. Dat is ook wel typisch, in mijn eerste studiejaar kreeg ik veel colleges van Wim Hoek. Die man ging vaak met zijn vrouw op vakantie naar mooie plekken. En op die vakanties maakte hij heel veel foto s die hij in college liet zien. Die gebruikte hij dan om iets uit te leggen en altijd kwam er dan die zin bij van En dit is mijn vrouw voor de schaal. Dan stond zijn vrouw weer eens op de foto met een geologisch fenomeen. Dat zei hij zo vaak dat we begonnen te vermoeden dat die vrouw alleen voor de schaal meeging op vakantie. 26

Zo, genoeg over vulkanisch gesteente, nu ga ik het hebben over metamorf gesteente. Dat is dus steen dat door druk en hitte een metamorfose heeft ondergaan. Typisch voor metamorf gesteente zijn van die banden die je krijgt als de chemische stoffen gaan herkristalliseren. 27

Daarvoor gaan we weer even terug naar de Bijenkorf. Daar vind je tussen die palen op de vloer het volgende: 28

Dit lijkt misschien weer een beetje graniet-achtig, met de verscchillende kleuren kristallen, maar er is iets aan de hand. Je ziet van die banen. Hier en hier. Dat komt doordat er veel druk op heeft gestaan. Dan herkristalliseren de stoffen in van die banen. 29

Hier nog een voorbeeld van metamorf gesteente. Wie weet waar dit is? Dit is bestrating bij het Domplein. En weer loopt iedereen gewoon weer achteloos zonder te weten waar ze overheen lopen. 30

Dit zijn een paar van die stenen naast elkaar gezet. Je ziet verschillende kleuren, en bij de een zie je het beter dan bij de ander, maar je hebt ook hierin van die banen lopen. (wijs aan). De straat is dus eigenlijk een tentoonstelling van allerlei verschillende typen metamorf gesteente. 31

Dan komen we aan bij het leukste type gesteente: sedimentair gesteente. Dit is namelijk het type gesteente waarop ik ben afgestudeerd. 32

De meest algemene vorm van sedimentair gesteente is zandsteen. Een rivier, zee of wind neemt zand mee, legt het ergens neer en een paar miljoen jaar later is het versteend. Hier aan de Drift is zo n gebouw van zandsteen gebouwd. Huiswerkopdracht: voel allemaal even aan die stenen, het voelt als schuurpapier. Dan weet je eigenlijk al dat het zandsteen is. Ook geeft de kleur hier veel weg. Dus: Allemaal even voelen. 33

Hier bij de dom vind je ook zandsteen. In dit poortje kun je ook het schuurpapier voelen. Maar wat je hier ook heel mooi ziet is dat de zandsteen in laagjes is neergelegd. 34

Dat zie je hier van dichtbij. Lang geleden heeft een rivier gestroomd. Als die rustig stroomt, wordt het zand netjes in laagjes neergelegd. En die laagjes kun je nog steeds zien als het is versteend. Dit is ook erg typisch voor zandsteen, van die laagjes. 35

Wie herkent dit? 36

Dit is hier op de hoek bij de dom. Ik wilde dit even laten zien om te laten zien dat zandsteen verschillende kleuren kan hebben. Roder betekent: meer ijzer. Dan krijgt je steen namelijk een beetje een roestkleur. Ook hier zie je laagjes, maar die zijn wat schuiner. Dat zie je ook heel goed in deze steen op een hoek van de dom. 37

Je ziet hierboven schuine laagjes, daaronder wat rechter, en daaronder weer schuin. Als we dit in een rots tegenkomen, kunnen we de stroomrichting van de rivier die dit zand heeft neergelegd bepalen. Kijk even naar dit plaatje. Als hier water overheen stroomt, neemt het korreltjes mee en worden die over het randje neergelegd. Daardoor krijg je aan het randje elke keer een nieuw laagje. Je krijgt dan dus geen platte laagjes, maar schuine laagjes die wijzen in de stroomrichting van de rivier. Je kunt dus zeggen dat het zand hieronder is neergelegd toen de rivier naar links stroomde. Daarna een periode naar ons toe, dat zie je aan de shuine laagjes aan de zijkant van de steen. En daarna stroomde het water weer naar links. In het veld gebruiken we dit dus om te bepalen hoe rivieren vroeger stroomden. 38

Voor nog een mooi voorbeeld kunnen we weer terecht bij de Bibliotheek. Die zuilen zijn aan de voorkant van zandsteen. 39

Hier van dichtbij, je ziet weer verschillen in laagjes, hier schuin en daarboven recht. Er is dus vanalles te zien in die palen, terwijl ik er nooit iemand naar zie kijken. 40

Ja, dan wil ik nu iets bijzonders laten zien. Bij de Dom heb je dit grijze randje. Van dichtbij zie je dat dat allemaal kronkelige laagjes zijn. Algenmatten heten deze dingen. Die ontstaan doordat op een oppervlak algen groeien. Die algen zijn wat plakkerig, dus daar kan modder aan gaan plakken. Dan krijg je een laagje algen met een laagje modder erop. Op dat laagje modder kunnen weer nieuwe algen groeien. Zo krijg je dus een soort laagjescake van modder en algen op elkaar. Ik weet niet hoe oud deze algenmatten zijn, maar er zijn algenmatten van 3,5 miljard jaar oud gevonden! Dit zijn dus versteende resten van leven, ofwel fossielen. Dit is ook meteen een van de oudste typen fossielen. 41

Maar, dit zijn lang niet de enige fossielen in Utrecht. Het stadhuis is gebouwd hierboven van zandsteen. Hieronder heb je kalksteen met allemaal fossieltjes. Hier heb je een versteend slakkenhuisje, hier een schelp en een koraalkolonie. Een koraalkolonie herken je door een soort bijenraatstructuur, het waren allemaal buisjes naast elkaar eigenlijk. En hier zie je 3 individuele of solitaire koraaltjes. Die herken je omdat het een soort zonnetjes zijn. Ik heb daarvan hier 2 voorbeelden van een versteend slakkenhuis en een solitair koraaltje dat ik in Spanje heb gevonden. 42

Wie van jullie heeft dit monument wel eens van dichtbij bekeken? Als je dichtbij die zuil gaat staan, zie je dit: 43

Het bestaat uit allemaal korreltjes, staafjes, blokjes. Het zijn allemaal kalkdeeltjes. Dat kan zijn van afgebroken stukjes koraal, stukjes schelp en derelijke. 44

Hier zie je 2 redelijk grote stukjes schelp. Maar er is nog 1 belangrijk soort fossielen, waar bijna niemand van afweet. Terwijl er toch miljoenen, nee zelfs miljarden exemplaren van zijn gevonden. Ik heb het over deze fossielen. (laat forampotjes zien) Dit zijn fossielen zo groot als zandkorrels. Met het blote oog kun je niet zien dat het fossielen zijn. Dit zijn de skeletjes van eencellige planktonachtige beestjes. En onder de microscoop zien ze er zo uit. 45

Dit zijn die planktonskeletjes. Deze zijn zo n halve millimeter in doorsnee. Niet met het blote oog te zien dus. Maar deze vormen het overgrote deel van kalkstenen. De witte rotsen bij Dover bijvoorbeeld: 1 grote opeenstapeling van deze jongens. Dus als je naar een kalksteen kijkt, kijk je eigenlijk al naar miljoenen fossielen. Een hele wereld waar bijna niemand bij stilstaat. Kijk je naar een zeefossiel, dan kun je er eigenlijk vanuitgaan dat er microfossielen omheen zitten. 46

Over zeefossielen gesproken, dit komt heel veel voor. Zo ook in de pillaren van de Mexx. Van veraf zwarte zuilen, van dichtbij zie je weer dat het een opeenstapeling is van allerlei stukjes, korrels, staafjes. 47

En wat je heel veel ziet zijn deze staafjes, die opgebouwd zijn uit ringetjes. Komen heel veel voor ook in drempels, vensterbanken. Dit zijn de stengels van zeelelies. 48

Die zien er zo uit. Rechtsboven een variant van nu, linksonder een fossiele variant. Dit fossiel is heel goed bewaard gebleven, maar meestal breekt zo n zeelelie en brokkelt hij af en fossiliseren de ringetjes waaruit de stengel bestaat los. 49

En dan krijg je dus dit. Hier zie je een paar ringetjes, en 1tje met zo n ster erin, heel karakteristiek voor die zeelelies. 50

Op deze plek, bij de coffeeshop. Ik zal niet vragen of jullie daar vaak komen, maar als je daar komt, kijk eens naar de stoeprand. Daar zitten ze ook in. Zo heb ik hier een foto the van een stengeltje dat door de lengte is doorgesneden. 51

Dit is ook een prachtige vindplaats van fossielen. Het oorlogsmonument bij de Dom. Net keken we naar de as op de vloer. Nu kijken we naar de sokkel. Die bestaat weer uit allerlei kalkkorreltjes. Daarin vond ik dit stuk koraal. Je ziet hier echt heel goed de vertakkingen, als je van dichtbij kijkt zie je ook de poriën nog die een koraal altijd over zijn hele skelet verspreid heeft zitten. Het is best bijzonder dat dit koraal zo heel is gebleven, want zoals je net zag zie je altijd maar plakjes of brokjes. 52

Verder zitten er in deze zokkel ook allemaal schelpresten. Dat zie je hier. 53

En hier een duidelijke hele schelp. Kijk de volgende keer dat je daar bent dus even in de sokkel of je ook wat kunt vinden. 54

Ja, hier heb ik veel zin in. We gaan weer even terug naar de lelijkste plek van Utrecht. Maar tegelijkertijd echt een schatkamer van fossielen. Die vloer, veel mensen denken dat dat marmer is, maar dat is niet zo. Marmer is een metamorf gesteente, en bij metamorfe gesteentes verdwijnen alle fossielen onder de druk en hitte. Maar hier zitten echt prachtige fossielen in. 55

Zo vind je hier heel veel ammonieten. Een versteende schelp van een uitgestorven inktvisachtige. Ook hiervan heb ik een fossiel meegenomen, die kunnen jullie ook wel even rondgeven. 56

Hier zie je een getekende reconstructie van hoe de ammonieten er waarschijnlijk uit hebben gezien. Je vindt hier wereldwijd heel veel fossielen van, want deze hebben bijna 350 miljoen jaar lang overal rondgezwommen. Er zijn weinig diersoorten die zo lang bestaan hebben. En tegenwoordig hebben we nog een soort neefje van deze oerinktvissen. 57

Namelijk deze, de nautilus. ok een inktvis met een schelp. Hij is wel wat anders dan de ammoniet, maar je kunt je bij het zien van deze beesten wel voorstellen hoe die uitgestorven ammonieten geleefd hebben. 58

Hier nog een plaatje van de grootste ammoniet die ik in Hoog Catharijne kon vinden. Je ziet dat deze schelp ongeveer zo groot was. Maar hier houdt het niet op. Deze beesten konden nog wel even een klein beetje groter worden. 59

Hier. Een flinke jongen was dit. Deze hebben we helaas niet in Hoog Catharijne. 60

Wel hebben we van deze langwerpige dingen. Dit is een skelet van een belemniet, ook een soort inktvisje. 61

Hier zie je hoe die beestjes eruit zagen, en hier een los fossiel van zo n skelet. Vroeger, en dan heb ik het over eeuwen geleden, noemden we deze fossielen donderstenen. Omdat we dachten dat deze door bliksemgoden als pijlen naar beneden werden gegooid, waarbij een flits, dus de donder, vrijkwam. Inmiddels weten we natuurlijk wel beter. 62

Als ik deze foto zo zie, dan denk ik echt goh, wat is hoog catharijne toch een mooi winkelcentrum. Gelukkig hebben we hier deze donkere vloer. Als je wat dichterbij gaat staan zie je dit: 63

Weer allemaal stukjes, brokjes fossiel ering. Alles dat wit is, is fossiel materiaal tussen de donkere modder. 64

En iets heel bijzonders wat je hier vindt zijn deze kringetjes. Het zijn plakjes zee-egel. Zee-egels hebben ronde skeletten, vandaar die cirkeltjes. Je ziet hier 2 nagenoeg hele, maar ook heel veel gebroken stukjes. En als je het juiste plakje hebt, dat zie je dit: 65

Hier zie je een plakje zee-egel waarop je van die stippellijntjes ziet. Die zijn echt karakteristiek voor zee-egels. Hier linksonder zie je een zee-egel van nu. Je ziet die lijntjes daar ook op zitten alleen zitten de stekels er nog aan. Ik heb hier ook een los fossiel van. Je ziet dat het een rond skeletje is, en ook zitten er nog wat stippellijntjes op. Deze geef ik ook even rond. Ik heb hier ook een platgedrukte variant, maar dit stuk is redelijk stoffig en breekbaar, dus deze laat ik rustig even hier liggen. 66

En dit is wel heel mooi: precies het topje van een zee-egel, waar de stippellijntjes bij elkaar komen. Dit is ongeveer 1 centimeter in doorsnee, dus je moet goed zoeken voor je zoiets vindt. En je moet precies het goede plakje hebben. Deze was voor mij echt een ontdekking. 67

Over ontdekkingen gesproken, deze foto is voor mij heel bijzonder. En wel om 3 redenen. Het gaat om dit bruine ding hier. Dat is een kleine kiezel met allemaal bruinige laagjes eromheen. Dit Is een algenbal. Stel je voor, die kiezel ligt op de bodem van de zee. Dan groeien er algen op. Maar omdat de zee stroomt, rolt de kiezel. Door dat rollen krijgen algen de kans om aan alle kanten te groeien. Net als bij de algenmatten plakt er dan wat modder aan en kunnen er dan weer algen overheen groeien. Je krijgt dan een soort toverbal van algen. En hierover heb ik mijn bachelorscriptie geschreven. Want, deze algenballen worden normaal niet groter dan 3-4 centimeter. Deze is 2,5 centimeter. Maar tijdens een veldwerk in de Pyreneeën vonden we plotseling echt gigantische algenballen! En niet 1, maar tientallens! Van wel 15 centimeter! Onze begeleiders hadden dat ook nog nooit gezien. Hier, ik zal er 1 bij pakken. Deze is doorgezaagd, omdat ik hem bestudeerd heb. Maar je ziet hoe gigantisch deze is. Ik zal een plakje doorgeven, zodat je echt kan zien dat het een toverbal van algen is. Hij is niet gepolijst helaas, maar ik denk dat je het wel kan zien aan 1 kant. Dus wij laadden onze rugzakken zo veel mogelijk vol met deze stenen kogels, om later in Utrecht te kunnen onderzoeken. Alleen we hadden er zoveel dat we op de camping waar we bleven op een gegeven moment met ze gingen jeu-de-boulen, of we gebruikten ze om het barbecuerooster op te leggen. Nog nooit had iemand zulke algenballen gezien hè, geeft al aan wat overdaad kan doen. Goed, ik heb die dingen dus onderzocht, en helaas kwam er niet zo veel uit over 68

waarom ze zo groot werden. Uit chemische analyse heb ik alleen kunnen bepalen dat deze grote kogels in zoetwater gegroeid zijn. Ten tweede is deze foto bijzonder, omdat ik op het moment dat ik deze foto maak word aangesproken. Meneer, wat bent u aan het doen? Staat daar een bewaakster. Bleek dat ze mij op camerabeelden hadden gezien en dat ik er verdacht uitzag. Dus ik zeg vrolijk Ik ben fossielen aan het fotograferen!. En ik zag echt dat ze 3 seconden nodighad om mijn antwoord te verwerken. En toen zei ze: Ok, ja van mij mag het wel, maar van de eigenaar mag je niet op de grond zitten. Dus ja, ik heb met gevaar voor gevangenisstraf deze lezing voorbereid. Overigens kijken mensen je wel vaker gek aan als je met je neus op de vloer of op een muur staat, maar goed, dat hoort erbij. En ten derde is deze foto opmerkelijk, omdat ik hier thuis iets op zag dat me in het winkelcentrum zelf nog niet was opgevallen. Op een paar plekken zie je van die donkere ovaaltjes. Die had ik daar nog helemaal niet gezien, maar dat zijn nummulieten. Dat is een soort van zulke planktonfossieltjes, maar dit is een van de weinigen die je met het blote oog kunt zien. Zo kun je dus vanuit je bureaustoel thuis ook nog geologische ontdekkingen doen. Ik heb hiervan ook een voorbeeld meegenomen, in dit stuk steen zitten witte rondjes. Dat zijn ook nummulieten. Het is wel heel klein, dus je kunt zien dat het witte rondjes zijn, maar echt structuurtjes daarin zijn lastig te zien zonder loupe. 68

Tot slot wil ik dit nog even een speciaal type sedimentair gesteente laten zien. Dit is travertijn, en dat vind je onder andere in deze gevel aan dit gebouw aan de oude gracht. Je ziet: allemaal laagjes met gaatjes erin. Dit zijn allemaal kalklaagjes. Die laagjes kunnen neerslaan bij warmwaterbronnen. In natuurlijk water zit eigenlijk altijd wel CO2 opgelost. Die CO2 maakt het water zuur, waardoor het water kalk kan oplossen. Zuur lost kalk op he, daarom geven ze ook wel eens de tip om kalkresten met azijn weg te halen. Goed, door de CO2 is het water zuur en kan er opgelost kalk in zitten. Nu, bij warme bronnen stijgt de temperatuur van het water. In warm water kan minder CO2 oplossen. Kijk maar eens wat er gebeurt als je cola opwarmt. Het koolzuur gaat er dan binnen no-time uit. Minder CO2 in het water betekent dat het water minder zuur is, en dat de kalk er niet meer in kan oplossen. De kalk slaat dan neer op de bodem, krijg je eigenlijk kalkaanslag op de bodem van het meertje. Die kalkaanslag, dat vormt die laagjes. En die gaatjes zitten erin omdat er ook takjes en bladeren enzo op de bodem van het meer terecht komen. De kalkaanslag gaat daaroverheen, daarna vergaan die takjes en blijven er gaatjes over. Zo krijg je travertijn. En ik ben zelf op een plek geweest waar op dit moment travertijn wordt gevormd. 69

Dat is hier, in Yellowstone park. Hier stroomt water. Aan de damp zie je wel dat dat warm water is. Door die opwarming gaat de CO2 eruit, en laat het water kalkaanslag achter. Al dit witte spul is die kalkaanslag. 70

En op deze foto zie je dat het best logisch is dat er takjes in terechtkomen, of in dit geval hele bomen. Als die bomen vergaan zijn, blijven er dus holtes over in de travertijn. En daar bouwen mensen ver in de toekomst weer grachtenpanden van. 71

72

De wereld is een museum, en Utrecht is daar zeker een onderdeel van. Dank jullie wel voor jullie aandacht. 73