MEROVINGISCHE PIONIERS BRABANTSE BOEREN Middeleeuwse bewoning in de Kempen AdAK P R O V I N C I A L E I N F O D A G A R C H E O L O G I E 2 0 1 3 Turnhout zaterdag 16 februari 2013
Het voorbije decennium hebben we in Vlaanderen een ware boom gezien van archeologische activiteit. De dikwijls grootschalige opgravingen springen hier bij het meest in het oog. De grote hoeveelheid informatie die op deze wijze letterlijk en figuurlijk bovengespit wordt, is vaak minder bekend. De Provinciale Infodagen Archeologie belichten telkens een specifiek archeologisch thema. Dit jaar staat onder de titel Merovingische pioniers Brabantse boeren de landelijke bewoning in de vroege en volle middeleeuwen centraal. Eminente sprekers geven een overzicht van dit onderwerp in de regio Turnhout, in het aangrenzende Noord-Brabantse gebied en in de zandstreek van Oost- en West-Vlaanderen. Enkele kortere lezingen belichten twee belangrijke, recent onderzochte vindplaatsen in het westen en zuidoosten van de provincie Antwerpen. Het thema sluit tevens naadloos aan bij het onderzoek van AdAK, de Archeologische dienst Antwerpse Kempen, die in 2013 haar 10-jarig bestaan viert. Het namiddaggedeelte gaat in op de oudste geschiedenis van Turnhout en biedt de kans het kasteel en het begijnhof te bezoeken. AdAK
programma 09.00 Onthaal 09.30 Verwelkoming Luk Lemmens, gedeputeerde voor Cultuur 09.40 Middeleeuwse nederzettingen in de Noorderkempen (500 1250) De regio Turnhout onder de loupe Stephan Delaruelle (Archeologische dienst Antwerpse Kempen) 10.20 Middeleeuwse bewoning in het zuiden van Nederland tot circa 1300 Prof. dr. Arno Verhoeven (Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit van Amsterdam) 11.00 Koffiepauze 11.30 Overleven en iets meer!? Ontginning en boerderijwezen op de noordelijke zandgronden van het graafschap Vlaanderen tussen de 10de en de 13de eeuw Prof. dr. Wim De Clercq (Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent) 12.10 Middeleeuwse erven op het Hovener Veld Sofie Debruyne, Rica Annaert en Alde Verhaert (Onroerend Erfgoed, Vlaamse overheid) 12.25 Vroegmiddeleeuwse bewoning in Geel-Eikevelden Dirk Mervis (Condor. Archaeological Research) 12.40 Broodjeslunch 13.40 Van heerlijkheid tot vrijheid en stad. Het ontstaan van Turnhout Bert Tops (Algemeen Rijksarchief) 14.00 Tijdens de namiddag brengen we een bezoek aan het kasteel en het begijnhof 16.00 Receptie aangeboden door AdAK Condor
voormiddag Middeleeuwse nederzettingen in de Noorderkempen (500 1250) De regio Turnhout onder de loupe Stephan Delaruelle (Archeologisch dienst Antwerpse Kempen) tekening André Detloff, dienst Erfgoed Recente opgravingen in de omgeving van Turnhout brachten een groot aantal nieuwe nederzettingen uit de vroege en de volle middel eeuwen aan het licht. De analyse en vergelijking van deze vindplaatsen maken het mogelijk een regionale evolutie van de landelijke bewoning te schetsen vanaf de Merovingische periode tot het begin van de late middeleeuwen. Niet alleen blijkt de plaats om een nederzetting te bouwen te verschuiven vanaf de volle middeleeuwen, ook komen, naast de gekende gebouwtypes, lokale varianten voor. Maar wie waren de bewoners van deze boerderijen? Middeleeuwse bewoning in het zuiden van Nederland tot circa 1300 Arno Verhoeven (Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit van Amsterdam) Nergens in de Lage Landen zijn de afgelopen twintig jaar zo veel opgravingen gedaan als in de Nederlandse provincies Noord-Brabant en Limburg. De eerste ideeën over de ontwikkeling van de bewoning gedurende de middeleeuwen dateren alweer van zo n 25 jaar geleden. Het nieuwe onderzoek maakt het nuttig die toch al wat gedateerde ideeën eens tegen het licht te houden. Wat weten we nu van de dorpen en gehuchten? Hoe zag het landschap er uit, wat teelden de landbouwers op hun velden en welke spullen gebruikte men in het dagelijks leven? Aan de hand van een overzicht van oud en nieuw onderzoek pogen we een antwoord op deze vragen te krijgen. Overleven en iets meer!? Ontginning en boerderijwezen op de noordelijke zandgronden van het graafschap Vlaanderen (10de 13de eeuw) Wim De Clercq (Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent) Het noorden van het Vlaamse graafschap was een van de dichtst bevolkte en verstedelijkte gebieden in volmiddeleeuws Europa. Historici wijzen sinds lang op de enorme impact die deze evolutie op het landschap gehad heeft, vooral door de grootschalige ontginning van woeste gronden. In deze lezing gaan we dieper in op de vorm, structuur en evolutie van de bewoningsvormen die met deze exploitatie gepaard gingen. We trachten eveneens inzicht te krijgen in de socio-economische structuur waarin ze functioneerden. Tenslotte plaatsen we het gebied in een vergelijkend perspectief waarin het concept van geslotenheid in de boerderijstructuur naar voor wordt geschoven. Middeleeuwse erven op het Hovener Veld Sofie Debruyne, Rica Annaert en Alde Verhaert (Onroerend Erfgoed, Vlaamse overheid) Het Hovener Veld of Ceuteghem in Hove was in de jaren 1999 2002 het toneel van een grootschalige vlakdekkende opgraving. Op een oppervlakte van ongeveer drie hectare kwam een rijke meerperiodensite aan het licht. De middel eeuwse nederzettingssporen, overblijfselen van meerdere erven met waterputten uit de vijfde tot twaalfde eeuw eeuw, sprongen sterk in het oog. De continuïteit van de bewoning, de vrijwel volledige plattegronden en de dendro chronologisch gedateerde waterputten maken deze site belangrijk voor een betere kennis van de rurale middeleeuwse bewoning in de regio. Vroegmiddeleeuwse bewoning in Geel-Eikevelden Dirk Mervis (Condor Archaeological Research) De aanleg van een nieuw voetbalterrein aan de Eikevelden te Geel gaf aan leiding tot een vlakdekkende opgraving (mei 2011 juni 2012). Naast bewonings- en begravingssporen uit de ijzertijd, kwam ook een (vroeg-) middeleeuwse nederzetting aan het licht. Een aantal bootvormige gebouwen, waterputten en afvalkuilen zijn hiervan het bewijs. Een van de hoofdgebouwen heeft meerdere bouwfases gekend, wat een continue bewoning over een langere periode impliceert. Mogelijk staan de resultaten van deze opgraving in relatie met de recent opgegraven middeleeuwse bewoning aan de overzijde van de straat.
namiddag Van heerlijkheid tot vrijheid en stad. Het ontstaan van Turnhout Bert Tops (Algemeen Rijksarchief) Rond 1212 richtte de hertog van Brabant ter hoogte van het huidige centrum van Turnhout zijn novum oppidum op. Recente opgravingen in de stadskern toonden echter aan dat er reeds voor 1212 een nederzetting was. In combinatie met bijkomend historisch onderzoek brachten de opgravingsresultaten meer duidelijkheid in het ontstaan van de vrijheid en in de evolutie tot stad. Receptie De namiddag wordt afgesloten met een receptie aangeboden door AdAK. Na deze lezing brengen we een exclusief bezoek aan het kasteel en het begijnhof van Turnhout en dit onder begeleiding van twee ervaren gidsen. Condor
praktisch datum zaterdag 16 februari 2013 tekening Tom De Doncker, AdAK tekening Tom De Doncker, AdAK locatie Kuub Warandestraat 42 2300 Turnhout inschrijven voor gratis infodag kan enkel digitaal via deze link vóór 9 februari 2013 het aantal plaatsen is beperkt, dus graag tijdig inschrijven bereikba arheid De Kuub ligt in het centrum van Turnhout op vijf minuten stappen van de Grote Markt. Er is een bushalte aan de ingang van de nabijgelegen Warande. Het station is op tien minuten wandelen. Raadpleeg de websites van De Lijn en NMBS voor de uurregelingen. Turnhout is met de wagen te bereiken via de E34 Antwerpen-Eindhoven. Aan de Warande is een ondergrondse parking. De ingang van de parking is in de Wezenstraat; GPS-gebruikers voeren best deze straat in. Raadpleeg ook www.warande.be/pagina/hoe-bereiken. meer informatie Provincie Antwerpen, dienst Erfgoed, tel. 03 240 63 52 of erfgoed@admin.provant.be Verantwoordelijke uitgever: Joke Bungeneers, diensthoofd Erfgoed Koningin Elisabethlei 22 2018 Antwerpen Ontwerp: Frederik Hulstaert Condor