HOE VERSCHILT DE BEELDTAAL GEBRUIKT OP POSTERS TUSSEN NEDERLAND EN JAPAN IN DE 20E EEUW? SEMINAR ESSAY PERIODE D KIM VAN LEEUWE 1623096 MARION DE RIJK
INHOUDSOPGAVE Essay Reflectie Bronnen 3 13 14 2
HOE VERSCHILT DE BEELDTAAL GEBRUIKT OP POSTERS TUSSEN NEDERLAND EN JAPAN IN DE 20E EEUW? Er zijn vele verschillen aan te wijzen binnen de beeldtaal van Nederland en Japan. Doordat de twee landen zo ver uit elkaar liggen hebben zij in het verleden te maken gehad met verschillende stromingen en invloeden. Deze werken zich allemaal door in het poster design. In dit essay wordt beschreven welke verschillen opvallen in design, maar ook of er overeenkomsten zijn en waardoor dit komt. Er worden posters geanalyseerd uit de 20e eeuw. Deze eeuw heeft veel meegemaakt qua stromingen en ook invloeden zoals de oorlog, dit is het tijdperk waarin het design het meest veranderd is. De geschiedenis van de twee landen loopt uiteen. Enige overeenkomsten zijn de Tweede Wereldoorlog en de Westerse invloeden. De Japanse posters hebben een verandering doorgemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Waar in het begin van de 20e eeuw de posters vaak nog sierlijk en gedetailleerd getekend waren, is dit na de Tweede Wereldoorlog veranderd. De posters werden functioneler. In de jaren 50 en 60 werden er jaarlijks tentoonstellingen gehouden voor getekende en geschilderde designs, geïnspireerd door moderne idealen. worden gezien als een mijlpaal in het Japanse grafische design. Deze posters zijn functioneel, maar bezorgen de kijker toch een fijne visuele ervaring door goede art direction en typografie. In de jaren hierna kwam de zeefdruk op. Hierdoor werden de opties voor posterdesign eindeloos. De poster werd nu veel meer gezien als een kunstwerk in plaat van een middel voor reclame. Doordat er in de jaren 60 een snelle economische vooruitgang was werd de kwaliteit en de kwantiteit van de posters verhoogd. De affiches voor de Olympische Spelen van 1964 in Tokio van Yusaku Kamekura 3
De posters uit de jaren 80 zijn veel samenwerkingsresultaten van muzikanten, kunstenaars en ontwerpers. Deze posters zijn collectors items geworden in Europa en het Westen. Dit komt waarschijnlijk doordat deze designs in het Westen als exotisch gezien worden. Ze zijn interessant omdat ze de westerse regels van visuele communicatie omzeilen. Het posterontwerp heeft helaas zijn prominente plaats binnen de Japanse visuele cultuur verloren. De designers die begonnen zijn met de posters hebben hier een traditie van gemaakt. Zij domineren de designwereld en voor jonge designers is het moeilijk om hier binnen te komen. Ook hebben zij vaak weinig interesse in het ontwerpen van posters, omdat er zo veel meer visuele ontwerpen mogelijk zijn. Het produceren van posters en affiches in Europa en Nederland begon rond 1870 in Parijs. Er werd gebruik gemaakt van de Duitse druktechniek, lithograferen. Verschillende kunstenaars maakten designs in de Art Nouveau-stijl. Deze stijl ging door heel Europa, gevolgd door de Art Deco-stijl. De posters uit deze tijd hadden verschillende onderwerpen, zoals toerisme, scheepvaart, theater, spoorwegen en reclame voor producten zoals alcohol, tabak en koffie. Art Nouveau Het lithograferen heeft het lang volgehouden in Nederland, pas in de jaren 90 werd dit voor het laatst toegepast. 4 Art Deco
In de beginperiode van de moderne reclame werd de vormgeving van affiches vooral door een aantal kunstenaars gedomineerd. Dit waren kunstenaars zoals Jan Toorop, Jacob Jongert en Jan Sluiters. Net zoals in Japan, groeide de werelden van reclame en kunst in Nederland uit elkaar. Veel kunstenaars gingen hierdoor meer experimenteren met posters, dit werden kunstwerken op zich. Reclame werd hierdoor een aparte branche waarin de vormgeving en de stijl veel zakelijker werd gehouden. In de jaren 30 heeft de Franse graficus A.M. Cassandre veel affiches voor Nederlandse bedrijven gemaakt. Hij legde hiermee een accent op de uitvoering en vormgeving. Het affiche kreeg een nieuw uiterlijk dankzij hem. Hij heeft vooral posters voor schepen en spoorwegen ontworpen. Jan Toorop Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog begon in Nederland de beweging De Stijl, opgericht door Piet Mondriaan, Theo van Doesbrug, Anthony Kok en Jacobus Pieter. Door de jaren heen sloten steeds meer kunstenaars zich aan bij deze beweging. Ze waren kritisch over de Eerste Wereldoorlog, De Stijl wilde niet dat er ooit nog zo n oorlog zou plaatsvinden en verwiep daarom nationalisme en militarisme. De Stijl was opzoek naar nieuwe moderne en rationele kunst. Een populaire stijl in de jaren 20 was het functionalisme. Na de Eerste Wereldoorlog werd kunst als individuele expressie als zinloos gezien. Alle kunst moest daarom een functie hebben. Deze stroming heette De Nieuwe Zakelijkheid. De kunst ging om de toekomst en om de gemeenschap, het Bauhaus speelde een grote rol in deze stroming. De Stijl Bauhaus A. M. Cassandre 5
6 Door de vele nieuwe uitvindingen zoals radio, telefoon en elektriciteit begon de consumptiemaatschappij. Naast kunstaffiches bestonden er ook uiteraard nog affiches gericht op reclame. Door de opkomst van de consumptiemaatschappij werd dit gestimuleerd. Er werden veel posters gemaakt om producten of plaatsen aan te bieden. Een affiche uit een reisbrochure Na de Tweede Wereldoorlog kwam de wederopbouw voor Nederland. Er zijn in de tijd na de oorlog veel federaties en verenigingen opgericht voor kunstenaars om de draad weer op te pakken. In 1945 werd de Vereniging van Beoefenaars der Gebonden Kunsten opgericht, de GKF. Er kwamen veel veranderingen in tentoonstellingen en musea omdat de mensen nieuwsgierig waren wat zich in de kunstwereld had afgespeeld na de oorlog. Door de wederopbouw was er weinig geld te besteden, het volk werd gedwongen om sober te leven. De nadruk lag vooral op collectieve voorzieningen en niet op individuele welvaart. Hierdoor werden er door de kunstenaars veel verenigingen opgericht, alleen zouden ze zich niet redden. In de jaren 60 is er veel technologische vooruitgang, er wordt ook meer samengewerkt met de buurlanden. Zo worden er veel spoorwegen aangelegd naar Duitsland. De affiches die hierbij horen zijn vaak strak van design. Dit sluit aan bij het functionalisme. De jaren 80 staat bekend om de vele protesten. In deze jaren was de jeugdwerkloosheid erg hoog, veel jongeren, ook kunstenaars, zaten dus zonder baan. Naast de geschiedenis, verschilt ook de taal van de twee landen. Het Nederlands stamt af van de Germaanse Talen en Japans van de Jômon taal. En waar de Nederlandse taal geschreven wordt met Romeinse karakters, wordt de Japanse taal geschreven in het ideogramschrift Kanji. Dit zijn karakters die een begrip voorstellen. In de Japanse taal kan zowel horizontaal als verticaal worden geschreven, dit ligt aan wat er gezegd wordt en aan welke delen van de taal belangrijker zijn. In Japan kan tekst dus ook verticaal over de poster staan. Dit is een groot verschil met Nederland, hoewel de tekst hier ook schuin zou kunnen staan, is er geen mogelijkheid dat de tekst verticaal geschreven wordt. Dit geeft de Japanse posters gelijk een exotisch effect. Bovendien geeft het Japanse ontwerpers meer mogelijkheden om tekst in hun ontwerpen te stoppen. Ik heb een analyse gemaakt van posters door de jaren heen in de 20e eeuw. Hierbij ben ik begonnen met het jaar 1900 tot 1990.
1910 1900 Op deze voorbeelden is te zien dat de affiches rond 1900 vooral gebruikt werden om reclame te maken voor diensten of producten. Waar de posters in verschillen is dat de posters uit Nederland meer sierlijke elementen hebben, zoals in het voorbeeld van de Centrale Volksbank. Bij de Japanse posters is er sprake van een meer gedetailleerde uitwerking van de personen op de poster. Hier zijn enkele gelijkenissen te ontdekken in de posters. De tweede en derde poster gaan beide over een vervoersmiddel. In Nederland werd er een elektrische spoorweg gelegd van Rotterdam naar Scheveningen. In Japan werd reclame gemaakt voor een stoomschip. Deze posters zijn beide heel sierlijk, er wordt veel gebruik gemaakt van bloemen. De andere twee posters zijn reclames voor een product. In Nederland was dit mosterd, in Japan thee. Op beide posters is een natuurlijke afbeelding te zien, die te maken heeft met het maken van het product. 7
1930 1920 Er is goed te zien dat in beide landen het posterdesign verandert. In Japan is het gedetailleerde tekenen achterwege gelaten en worden de designs opgebouwd uit grotere vlakken. Dit is gelijk aan de Nederlandse posters. Het design wordt strakker door minder 8 gedetailleerde afbeeldingen. Bij de thee reclame is goed te zien dat er gefocust wordt op het belangrijkste, de thee. De achtergrond is niet versierd met een afleidende afbeelding. In de jaren 30 verandert er niet veel aan het design. De designs bestaan vooral uit grotere vlakken die samen een afbeelding maken. De linker poster is een affiche uit Nederland, hier is te zien dat er minder kleuren gebruikt worden. De achtergrond wordt vormgegeven door vormen in het zwart weer te geven en ze niet teveel detail te geven. De afbeelding op de voorgrond moet de aandacht trekken en deze heeft dus ook veel kleur. Bij de posters uit Japan valt op dat de kleuren rood en oranje veel gebruikt worden.
1950 1940 In de jaren 40 is duidelijk te zien hoe de Tweede Wereldoorlog impact heeft op het posterdesign. Deze jaren gingen vooral om industriële vooruitgang tijdens de oorlog en oorlogspropaganda. Deze posters hebben veel overeenkomsten. Dit komt waarschijnlijk doordat de twee landen dezelfde invloeden ondergingen. Wat opvalt is dat de kleur rood veel voorkomt. Dit is een sterke kleur die vaak geassocieerd wordt met gevaar. In de jaren 50 is goed te zien dat in Nederland de westerse Pin-up cultuur zich in het posterdesign heeft verwerkt. Wat opvalt is de plaatsing van de tekst in Japans design. Doordat zij een andere manier van schrijven hebben, namelijk verticaal, geeft dit de posters een andere uitstraling. 9
1970 1960 10 In de jaren 60 zijn in Nederland de simpele illustraties populair. De afbeeldingen zijn opgebouwd uit kleurvlakken, zonder al te veel details. Deze manier van design is ook terug te zien op de linker poster uit Japan. Al die verschillende kleurvakken over elkaar geven het idee van een vol publiek met mensen. De rechter poster uit Japan is een affiche voor de Olympische Spelen in Tokio van 1964. De poster is heel simpel, dit maakt hem naar mijn idee sterk. Er is ingezoomd op één onderdeel van de Olympische Spelen en dit is afgebeeld. In de jaren 70 loopt het design uiteen. In Nederland worden zowel strakke als sierlijke posters ontworpen. In Japan is het een combinatie van getekende afbeeldingen en foto s. Zo is de linker poster een poster uit de metro, om mensen bewust te maken van hun gedrag. Deze gaat over het netjes weggooien van kauwgum. De rechter poster is een aankondigingsposter voor de Rolling Stones. Hier is gebruik gemaakt van fotografie.
1990 1980 In de jaren 80 is in Nederland goed te zien dat het volk veel protesteerde. De linker poster is een poster tegen de Apartheid in Zuid-Afrika. Het volk roept op om de olie vanuit dat land te boycotten. De rechter poster gaat over het woningtekort in Nederland en dat prinses Beatrix niet eerder gekroond mocht worden voordat dit probleem opgelost was. De twee posters uit Japan zijn posters voor kunsttentoonstellingen. Hier is een duidelijke overeenkomst te zien. De afbeeldingen hebben allebei een vorm van kubisme in het design. In de jaren 90 is in Nederland ook fotografie te zien. Dit werd veel gebruikt voor reclames voor producten. Ook is te zien dat de illustratie weer terug is. In Japan worden de ontwerpen steeds grafischer, zoals te zien is op de linker poster. De rechter poster is een filmposter en maakt gebruik van een filmstill in combinatie met tekst en kleur. 11
Er valt te concluderen dat er veel verschillen zijn tussen de twee beeldculturen. Door de geografische ligging hebben zij beiden andere invloeden gehad. Toch zijn er ook overeenkomsten zoals het kleurgebruik als de posters mensen bewust moeten maken van een bepaalde zaak, er wordt dan vaak rood gebruikt. Er is ook te zien dat na de Tweede Wereldoorlog beide landen in een wederopbouw fase zaten. Er wordt in deze jaren vooral gebruik gemaakt van functioneel design. Het grootste verschil is de manier van schrijven. Doordat de Japanse taal ook verticaal geschreven kan worden, komt er een hele nieuwe dimensie bij in mijn ogen. Waar wij in het Westen alleen horizontaal lezen en dit ook ons kijkpatroon is, word je door deze posters getriggerd om anders te kijken. 12
REFLECTIE Het bedenken van een onderwerp vond ik een lastige opgave. De onderwerpen die ik koos waren vaak heel breed, het is lastig om deze te specificeren. Met hulp van Marion is dit me uiteindelijk gelukt. Over sommige deelonderwerpen kon ik weinig informatie vinden en was het lastig om hier een goed verhaal van te maken. is een Westerse cultuur en een Aziatische cultuur. Opvallend vond ik het dat er ook enige overeenkomsten zijn terwijl deze landen zo ver uit elkaar liggen en elkaar niet konden beïnvloeden. Ik vond het schrijven van een essay best moeilijk omdat het een soort samenvatting van je onderzoek moet zijn. Ik ben meer gewend om een onderzoeksverslag te maken en dit in te delen per deelvraag. Ik vond het wel een interessant onderwerp, het vergelijken van de posters was leuk om te doen. Het analyseren is interessant omdat je zo echt duidelijk ziet hoe de posters door de jaren heen veranderd zijn en hoe dit verschilt 13
BRONNEN Anon, (2015). [online] Available at: https://www.eshcc.eur.nl/fileadmin/ ASSETS/eshcc/Personal_Page/kleppe/Bestaat_dat_Nederlandse_ fotografie.pdf Blog.signalnoise.com, (2015). Contemporary Japanese Posters: Mitsuo Katsui Signalnoise.com. [online] Available at: http://blog.signalnoise. com/2009/02/20/contemporary-japanese-posters-mitsuo-katsui/ Creativereview.co.uk, (2015). Creative Review - A history of Japanese poster art. [online] Available at: http://www.creativereview.co.uk/crblog/2014/february/a-history-of-japanese-poster-art InfoNu, (2015). Grafisch ontwerpen in Nederland - 1900-1985. [online] Available at: http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/130150- grafisch-ontwerpen-in-nederland-1900-1985.html Japan-Photo.info, (2015). Japan-Photo.info. [online] Available at: http://japan-photo.info/blog/ Nl.wikipedia.org, (2015). Affiche. [online] Available at: http:// nl.wikipedia.org/wiki/affiche Uchiyama.nl, (2015). De Japanse Taal en het Japanse schrift. [online] Available at: http://www.uchiyama.nl/ngtaaljc.htm Uchiyama.nl, (2015). Geschiedenis van de Japanse Taal. [online] Available at: http://www.uchiyama.nl/ngtaalgeschied.htm 14