Informatiebijeenkomst Handboek 3.0

Informatiebijeenkomst Handboek 3.0 Utrecht, 17 en 25-3-2015 Maud Vastbinder, Beleidsmedewerker SKAO Gijs Termeer, Manager SKAO Vincent Swinkels, SQ Consult Onder voorbehoud Let op! Handboek 3.0 is nog niet gepubliceerd De informatie in deze presentatie is nog niet definitief en dus onder voorbehoud 1

De CO 2 -Prestatieladder 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 De CO 2 -Prestatieladder 5 Niveaus 4 Invalshoeken (A t/m D) 2

De CO 2 -Prestatieladder Gecertificeerde bedrijven >600 certificaten 3

Aantal afgegeven CO 2 -bewust Certificaten Opdrachtgevers >50 Ontwikkeling afgegeven certificaten 4

Aantal afgegeven CO 2 -bewust Certificaten Verdeling certificaat/groottecategorie 400 350 300 250 200 33 101 groot midden klein 150 100 50 0 238 32 36 0 6 11 16 3 67 1 2 3 4 5 Niveau Organisatie SKAO Opdrachtnemers Bestuur Adviesraad Specialisten Opdrachtgevers CCvD Secretariaat Maatschappelijke organisaties Technische Commissie 5

Effecten van de CO 2 -Prestatieladder CO 2 -Prestatieladder heeft duurzaamheidsdenken binnen bedrijven in de GWW sector op gang gebracht Enorme reactie in de keten Gecertificeerde bedrijven hebben CO 2 -management geïmplementeerd Reductiedoelstellingen van meer dan 2,5% per jaar (absoluut en relatief) en hoger zijn regel Ongeveer 60% is MKB bedrijf Waarom doorontwikkeling? Signalen (vanaf 2012): Beweging in gang houden Signalen dat alle bedrijven bij bepaalde aanbestedingen op hetzelfde niveau zitten/inschrijven Onderscheidend vermogen verdwijnt en daarmee de business-case Innovaties in projecten op het gebied van CO 2 -reductie worden niet altijd door OG gewaardeerd Aansluiten bij andere (internationale) normen CO 2 -reductiedoelstellingen beoordelen in praktijk lastig Dialoog met NGO s verloopt moeizaam 6

Procesomschrijving Inventarisatie: CI s, marktpartijen en onderzoeken (opdrachtgevers, opdrachtnemers, CCvD, TC, brancheorganisaties, adviseurs, PhD, RvA, e.d.) Visie en strategie CO 2 -Prestatieladder (Ambities en Prioriteiten) Ontwikkeling Handboek 3.0 (CCvD: Adviesraad en TC) Besluitvorming SKAO bestuur (wijziging laddereisen en systematiek) Vaststellen Handboek 3.0 door CCvD Beoordeling Handboek 3.0 door Raad voor Accreditatie Publicatie Handboek 3.0 Ambities en Prioriteiten 2013: Gesproken met 12 stakeholders ProRail - Rijkswaterstaat Bouwend Nederland - Adviesbureaus CI s - RvO Natuur & Milieu - Universiteit Utrecht Vereniging van Waterbouwers Eind 2013 vastgesteld in bestuur Begin 2014 gepubliceerd Kader voor werkzaamheden 2014 en 2015 5 ambities en prioriteiten 7

Ambities en Prioriteiten 1. De CO 2 -Prestatieladder wordt verder doorontwikkeld met als doel dat de beoordeling van bedrijven voor het CO 2 -bewust certificaat meer robuust, uniform en onderscheidend wordt, zodat hogere ambities en resultaten ook daadwerkelijk verschil maken. 2. SKAO zet in op de versterking van de rol van brancheorganisaties bij kennisdeling- en ontwikkeling. 3. De rol van NGO s bij de maatschappelijke dialoog en de opzet van reductieprogramma s zal meer aandacht krijgen. SKAO zal hiertoe een nieuwe aanpak ontwikkelen, waarin zij een sterkere regierol zal nemen. 4. SKAO zet stevig in op de uitrol van de ladder naar andere opdrachtgevers, bedrijven en sectoren in Nederland. 5. Hoewel de focus van SKAO nadrukkelijk op de doorontwikkeling en uitrol van de ladder in Nederland ligt, zet SKAO ook een aantal stappen om toepassing van het instrument in het buitenland te bevorderen Uitgangspunten Handboek 3.0 Onderscheidend vermogen behouden door het harder maken van de ladder. Robuust, uniform en onderscheidend Betere beoordeling van reductiedoelstellingen Geen verzwaring voor bedrijven die reeds op een serieuze manier met de ladder aan de slag zijn: Tot en met niveau 3 nauwelijks veranderingen Meer onderscheidend vermogen op hogere niveaus (4 en 5) door het verharden van de ladder 8

Uitgangspunten Handboek 3.0 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Uniform Robuust Onderscheidend Vermogen Versie 2.2 Versie 3.0 Harder maken van de ladder Laddersystematiek - Indeling Handboek 3.0 - Inhoud Handboek 3.0 Uniforme beoordeling - Harmonisatieplan (accreditatie, sanctiebeleid, harmonisatieprocedure, e.d.) - Maatregellijsten Handboek 3.0 9

Wijzigingen Handboek 3.0 Indeling Inhoud Algemene wijzigingen in indeling Nieuwe opbouw: logisch en conform internationale normen Alle teksten gecontroleerd op: logica, coherentie, consequentie en bondig taalgebruik Geen verwijzingen naar de manier van aanbesteden Tabellen CO 2 -emissiefactoren eruit Meer nadruk op managementsysteem Nieuwe opbouw toelichtingen (en samenvoegen bijlage D en Hfst. 3) 10

Inhoudsopgave Inhoudsopgave Handboek 2.2 Inhoudsopgave Handboek 3.0 Voorwoord Voorwoord Leeswijzer Inleiding 1. Introductie 1. Toepassingsgebied (scope) 2. Organisatie (SKAO) 2. Normatieve verwijzingen 3. Auditchecklijsten en eisen 3. Begrippenlijst 4. EMVI eisen 4. Grenzen en omvang van het bedrijf 5. Verifiëren en certificeren (CI s) 5. Emissies en CO 2 -emissiefactoren 6. Reglement 6. Algemene eisen en auditchecklijsten 7. Certificeren conform de CO 2 -PL Bijlage A. Begrippenlijst Bijlage B. Organisatorische grens Bijlage C. Conversiefactoren Bijlage D. Toelichting van de eisen Bijlage E. Toelichting op de steekproef Leeswijzer Bespreking hoofdstukindeling aan de hand van certificeringstraject Benoeming managementsysteem + introductie symbool voor evidente passages over continue verbetering/pdca 11

Hoofdstuk 1. Toepassingsgebied Scope van de CO 2 -Prestatieladder Status Overgangsregeling 2.2-3.0 Integratie BGT Scope van acceptatie Doelgroepen Verwijzing SKAO + verwijzing naar website Hoofdstuk 1. Toepassingsgebied Scope van de CO 2 -Prestatieladder Status Overgangsregeling 2.2-3.0 Integratie BGT Scope van acceptatie Doelgroepen Verwijzing SKAO + verwijzing naar website Overgangsregeling: Niveau 1, 2 en 3: publicatiedatum + 3 maanden Niveau 4 en 5: publicatiedatum + 1 jaar BGT: >H3.0 geïntegreerd, dus: publicatiedatum + 1 jaar 12

Overgangsregeling Publicatiedatum + 12 maanden Publicatiedatum + 3 maanden Overgangsregeling Voorbeeld (niveau 4): Publicatiedatum H3.0: 5-4-2015 Initiële beoordeling: 6-6-2014 Jaarlijkse beoordeling: 6-6-2015 (keuze 2.2 of 3.0) de datum van de jaarlijkse beoordeling wijzigt niet Vanaf 5-4-2016: beoordeling op 3.0 Jaarlijkse beoordeling: 6-6-2016 (3.0) Publicatiedatum + 12 maanden Publicatiedatum + 3 maanden 13

Hoofdstuk 2. Normatieve verwijzingen Analyse verwijzingen normen: correct, actueel, relevant Handboek 2.2: verwijzingen naar 15 normen Handboek 3.0: verwijzingen naar 9 normen Handhaven: 17021, 50001, 14064-1, 14064-3, 14065, 14067, GHG- Protocol, Green Gold Label en NTA8080 Verwijderen: EA-6/03, EMAS, 16001, 9001, 14001, OHSAS 18001 en 19011 Hoofdstuk 3. Begrippenlijst Op alfabetische volgorde Herziening begrippenlijst 34 nieuwe begrippen 12 verwijderd 2 inhoudelijk wijzigingen 13 tekstuele wijzigingen Begrippen in tekst worden cursief gemaakt Digitale verwijzingen 14

Hoofdstuk 4. Grenzen en omvang Vaststellen organisatorische grens (was Bijlage B) + nieuwe methode Vaststelling bedrijfsgrootte (was Bijlage A3, Hfst. 6.4) Hoofdstuk 5: CO 2 -emissiefactoren Toelichting op emissie-inventaris en emissies Scopediagram en scope-indeling CO 2 -conversiefactor wordt CO 2 -emissiefactor Tabellen uit Handboek 3.0 Verwijzing naar website www.co2emissiefactoren.nl Overgangsregeling: Kan vanaf nu Moet per 1-1-2016 Herberekenen: Conform ISO 14064-1 15

www.co2emissiefactoren.nl www.co2emissiefactoren.nl Overgangsregeling: Kan vanaf nu Moet per 1-1-2016 Herberekenen: Conform ISO 14064-1 16

Hoofdstuk 6. Algemene Eisen en Auditchecklijsten 6.1. Algemene eisen - Continue verbetering - Eisen aan projecten - Verplichte internetpublicatie - Jaarlijkse contributie aan de SKAO 6.2. Audithecklijsten - 4 auditchecklijsten - Toelichting (nieuwe opbouw) Voorbeeld Auditchecklijst Eis K/M/G Aspect/ Invalshoek Eisen Max score 1.A.1. Identificatie en analyse van energiestromen van het bedrijf en de projecten waarop CO₂-gerelateerd gunningvoordeel verkregen is, zijn gebeurd. 10 1A Alle Het bedrijf heeft gedeeltelijk inzicht in energie verbruik. 1.A.2. Alle energiestromen van het bedrijf en de projecten waarop CO₂-gerelateerd gunningvoordeel verkregen is, zijn aantoonbaar in kaart gebracht. 10 1.A.3. Deze lijst wordt regelmatig opgevolgd en actueel gehouden. 5 Doelstelling: Het bedrijf weet welke soorten energie gebruikt worden. 17

Hoofdstuk 7. Certificeren Certificeren conform de CO 2 -Prestatieladder Competenties LadderCI s en auditoren De ladderbeoordeling Het CO 2 -bewust Certificaat Harmonisatie Toelichting op bijwonen Toelichting op de steekproef Verifiëren conform de CO 2 -Prestatieladder Wijzigingen Handboek 3.0 Indeling Inhoud 18

Algemene inhoudelijke wijzigingen Inpassing Doelstelling per eis Paragraaf 6.1 4 algemene eisen: nadruk op managementsysteem Aanvullende procedure bepalen organizational boundary Doelstelling per eis Verharden van de ladder Voldoet mijn organisatie niet alleen aan de eis, maar ook aan het achterliggend doel van die eis? Op alle 20 hoofdeisen zijn doelstellingen benoemd Beoordeling doelstelling per eis: managementsysteem interne audit + directiebeoordeling van het bedrijf (in paragraaf 6.1) 19

Hoofdstuk 6.1: Algemene eisen 6.1.1. Eisen aan processen voor continue verbetering Plan, Do, Check, Act Circle: herhaal voortdurende bovenstaande stappen In individuele eisen van het certificeringsschema wordt op diverse plekken verwezen naar of invulling gegeven aan het principe van continue verbetering. Dit is de herkennen aan het symbool 6.1.2. Eisen aan projecten De doelstellingen en eisen van de CO 2 -Prestatieladder hebben betrekking op het gehele bedrijf inclusief alle projecten. Het project waarop CO 2 -gerelateerd gunningvoordeel verkregen is heeft enkel een aparte status bij de administratieve bewijsvoering voor de ladderbeoordeling. Nadruk op managementsysteem 6.1.1.1 Interne audit Eisen aan interne audit Eisen aan intern audit verslag Eisen aan interne auditor (objectief en onpartijdig) Meenemen doelstelling per eis 6.1.1.2 Directiebeoordeling Eisen aan input en output 6.1.1.3 Interne audit, directiebeoordeling en ladderbeoordeling door de CI Bij ladderbeoordelingen dient er een interne audit en directiebeoordeling te zijn Anders kan de CI de audit stil leggen. 20

Organizational boundary Nieuwe methode voor het vaststellen van de organisatie grens Naast de bestaande GHG-methode en de laterale methode Voor complexe (internationale) ondernemingen met steeds veranderende organisatie grenzen Wijziging auditchecklijst Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5 1A 1B 1C 1D 2A 2B 2C 2D 3A 3B 3C 3D 4A 4B 4C 4D 5A 5B 5C 5D 1A1 1B1 1C1 1D1 2A1 2B1 2C1 2D1 3A1 3B1 3C1 3D1 4A1 4B1 4C1 4D1 5A1 5B1 5C1 5D1 1A2 1B2 1C2 1D2 2A2 2B2 2C2 2D2 3A2 3B2 3C2 3D2 4A2 4B2 4C2 4D2 5A2 5B2 5C2 5D2 1A3 2A3 2B3 2C3 4A3 5A3 5B3 5C3 5D3 2B4 Eisen (+ toelichting) Score Toelichting 21

Wijziging eisen Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5 1A 1B 1C 1D 2A 2B 2C 2D 3A 3B 3C 3D 4A 4B 4C 4D 5A 5B 5C 5D 1A1 1B1 1C1 1D1 2A1 2B1 2C1 2D1 3A1 3B1 3C1 3D1 4A1 4B1 4C1 4D1 5A1 5B1 5C1 5D1 1A2 1B2 1C2 1D2 2A2 2B2 2C2 2D2 3A2 3B2 3C2 3D2 4A2 4B2 4C2 4D2 5A2 5B2 5C2 5D2 1A3 2A3 2B3 2C3 4A3 5A3 5B3 5C3 5D3 2B4 Eisen (+ toelichting) Score Eis 1B2 energie auditverslag wordt verslag van een onafhankelijke interne controle De omvang van de onafhankelijke interne controle evolueert mee naarmate het ladder niveau stijgt (t/m niv. 3). De resultaten van de interne controle worden in de interne audit en indien nodig in de directiebeoordeling meegenomen. Bedrijf onderzoekt mogelijkheden voor energie reductie. 1.B.1. Het bedrijf onderzoekt aantoonbaar de mogelijkheden het energie verbruik te reduceren van het bedrijf en de projecten waarop CO₂-gerelateerd gunningvoordeel verkregen is. 1.B.2. Het bedrijf beschikt over een actueel intern audit verslag actueel verslag van een onafhankelijke controle voor het bedrijf en de projecten waarop CO₂-gerelateerd gunningvoordeel verkregen is. 22

Eis 2A3 energie auditverslag wordt energiebeoordeling conform ISO 50001 Wijziging in puntentelling: de energiebeoordeling gaat zwaarder wegen 2.A.1. Alle energiestromen van het bedrijf en de projecten waarop CO₂-gerelateerd gunningvoordeel verkregen is, zijn kwantitatief in kaart gebracht. 15 10 Bedrijf/inschrijver heeft inzicht in eigen energieverbruik. 2.A.2. De lijst is volledig en wordt aantoonbaar regelmatig opgevolgd en actueel gehouden. 5 2.A.3. Het bedrijf beschikt over een actueel energie audit verslag actuele energiebeoordeling voor het bedrijf en de projecten waarop CO₂-gerelateerd gunningvoordeel verkregen is. 5 10 Eis 5A Van schieten met hagel naar gericht schieten 5A: inzicht in de relevante scope 3 emissies, mogelijke strategieën en meest relevante partijen in de keten 5.A.1. Bedrijf heeft inzicht in de materiele scope 3 emissies van het bedrijf en de meest relevante partijen in de keten die daarbij betrokken zijn. 15 10 Bedrijf/inschrijver heeft portefeuille breed inzicht in scope 3 5.A.2 1.Bedrijf beschikt over een portefeuille-brede, onderbouwde analyse van mogelijkheden van het bedrijf om de materiele scope 3 emissies te beïnvloeden. 2. Bedrijf heeft inzicht in mogelijke strategieën om deze materiële emissies te reduceren. 5 10 5.A.3. Van directe (en potentiële) ketenpartners die relevant zijn voor de uitvoering van de scope 3 strategie dient het bedrijf over specifieke emissiegegevens te beschikken die afkomstig zijn van deze ketenpartners. 5 23

Eis 5A1 Bouwt voort op eis 4A1 Eis 4A1 wordt meer kwalitatief, zowel upstream als downstream Grof kwantitatief inzicht in alle materiële scope 3 emissies en meest relevante partijen 5.A.1. Bedrijf heeft inzicht in de materiele scope 3 emissies van het bedrijf en de meest relevante partijen in de keten die daarbij betrokken zijn. 15 10 Bedrijf/inschrijver heeft portefeuille breed inzicht in scope 3 Eis 5A2 Twee delen Portefeuille-brede analyse met mogelijke autonome acties Inzicht in strategiën Bedrijf/inschrijver heeft portefeuille breed inzicht in scope 3 5.A.2 1.Bedrijf beschikt over een portefeuille-brede, onderbouwde analyse van mogelijkheden van het bedrijf om de materiele scope 3 emissies te beïnvloeden. 2. Bedrijf heeft inzicht in mogelijke strategieën om deze materiële emissies te reduceren. 5 10 24

Eis 5A3 Toch nog emissie-inventarissen Maar ook (of vooral) van producten en processen Bedrijf/inschrijver heeft portefeuille breed inzicht in scope 3 5.A.3. Van directe (en potentiële) ketenpartners die relevant zijn voor de uitvoering van de scope 3 strategie dient het bedrijf over specifieke emissiegegevens te beschikken die afkomstig zijn van deze ketenpartners. 5 Eis 5B1 Eis 5B1 is toegevoegd 5B: formuleren strategie en reductiedoelstellingen Nieuwe puntentelling Bedrijf rapporteert structureel en op kwantitatieve wijze de resultaten op de CO₂reductiedoelstellingen voor scope 1, 2 & 3. 5.B.1. Het bedrijf heeft voor scope 3, op basis van de analyses uit 5.A.2, een strategie en CO₂reductiedoelstellingen geformuleerd. Er is een bijbehorend plan van aanpak opgesteld inclusief de te nemen maatregelen. Doelstellingen zijn uitgedrukt in absolute getallen of percentages ten opzichte van een referentiejaar en binnen een vastgelegde termijn. 5.B.2. Het bedrijf rapporteert minimaal 2x per jaar zijn emissie-inventaris scope 1, 2 & 3 gerelateerde CO 2 -emissies (intern en extern) alsmede de vooruitgang in reductiedoelstellingen, voor het bedrijf en de projecten. 9 8 5.B.3. Het bedrijf slaagt erin de reductiedoelstellingen te realiseren. 8 25

Wijziging: Toelichting van eisen Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5 1A 1B 1C 1D 2A 2B 2C 2D 3A 3B 3C 3D 4A 4B 4C 4D 5A 5B 5C 5D 1A1 1B1 1C1 1D1 2A1 2B1 2C1 2D1 3A1 3B1 3C1 3D1 4A1 4B1 4C1 4D1 5A1 5B1 5C1 5D1 1A2 1B2 1C2 1D2 2A2 2B2 2C2 2D2 3A2 3B2 3C2 3D2 4A2 4B2 4C2 4D2 5A2 5B2 5C2 5D2 1A3 2A3 2B3 2C3 4A3 5A3 5B3 5C3 5D3 2B4 Wijziging Toelichting: 4 Dossiers 1. Rol NGO s: eis 4C 2. MJA s: eis 5C 3. Maatregellijsten: eis 3B en 4B 4. Invalshoek D: samenhang Eisen (+ toelichting) Score Toelichting 1. Toelichting eis 4C: rol NGO s Prioriteit van SKAO (Ambities en Prioriteiten) Dialoog overheid = ongewijzigd NGO dient breder geïnterpreteerd te worden = onafhankelijke deskundige buiten de overheid die beschikt over relevante kennis over de mogelijkheden tot CO 2 -reductie in de branche en de keten. De dialoog dient tenminste tweemaal per jaar plaats te vinden, waarvan minimaal tweemaal op directieniveau. Bewijslast wordt omgedraaid (verklaring van NGO/deskundige) Pool van deskundigen (door de SKAO samengesteld) 26

2. Toelichting eis 5C: specificering MJA s Enkel van belang indien bedrijf bij 5C1 een MJA opvoert als vrijwillig CO 2 -reductieprogramma MJA3/MEE (of opvolger van deze convenanten) opvoeren bij eis 5C: 1. vermelding in een openbaar register en/of via een actuele voortgangsverklaring t.b.v. vrijstelling van energiebelasting 2. Goedgekeurd Energie Efficiëntie Plan (EEP) 3. EEP in het voorgaande jaar gerealiseerd 4. Geen buitenlandse groene stroom certificaten gebruikt realisatie EEP Of Het bedrijf beschikt over een gecertificeerd energiemanagement systeem conform ISO 50001 De maatregellijst voor CO 2 -Prestatieladder 3.0 17 en 25 Maart 2015 Vincent Swinkels SQ Consult 27

Opdracht Ontwikkel een praktische vergelijkingsbasis voor CO 2 -efficiency en reductie-maatregelen voor bedrijven die in dezelfde markt opereren en in activiteiten vergelijkbaar zijn. De vergelijkingsbasis moet objectief zijn, gedragen door de sectoren, eenvoudig vernieuwd kunnen worden en door de brancheorganisaties beheerd kunnen worden. Maatregelen en Globale Maat Maatregellijst voor meer onderscheidend vermogen Doel: dat de door het bedrijf zelf gekozen doelstellingen ambitieus en onderbouwd zijn en dat ze vergelijkbaar zijn met sectorgenoten. De maatregellijsten helpen het bedrijf en de Ladder CI inzicht te krijgen in de relatieve positie van het bedrijf in de branche. Maatregellijst wordt hulpmiddel in beoordeling van de doelstellingen en het plan van aanpak bij de eisen 3B en 4B Maatregelen zijn informatief, gebruik lijst wordt normatief Geen verplichte maatregelen, CI kan geen maatregelen verplicht stellen 28

Voorbeeld Voorbeeld Maatregellijsten Maatregelen A lijst 'Standaard B lijst 'Vooruitstrevend' C lijst 'Ambitieus' maatregelen A lijst 'Standaard' B lijst 'Vooruitstrevend' C lijst 'Ambitieus' Gemiddelde CO2 uitstoot wagenpark auto's (opgave fabrikant) 150 - AM1Beleid Efficiency t.a.v aanschaf/ Beleid t.a.v Gemiddelde aanschaf/lease nieuwe CO 22 uitstoot auto's 110gr/km wagenpark auto's 110-95 gr/km 110-95 gr/km lease nieuwe auto's Beleid t.a.v (opgave aanschaf/lease fabrikant) nieuwe 150-110 Gemiddelde gr/km CO2 uitstoot wagenpark <95 gr/km AM2 Efficiency busjes busjes (opgave fabrikant) 210-175gr/km 175-147 gr/km <147 gr/km Monitoring brandstofgebruik en 3- Beleid t.a.v aanschaf/ Gemiddelde CO Monitoring brandstofgebruik en jaarlijkse maandelijkse terugkoppeling naar 22 uitstoot wagenpark AM3 Efficiency Stimuleren zuinig rijden terugkoppeling naar bestuurders 175-147 gr/km bestuurders <147 nvt gr/km lease nieuwe busjes busjes (opgave fabrikant) 210-175 gr/km Elke chauffeur(auto, busje heeft cursus Toolbox zuinig rijden ter beschikking Elke chauffeur (busje) heeft cursus Het het Nieuwe Rijden gevolgd enkrijgt elke AM4 Efficiency Stimuleren zuinig rijden stellen aan alle bestuurders Monitoring Nieuwe brandstofgebruik Rijden gevolgd en 3-3- 5 jaar opfriscursus Monitoring brandstofgebruik en jaarlijkse Stimuleren zuinig rijden maandelijkse terugkoppeling naar n.v.t. terugkoppeling naar bestuurders bestuurders Stimuleren zuinig rijden Toolbox zuinig rijden ter beschikking stellen aan alle bestuurders Elke chauffeur (busje) heeft cursus Het Nieuwe Rijden gevolgd Elke chauffeur (auto, busje heeft cursus het Nieuwe Rijden gevolgd en krijgt elke 5 jaar opfriscursus) Algemeen Mobiliteit Advies Bouw Materieel 29

Drie categorieën (A, B en C) Algemeen bekende standaardmaatregelen die door de meeste gecertificeerde bedrijven zijn genomen; Maatregelen die bij een deel van de bedrijven al zijn of worden geïmplementeerd en die naar verwachting de komende jaren door de meeste gecertificeerde bedrijven genomen kunnen worden; Innovatieve maatregelen die (bijvoorbeeld in het kader van de ladder) door bedrijven zijn ontwikkeld en die een belangrijke extra reductie in de sector kunnen opleveren. Jaarlijkse cyclus Aangepaste ML Bedrijven vullen ML in ingevulde ML per bedrijf Nieuwe maatregelen SKAO doet analyse Besluit CCvD Voorstel aanpassing Advies branches 30

Voorbeeld Maatregellijsten Maatregelen A lijst 'Standaard B lijst 'Vooruitstrevend' C lijst 'Ambitieus' maatregelen A lijst 'Standaard' B lijst 'Vooruitstrevend' C lijst 'Ambitieus' Gemiddelde CO2 uitstoot wagenpark auto's (opgave fabrikant) 150 - AM1Beleid Efficiency t.a.v aanschaf/ Beleid t.a.v Gemiddelde aanschaf/lease nieuwe CO 22 uitstoot auto's 110gr/km wagenpark auto's 110-95 gr/km 110-95 gr/km lease nieuwe auto's Beleid t.a.v (opgave aanschaf/lease fabrikant) nieuwe 150-110 Gemiddelde gr/km CO2 uitstoot wagenpark <95 gr/km AM2 Efficiency busjes busjes (opgave fabrikant) 210-175gr/km 175-147 gr/km <147 gr/km Monitoring brandstofgebruik en 3- Beleid t.a.v aanschaf/ Gemiddelde CO Monitoring brandstofgebruik en jaarlijkse maandelijkse terugkoppeling naar 22 uitstoot wagenpark AM3 Efficiency Stimuleren zuinig rijden terugkoppeling naar bestuurders 175-147 gr/km bestuurders <147 nvt gr/km lease nieuwe busjes busjes (opgave fabrikant) 210-175 gr/km Elke chauffeur(auto, busje heeft cursus Toolbox zuinig rijden ter beschikking Elke chauffeur (busje) heeft cursus Het het Nieuwe Rijden gevolgd enkrijgt elke AM4 Efficiency Stimuleren zuinig rijden stellen aan alle bestuurders Monitoring Nieuwe brandstofgebruik Rijden gevolgd en 3-3- 5 jaar opfriscursus Monitoring brandstofgebruik en jaarlijkse Stimuleren zuinig rijden maandelijkse terugkoppeling naar n.v.t. terugkoppeling naar bestuurders bestuurders Stimuleren zuinig rijden Toolbox zuinig rijden ter beschikking stellen aan alle bestuurders Elke chauffeur (busje) heeft cursus Het Nieuwe Rijden gevolgd Elke chauffeur (auto, busje heeft cursus het Nieuwe Rijden gevolgd en krijgt elke 5 jaar opfriscursus) Algemeen Mobiliteit Advies Bouw Materieel Globale maat CO 2 -prestatie Rapporteren van CO 2 /fte en CO 2 /omzet Vrijwillig gebruik van andere indicatoren Hulpmiddel voor het bedrijf om de ontwikkeling van de eigen uitstoot beter te begrijpen. Krijgt géén centrale rol bij de beoordeling reductiedoelstelling of plan van aanpak. 31

Relatie met eisen 4D, 5D: Maatregellijst geeft richting aan eis 4D, 5D 4D ontwikkelingsprojecten voegen nieuwe maatregelen toe 5D Reductieprogramma s zorgen voor uitrol van categorie B en C maatregelen Relatie met eisen 4D, 5D: Samenhang Maatregellijst met Invalshoek D, Participatie Doelstelling eis 4D: Het bedrijf neemt een leidende rol in de ontwikkeling en bij het bekend maken van nieuwe maatregelen voor verdergaande energieof CO 2 -reductie in de sector en/of de keten. Ontwikkelingsprojecten dienen te zijn gericht op de ontwikkeling van nieuwe maatregelen voor categorie C, innovatieve maatregelen, van de maatregelenlijst. 32

Relatie met eisen 4D, 5D: Doelstelling eis 5D: Bedrijf slaagt erin, of heeft zich gedurende een bepaalde termijn en op verschillende manieren ingespannen om de andere bedrijven in de sector/branche aan te zetten tot implementatie van kansrijke energieof CO 2 -reductiemaatregelen. Een sectorbreed CO 2 -emissie reductieprogramma s onder 5D dient zich te richten op de implementatie van concrete maatregelen uit de categorieën B of C. Samenvatting Wijzigingen Handboek 3.0 Inhoudsopgave Handboek 3.0 Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5 Voorwoord Leeswijzer Inleiding 1. Toepassingsgebied (scope) 2. Normatieve verwijzingen 3. Begrippenlijst 4. Grens en omvang 5. CO 2 -emissiefactoren 6. Eisen en auditchecklijsten 7. Certificeren conform CO 2 -PL Norm-structuur Alle teksten herzien Verwijzingen over aanbestedingen eruit CO 2 -emissiefactoren Managementsysteem Opbouw toelichting 1A 1B 1C 1D 2A 2B 2C 2D 3A 3B 3C 3D 4A 4B 4C 4D 5A 5B 5C 5D 1A1 1B1 1C1 1D1 2A1 2B1 2C1 2D1 3A1 3B1 3C1 3D1 4A1 4B1 4C1 4D1 5A1 5B1 5C1 5D1 1A2 1B2 1C2 1D2 2A2 2B2 2C2 2D2 3A2 3B2 3C2 3D2 4A2 4B2 4C2 4D2 5A2 5B2 5C2 5D2 1A3 2A3 2B3 2C3 4A3 5A3 5B3 5C3 5D3 2B4 Doelstelling per eis Hoofdstuk 5.1 Boundary Wijziging eisen Rol NGO s Maatregellijsten MJA s Samenhang Invalshoek D 33